ՎԵՐԱՊՐԱԾ ՀԱՅԵՐ. ԷՐՄԵՆԻ ՎԱՐԹՈ ԱՇԻՐԵԹԸ

21.02.2008

ՎԵՐԱՊՐԱԾ ՀԱՅԵՐ. ԷՐՄԵՆԻ ՎԱՐԹՈ ԱՇԻՐԵԹԸ

Ռուբեն Մելքոնյան

genocide (original) Հայոց ցեղասպանությունը պատճառ է դարձել ոչ միայն 1500000 հայերի բնաջնջման, հազարավորների բռնի իսլամացման, այլեւ անձնական եւ ընտանեկան բազմաթիվ ողբերգությունների։ Ինքնապահպանման եւ ապրելու բնազդը մղել է հայերին նաեւ անհավանական քայլերի։ Այդպիսի բազմաթիվ օրինակներից է Էրմենի Վարթո աշիրեթ անվամբ հայկական մի գերդաստանի պատմությունը.¹ նրանք կարողացել են ծանրագույն պայմաններում վերապրել, եւ նրանց գոյության փաստն անգամ տասնամյակներ շարունակ հայտնի չի եղել։

Հայոց ցեղասպանության ժամանակ աքսորվել է նաեւ Ջիզրե գավառում բնակվող հայկական Վարթո ցեղախումբը, որը եղել է բավական բազմամարդ եւ հարուստ։ Ճանապարհին ենթարկվելով հարձակման` ցեղախմբի հինգ ընտանիքներ փախչում եւ ապաստան են գտնում հայտնի Ջուդի սարում։² Այս ընտանիքներից մեկը կոչվել է «Մալա Վարթո», այսինքն` Վարթոյի տուն։ Լեռան վրա ապաստանած ցեղախումբը շուրջ 25 տարի արտաքին աշխարհից ինքնամեկուսացված ապրել է այնտեղ` տեղյակ չլինելով, թե այդ տարիներին ինչեր են կատարվել Թուրքիայում եւ ընդհանրապես աշխարհում։ Անգամ չեն իմացել, որ փլուզված Օսմանյան կայսրության փոխարեն ձեւավորվել է Թուրքիայի հանրապետություն։ Ցեղախումբը զբաղվել է անասնապահությամբ եւ բացառապես ներքին ամուսնություններով շարունակել է բազմանալ։ Հետզհետե Վարթո ցեղախումբը յուրացրել է քրդական կենսակերպը, սկսել հագնվել քրդական տարազով, խոսել բացառապես քրդերեն, սակայն այս ամենով հանդերձ խստորեն պահպանել է ցեղային կյանքի ներփակ բնույթը` մասնավորապես ներքին ամուսնությունները, ինչը հնարավորություն է տվել նրանց գոնե էթնիկապես չձուլվել քրդերի հետ։ Հետաքրքիր է, որ նրանք եղել են ծայրահեղ կրոնասեր եւ ձգտել ամեն կերպ պահպանել ու շարունակել քրիստոնեական սովորույթները։ Չնայած քրդախոս Վարթո աշիրեթի հայերն իրենց մայրենիով միայն մի քանի բառ են հիշել եւ անգամ քրդերեն աղոթել, սակայն ամուսնությունների ժամանակ հրավիրել են հարեւան գյուղերի թեկուզ ասորի, նեստորական, քելդանի քահանաներին, որոնք կատարել են պսակի քրիստոնեական արարողությունը։ Քրդախոս այս հայերը տասնամյակներ շարունակ ապրելով սարերում, այնուհետեւ քրդական միջավայրում` պահպանել են էթնիկ ինքնագիտակցությունը եւ հստակ գիտակցել իրենց տարբերությունը շրջապատող քրդերից։ Կրոնական ինքնագիտակցության կարեւոր եւ խոսուն ցուցանիշ կարող է համարվել այն, որ նրանք այցելել են հարեւան քելդանի-քրիստոնեական Հասանա գյուղի եկեղեցի, մահացածներին նույնպես թաղել այդ գյուղի գերեզմանատանը։ Նրանք նաեւ սերտ շփման մեջ են եղել Հասանա գյուղի քրիստոնյա քելդանի բնակիչների հետ, եւ ներքին ամուսնությունները խախտելու միակ օրինակն այնտեղից բերված հարսներն են եղել։

