ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ՉԵՐՔԵԶՆԵՐԻ ԱՐԴԻ ԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

07.07.2011

ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ՉԵՐՔԵԶՆԵՐԻ ԱՐԴԻ ԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

Ռուբեն Մելքոնյան

Օսմանյան կայսրությունը բազմազգ եւ բազմէթնիկ պետություն էր, որտեղ, սակայն, ոչ թուրք ժողովուրդներին պարտադրված էր իրենց ինքնությունը մոռանալու եւ թուրքանալու ճանապարհը: Ընդ որում՝ թուրքացման քաղաքականությունը չէր վերաբերում միայն քրիստոնյաներին, այլեւ տարատեսակ մեթոդներով կիրառվում էր նաեւ իսլամադավան ժողովուրդների նկատմամբ: Թուրքիայի Հանրապետությունը ոչ միայն ժառանգեց, այլեւ նոր թափով շարունակեց այդ քաղաքականությունը, որը 20-րդ դարում ստացավ նաեւ որոշակի իրավական ձեւակերպում: Այսպես, 1923թ. Լոզանի պայմանագրով Թուրքիայի Հանրապետությունը ճանաչեց փոքրամասնությունների ընդամենը երեք համայնք` հայկականը, հունականը եւ հրեականը, իսկ շուրջ չորս տասնյակի հասնող այլ ժողովուրդներ եւ էթնոկրոնական խմբեր, ինչպիսիք են, օրինակ, ասորիները, լազերը, քրդերը, չերքեզները եւ այլն, չստացան առանձին իրավունքներ ու կարգավիճակ:

Թուրքացման քաղաքականությունը ցայտուն կերպով կիրառվեց Թուրքիայի տարածքում բնակվող բոլոր իսլամադավան ժողովուրդների վրա, սակայն քրդերի պարագայում այն հանդիպեց հակազդեցության, որը երբեմն վերածվեց զինված պայքարի, ինչպիսիք էին 20-րդ դարի առաջին կեսի քրդական ապստամբություններն ու խռովությունները: Հայտնի է, որ թուրքական պաշտոնական թեզն ի սկզբանե չէր ընդունում քրդերի` որպես առանձին էթնոսի գոյության փաստը եւ սահմանում էր, որ քրդերը պարզապես «լեռնային թուրքեր» են: Այսօր արդեն քրդական խնդիրը Թուրքիայում հասել է այն մակարդակի, որ թուրքական պետությունը ոչ միայն ընդունում է քուրդ ժողովրդի գոյությունը, այլեւ տրամադրում է տարատեսակ իրավունքներ, իսկ քրդական որոշակի շրջանակներ հետզհետե ավելի բացահայտ են խոսում ինքնավարության մասին:

Թուրքիայում քրդերից հետո ամենամեծաթիվ իսլամադավան ժողովուրդը չերքեզներն են: Հայտնի է, որ 19-րդ դարի կեսերին Ռուսաստանից Օսմանյան կայսրություն են գաղթել հյուսիսկովկասյան ժողովուրդներ, որոնց Թուրքիայում ընդունված է անվանել չերքեզներ: Օսմանյան իշխանությունները, ընդունելով մուսուլման չերքեզներին, անմիջապես նրանց օգտագործել են իրենց ժողովրդագրական եւ քրիտոնյաներին բռնաճնշումների ենթարկելու քաղաքականության մեջ: Չերքեզներին հիմնականում հատկացվել են քրիստոնյաներով բնակեցված տարածքներ` նպատակ ունենալով առավել մուսուլմանական ժողովրդագրական պատկեր ստեղծել: Չերքեզները լուրջ դեր եւ դիրք են ստանձնել թուրքական ռազմական համակարգում, եւ, ի վերջո, չպետք է անտեսենք նաեւ այն փաստը, որ չերքեզները գործուն մասնակցություն են ունեցել Հայոց ցեղասպանության իրականացման գործում:

Այսօր Թուրքիայում, ըստ տարբեր աղբյուրների, չերքեզների թիվը տատանվում է 3-5 միլիոնի շուրջ, սակայն մասնագետներն առավել իրատեսական են համարում 3 միլիոնը: Հանրապետական Թուրքիայում եւս չերքեզներն ընդգրկված են ռազմական, ինչպես նաեւ քաղաքական ոլորտներում: Նրանց շարքում հանդիպում են նաեւ բարձրաստիճան զինվորականներ եւ պետական համակարգի պաշտոնյաներ:

Այսօր Թուրքիայում ծավալվող ինքնության խնդիրը չի շրջանցում նաեւ չերքեզներին, եւ այդ ուղղությամբ տեղի են ունենում որոշակի զարգացումներ: Այսպես, վերջերս «Չերքեզների իրավունքների նախաձեռնություն» հասարակական կազմակերպությունն Անկարայում անցկացրել էր չերքեզների բողոքի ցույց, որի հիմնական նպատակն էր բարձրացնել չերքեզներին հուզող տարատեսակ խնդիրներ, որոնց մեջ առաջնային էր «չերքեզական ինքնության պահպանման հարցը»: Որպես ինքնության պահպանման հիմնական գրավական կազմակերպիչները տեսնում են իրենց մայրենի լեզվի` չերքեզերենի խնդիրը, որի շուրջ էլ ներկայացնում էին կոնկրետ պահանջներ: Այսօր Թուրքիայում չերքեզների միայն 10 տոկոսն է տիրապետում չերքեզերենին եւ այն էլ՝ ավագ սերունդը: Ուշադրության արժանի էին այդ բողոքի ցույցի հիմնական պաստառ-կարգախոսները` «Պահանջում ենք կրթություն չերքեզերենով», «Լեզուն կորցնողը կկորցնի ամեն ինչ», իսկ այդ միջոցառման ընդհանուր խորագիրը հետեւյալն էր` «Կեցցե չերքեզ մնալու մեր պայքարը»: Չերքեզների պահանջների մեջ կարեւոր տեղ է զբաղեցնում նաեւ իրենց մայրենիով հեռուստատեսություն եւ ռադիո ունենալու խնդիրը, որը, նրանց կարծիքով, նպաստելու է լեզվի` չերքեզերենի պահպանմանը:

«Չերքեզների իրավունքների նախաձեռնության» կառավարման խորհրդի անդամ Քենան Քափլանը հայտարարել է. «Մենք շատ ենք սպասել այն օրերին, երբ Թուրքիայում գրքերում տեղ կգտնեն մեր պատմությունը, մշակույթը, լեզուն, մեր մայրենիով գրքեր կկարդանք»: Ուշագրավ է, որ չերքեզները, բարձրաձայնելով իրենց խնդիրների մասին, հստակ ակնարկում են քրդական հարցի նկատմամբ Թուրքիայի կառավարության ուշադրությունը՝ նշելով. «Այս երկրում պետք է հաշվի առնվեն ոչ միայն նրանց իրավունքները, ովքեր շատ են աղմկում, այլեւ մյուս ժողովուրդներինը նույնպես»:

Ինչպես եւ սպասելի էր, Թուրքիայում արդեն մուսուլման փոքրամասնության կողմից բարձրացվող այս նոր խնդրի հանդեպ անմիջապես ձեւավորվեց հակազդեցություն, եւ մի շարք անձինք հանդես եկան «Չերքեզների իրավունքների նախաձեռնության» քննադատությամբ: Մասնավորապես` բավական կտրուկ հայտարարություններ արեց Թուրքիայում հայտնի հրապարակախոս եւ ուսումնասիրող Մուրադ Բարդաքչըն, որը հենց ինքն էլ ծագումով չերքեզ է: Խոսելով չերքեզների անցկացրած բողոքի ցույցի եւ պահանջների մասին` Բարդաքչըն հայտարարել է. «Մեզ հիմա հենց միայն չերքեզական նախաձեռնություն էր պակաս»: Անդրադառնալով Ռուսաստանից չերքեզների գաղթին՝ նա նշել է, թե դա տեղի է ունեցել «ռուսական թրից փրկվելու համար», եւ ի տարբերություն ռուսների, թուրքերը գրկաբաց են ընդունել չերքեզներին: Թվարկելով տարբեր ոլորտներում բարձր դիրքերի հասած չերքեզներին` Բարդաքչըն չերքեզների մայրենի լեզվի պահպանմանն ուղղված այսօրվա պահանջները համարում է «ապերախտություն Թուրքիայի հանդեպ»: Չերքեզերենի կորստի համար եւս, ըստ Բարդաքչըի, մեղավոր է ոչ թե թուրքական պետությունը, այլ հենց իրենք՝ չերքեզները, որ չեն կարողացել սերնդեսերունդ փոխանցել լեզուն: Ուշագրավ է, որ Բարդաքչըն կոչ է անում դժգոհ չերքեզներին հեռանալ Թուրքիայից եւ իրենց իրավունքները պահանջել Ռուսաստանից: «Ավագ սերունդը բազմաթիվ հիշողություններ ունի «մարդասպան ցարի», «դավաճան Մոսկվայի» եւ «վայրի Սիբիրի» մասին: Եթե այդքան ուժերդ պատում է, ուրեմն գնացեք եւ Ռուսաստանից ձեր իրավունքները պահանջեք»:

Հետաքրքիր է, որ այս հարցը ծավալվելով՝ արդեն վերածվել է հենց չերքեզների միջեւ բանավեճի, որի ժամանակ ի հայտ են գալիս բավական հետաքրքիր փաստեր: Մասնավորապես` չերքեզ հրապարակախոսներ Յաշար Գյուվենը եւ Ֆուաթ Ուղուրը հակադարձեցին Բարդաքչըի հայտարարություններին: Խոսելով Օսմանյան կայսրությունում եւ Թուրքիայի Հանրապետությունում բարձր պաշտոնների հասած չերքեզների մասին` նրանք նշեցին, որ այդ մարդիկ պաշտոններ են զբաղեցրել ոչ թե որպես չերքեզներ, այլ թուրքեր, այսինքն` չերքեզական ինքնությունն այդ հարցում լիովին անտեսված է, եւ ընդհանրապես՝ չերքեզներն իրենց իրական ինքնությամբ ոչ մի իրավունքի տեր չեն կանգնել: «Երբ մենք պայքարում էինք այս երկրի ստեղծման համար, մեր կյանքն ու արյունն էինք տալիս, այն ժամանակ թուրքերեն անգամ չգիտեինք, իսկ հիմա մոռացել ենք մեր մայրենին»,– պնդում է Ֆուաթ Ուղուրը:

Չերքեզների փոխադարձ մեղադրանքների գործընթացին միջամտեց նաեւ «Կովկասյան միությունների դաշնության» նախագահ Ջիհան Ջանդեմիրը` ընդունելով, որ չերքեզների գաղթն Օսմանյան կայսրություն ունեցել է նաեւ հակաքրիստոնեական ժողովրդագրական պատճառ: Նա նշել է, որ թուրքական իրականությունում գործադրվել եւ ներկայումս էլ շարունակվում է թուրքացման քաղաքականություն, որն ազդել է նաեւ մուսուլման ժողովուրդների վրա: Մասնավորապես` այդ քաղաքականության ազդեցության տակ շատ չերքեզներ սկսել են թաքցնել իրենց ինքնությունը, չկիրառել չերքեզական անձնանուններ, չխոսել չերքեզերեն:

Հետաքրքիր է, որ չերքեզական թեմայի քննարկումների ժամանակ ուղղակի անդրադարձ արվեց նաեւ հայկական խնդրին եւ մասնավորապես այն հարցին, թե ինչ դերակատարում են ունեցել չերքեզները Հայոց ցեղասպանության ժամանակ: Վերոհիշյալ չերքեզ մտավորականներ Ֆուաթ Ուղուրը եւ Յաշար Գյուվենն անգամ միացել են «Ներողություն ենք խնդրում հայերից» ստորագրահավաքին: Չժխտելով չերքեզների մասնակցությունը Հայոց ցեղասպանությանը` նրանք, միեւնույն ժամանակ, ընդհանրացնող հայտարարություններ են անում եւ փորձում «մեղմացնող» հանգամանքներ գտնել իրենց նախնիների արարքներում. «Չերքեզների մեջ կան նաեւ կոտորածներից փրկված հայեր: Կեսարիայում եւ շրջակա գյուղերում կան 1915-ին մահից փրկված, չերքեզական գյուղերում իրենց կյանքը շարունակած, չերքեզացած հայեր»: Իհարկե, այս պնդումը չափազանց թույլ է, քանի որ խոսքը կարող է վերաբերել առավելապես այն հայ կանանց, որոնց չերքեզներն առեւանգել եւ բռնի իսլամացրել են, ու նրանք այդուհետ ստիպված ապրել են որպես չերքեզներ. այսինքն` «չերքեզացած հայերն» իրականում Հայոց ցեղասպանության ժամանակ բռնությամբ խլված հայուհիներն են:

Ամփոփելով` նշենք, որ չերքեզների շրջանում սկսված եւ ծավալվող գործընթացը բավական հետաքրքիր է Թուրքիայում ինքնության խնդրի զարգացման համատեքստում եւ ցույց է տալիս, որ բռնությամբ ստեղծված «միատարր» Թուրքիայի գաղափարը, ըստ էության, չի հասել լիակատար հաջողության: Միեւնույն ժամանակ, կարելի է ենթադրել, որ թուրքական իշխանությունները մտավախություն ունեն, թե չերքեզների պահանջների բավարարման դեպքում նույնանման պահանջներ կարող են բարձրացնել լազերը, իսլամացված վրացիները (գյուրջու) եւ այլ փոքրամասնություններ:

դեպի ետ

Հեղինակի այլ նյութեր