Ցեղասպանությունից շուրջ երեք տասնամյակ հետո միայն հայկական ցեղախումբը համարձակվել է իջնել սարից եւ ականատես եղել, որ իրենց նախկին հողերին տիրացել են քրդերը։

Տասնամյակներ հետո Վարթո ցեղախմբի գոյության փաստն իմացվել է նաեւ Ստամբուլի հայկական համայնքում, եւ Հրանտ Գյուզելյան քահանան այցելել է ցեղապետ Սիյամենթ Յաղբասանին։ Երկար ընդմիջումից հետո սա այդ վերապրած հայերի առաջին հանդիպումն է եղել հայ հոգեւորականի հետ, եւ նրա այցի շնորհիվ հայկական ցեղախումբը տեղեկացել է, որ Թուրքիայում, բացի իրենցից, դեռ կան քրիստոնյա հայեր։ Քահանա Գյուզելյանն առաջարկել է ցեղապետ Սիյամենթին` աշիրեթի երեխաներին սովորելու ուղարկել Ստամբուլ, որտեղ նրանք հայ-քրիստոնեական կրթություն կստանային։ Վարթոյի ցեղապետ Սիյամենթ Յաղբասանն ունեցել է 13 երեխա, եւ կնոջ` Դելալի մահից հետո նրանք դժվարին ու խնամքի կարոտ վիճակում են եղել։ Բացի այդ, ինչպես նշեցինք, Վարթո աշիրեթը եղել է չափազանց կրոնասեր, նույնիսկ երեխաները շատ հաճախ անվանակոչվել են Սուրբ գրքում հանդիպող անուններով, եւ հայ հոգեւորականի առաջարկը` երեխաներին կրթություն տալու հետ կապված, մեծ սիրով է ընդունվել։ Ցեղապետ Յաղբասանը առաջինն է օրինակ ծառայել իր ցեղակիցների առջեւ եւ համաձայնվել Ստամբուլ ուղարկել իր 9 տարեկան աղջկան` Ռաքելին։ Այս օրինակին հետեւել են նաեւ ցեղախմբի մյուս անդամները, եւ քրդախոս շուրջ 25 երեխաներ ուղարկվել են Թուզլայի հայկական որբանոց։

Մայրենին սովորելու եւ արմատներին վերադառնալու համար Ստամբուլ մեկնած ցեղապետ Սիյամենթ Յաղբասանի աղջիկը հետագայում դառնում է Հրանտ Դինքի կինը` Ռաքել Դինքը։ Որբանոցում Վարթո ցեղախմբի երեխաները բազմակողմանի կրթություն են ստանում, սակայն, այնուամենայնիվ, նրանց եւ որբանոցի այլ հայ երեխաների միջեւ սկզբնական շրջանում ձեւավորվում է խորթության ու օտարության մթնոլորտ, որը բնականաբար կապված էր նաեւ նրանց ապրած միջավայրի մշակութային տարբերությունների հետ։ Որբանոցում ուսումն ավարտելուց հետո Վարթո ցեղախմբի 25 երեխաներն արդեն չեն ցանկանում վերադառնալ գյուղ, եւ ցեղապետ Սիյամենթի գլխավորությամբ աշիրեթը որոշում է ընդունում տեղափոխվել Ստամբուլ։ Մեր կարծիքով` այս հարցում զգալի դեր են ունեցել նաեւ Վարթո ցեղախմբի հայերի եւ նրանց հողերը բռնագրաված քրդերի միջեւ շարունակական բախումները, ինչպես նաեւ ազգային-կրոնական ինքնությունը շարունակելու համար աննպաստ պայմանները։ Այսպես, 1978թ. շուրջ 500 հոգանոց Էրմենի Վարթո աշիրեթը տեղափոխվում է Ստամբուլ։ Հայկական համայնքը նրանց ամեն կերպ աջակցություն է ցույց տալիս, պատրիարքարանի եւ հայ գործարարների ջանքերով նրանք տեղավորվում են աշխատանքի տարբեր ոլորտներում։ Սակայն ուշագրավ է, որ անգամ Ստամբուլում Վարթո աշիրեթը չի փոխում իր ներցեղային սովորույթները, այդ թվում եւ ներքին ամուսնությունները։ Նրանց այս սկզբունքը կտրուկ կերպով արտահայտվում է նաեւ այն ժամանակ, երբ Հրանտ Դինքը ցանկություն է հայտնում ամուսնանալ Ռաքելի հետ, որին ճանաչել է դեռեւս որբանոցից։ Վարթո ցեղի երիտասարդները սպառնում են Դինքին եւ պահանջում հրաժարվել իր այդ մտքից։ Հարցը կարգավորվում է միայն այն ժամանակվա Հայոց պատրիարք Շնորհք Գալուստյանի բարձր միջամտությամբ։ Նա անձամբ է ցեղապետ Սիյամենթից ուզում իր աղջկա ձեռքը, եւ կրոնասեր հայը չի կարողանում մերժել բարձրաստիճան հոգեւորականին։

1980-ական թվականների սկզբին Թուրքիայում թեժանում է ազգային-կրոնական փոքրամասնությունների դեմ թշնամանքի եւ հալածանքի մթնոլորտը, որն ավելի ընդգծված է զգացվում հայերի նկատմամբ` կապված նաեւ ԱՍԱԼԱ-ի գործողությունների հետ։ Հայ բառն ընկալվում էր որպես հայհոյանք, հայերը համարվում էին դավաճաններ, հարձակումներ էին տեղի ունենում հայկական եկեղեցիների վրա, ռումբեր տեղադրվում հայկական դպրոցներում։ Հալածանքների օրեցօր սաստկացող ալիքը ստիպում է վերապրած Վարթո աշիրեթին` շատ այլ հայերի նման, կրկին մտածել գոյությունը պահպանելու մասին։ Ցեղի անդամների մի խումբը գաղթում է Խորհրդային Հայաստան, սակայն նրանց այստեղ ոչ թե գործ, այլ հող են տալիս, իսկ արդեն քաղաքաբնակ Վարթո ցեղախմբի հայերը չեն ցանկանում կրկին վերադառնալ հողագործության։ Ի վերջո, ցեղապետ Սիյամենթ Յաղբասանը որոշում է, որ ցեղախումբը պետք է տեղափոխվի Բելգիա, իսկ ցեղապետի որոշումը պարտադիր էր բոլորի համար։ Ամբողջ Վարթո ցեղախումը տեղափոխվում է Բելգիա, եւ այսօր Թուրքիայում նրանցից մնացել է միայն Ռաքել Դինքը։ Իսկ Բելգիայում Վարթո աշիրեթի հայերը զբաղվում են դերձակությամբ, չոր քիմմաքրման աշխատանքներով, մուշտակագործությամբ եւ ապրում են նույն թաղամասերում։ Հետաքրքիր է, որ նույնիսկ Եվրոպայում նրանք կրկին պահել են ցեղային սովորույթները, մասնավորապես` ներքին ամուսնությունները։ Ավելացնենք, որ Հրանտ Դինքի այրին չի խզել կապն իր ցեղակիցների հետ եւ օրինակ` ներկա է գտնվել իր բոլոր եղբայրների ու քույրերի հարսանիքներին Բելգիայում, այցելում է Ջիզրեում մնացած մոր շիրմին։ Իր իրական ծագման մասին Ռաքել Դինքը խոսեց նաեւ Հրանտ Դինքի սպանության գործով դատական նիստի ժամանակ եւ դիմելով դատավորին ու ներկաներին` ասաց հետեւյալը. «Իմ պատմությունը սկսվում է 1915-ի մնացորդներից` Էրմենի Վարթո աշիրեթից։ Ես ծնվել եմ 1959թ. Շըրնաքին ենթակա, ներկայումս Յոլաղզը կոչվող գյուղում, Վարթո ցեղախմբում։ Վարթո անվանումը ծագում է իմ հոր պապի` Վարդանի անունից»։

Բավական հետաքրքիր է նաեւ, որ Վարթո աշիրեթը տարիներ շարունակ պայքարել է իրենց հողերը զավթած քրդերի դեմ, եւ ներկայումս էլ դատական գործերը շարունակվում են։ Ինչպես նշում է Ռաքել Դինքը, իր հայրը` ցեղապետ Սիյամենթը, 2004թ. Բրյուսելում մահվան մահճում իր երեխաներից պահանջել է, որ նրանք շարունակեն հետամուտ լինել իրենց հողերը վերադարձնելու գործին։

Մեզ համար ցավալի, սակայն, անշուշտ, հետաքրքիր երեւույթ է նաեւ այն, թե ընդհանրապես ինչպես է հնարավոր, որ հայերի նման բազմադարյա բարձր մշակույթի եւ քաղաքակրթության տեր ժողովուրդն ընդունել է իրենից անհամեմատ ավելի ցածր մշակութային հարթության վրա գտնվող քրդերի կենսակերպը, լեզուն եւ այլն։ Այս երեւույթն ուղղակի եւ անուղղակի կերպով արտահայտված է նաեւ աշիրեթային կենսակերպով ապրող, քրդախոս հայկական Վարթո ցեղախմբի մոտ։ Այս հարցի առնչությամբ վերջերս շատ ուշագրավ տեսակետ է հայտնել հայտնի արեւելագետ, պրոֆեսոր Գառնիկ Ասատրյանը, համաձայն որի. «Երբ եկվոր էթնոսը` անկախ իր մշակութային մակարդակից, ձեռք է բերում ռազմական նշանակություն, նրա լեզուն, կենսակերպը դառնում են գերիշխող, եւ տեղի մշակութային բնակչությունը սկսում է հարմարվել այդ նոր տարերքին»։ Այսինքն` կարելի է եզրակացնել, որ համապատասխան միջավայրում ռազմիկ տարրի լեզուն, կենսակերպը համարվում են ավելի հարգի եւ պատճառ դառնում այլ ազգերի` նրանց նմանվելու ցանկության։ Սա, մեր կարծիքով, ունի նաեւ հստակ ընդգծված հոգեբանական կողմ, այն է` պատկանել կամ նմանվել իշխող, ուժեղ ազգին։

Ինչեւէ, հայկական Վարթո աշիրեթի ոչ միայն գոյության, այլեւ էթնիկ-կրոնական ինքնագիտակցության պահպանման ու շարունակման փաստը տեղիք է տալիս մեկ անգամ եւս խորհել ուծացման տարբեր մակարդակներում գտնվող հայերին շրջապատող միջավայրի կարեւորության մասին։ Ռաքել Յաղբասանը, եթե մնար քրդերով շրջապատված միջավայրում, լավագույն դեպքում դառնալու էր քրդախոս եւ մեծ մասամբ քրդական կենսակերպի ու մշակույթի կրող հայ եւ այն էլ իր ցեղախմբի որդեգրած կյանքի ներփակ բնույթի շնորհիվ։ Հայկական միջավայրի ազդեցությամբ նա կարողացավ լիարժեք վերագտնել իր արմատները եւ դառնալ հայ կին, հայ մայր Ռաքել Դինքը։

¹Որպես հիմնական աղբյուր օգտագործել ենք Ռըդվան Աքարի` թուրքական «Թեմփո» հանդեսում (25.01.2007) տպագրված «Ջուդիցի Ռաքելի հեքիաթը» հոդվածը։

² Ջուդի լեռը գտնվում է ներկայիս Թուրքիայի հարավ-արեւելքում, պատմական Կորդվաց աշխարհում. բարձրությունը` 2089 մ։

դեպի ետ

Հեղինակի այլ նյութեր