«ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԳՈՐԾԸՆԿԵՐՈՒԹՅՈՒՆ» ԾՐԱԳԻՐԸ. ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ «ԴԱՏԱՊԱՐՏՎԱԾ» Է ԵՎՐՈՊԱԿԱՆ ՀԱՋՈՂՈՒԹՅԱՆ

19.02.2009

«ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԳՈՐԾԸՆԿԵՐՈՒԹՅՈՒՆ» ԾՐԱԳԻՐԸ. ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ «ԴԱՏԱՊԱՐՏՎԱԾ» Է ԵՎՐՈՊԱԿԱՆ ՀԱՋՈՂՈՒԹՅԱՆ

Միխայիլ Աղաջանյան

Mikhail_Aghajanian (original) Եվրահանձնաժողվի` 2008թ. դեկտեմբերի 3-ին ներկայացրած հետխորհրդային վեց երկրների¹ հետ Եվրամիության համագործակցության ծրագիրը («Արևելյան գործընկերություն», հետագայում` Ծրագիր) նոր փուլ է նշանավորում եվրաինտեգրման ընդլայնված տարածքի ծայրամասերի ու կենտրոնի հարաբերություններում:

Ծրագրի հրապարակումից հետո սկսված քննարկումները հետխորհրդային վեց երկրների առջև բացված ԵՄ մտնելու (թեև ոչ մոտ ժամանակներս) հնարավորությունների առնչությամբ մակերեսային բնույթ ունեն և չեն արտացոլում եվրաատլանտյան տարածքի գլխավոր կենտրոններում ձևավորվող պրագմատիկ նպատակները:

Ծրագրի տեքստի առաջին նախադասություններն իսկ ձևակերպում են դրա ընդհանուր նպատակային ուղղվածությունը, այն է` Եվրամիության շուրջ ապահովել անվտանգության և կայունության գոտի, ինչը միացյալ Եվրոպայի համար «կենսականորեն կարևոր շահ» է հանդիսանում. «Եվրամիությունից արևելք գտնվող երկրների կայունության, առավել արդյունավետ պետական կառավարման և տնտեսական զարգացման ապահովումը նրա կենսականորեն կարևոր շահերի թվին են պատկանում»:

Այնտեղ, ուր խոսվում է շահերի կենսական կարևորության մասին, նկատի է առնվում հենց այն սուբյեկտի անվտանգության ու կայուն զարգացման ապահովմանն ուղղված գործողությունների ռազմավարությունը, որը կարիք ունի իր` նման բնույթի շահերի իրագործման: Սրա հաստատումն են Անվտանգության եվրոպական ռազմավարության որոշ դրույթներ, որոնք, ի դեպ, Եվրախորհրդի հավանությանն են արժանացել ուղիղ 5 տարի առաջ այն օրից, երբ նույն կերպ (ԵԽ գագաթաժողովը Բրյուսելում պետությունների և կառավարությունների ղեկավարների մակարդակով) և նույն օրը (դեկտեմբերի 12-ին) հավանության արժանացավ «Արևելյան գործընկերություն» ծրագիրը: 2003թ. Անվտանգության եվրոպական ռազմավարության երկրորդ` «Ռազմավարական նպատակներ» բաժնում առանձնացված են դրույթներ, որոնք խմբավորված են «Անվտանգության ապահովումը մեր շուրջ» («Building Security in our Neighbourhood») վերնագրի տակ, որոնց մեջ առանձնապես հիշատակվում է Հարավային Կովկասի տարածաշրջանը. «Մենք պետք է ավելի զգալի և ակտիվ հետաքրքրություն ցուցաբերենք Հարավային Կովկասի հիմնախնդիրներին, որը շուտով նույնպես կդառնա մեզ սահմանակցող տարածաշրջան»:

ԵՄ, ինչպես նաև եվրաատլանտյան այնպիսի խոշոր ռազմաքաղաքական կազմակերպության ռազմավարական ծրագրերում, ինչպիսին է ՆԱՏՕ-ն, անվտանգության եվրոպական համակարգի միջուկը (կենտրոնը) տարածքային չափման առումով կազմում են ԵՄ «հին» պետությունները, ծայրամասերը ձևավորում են վերջինի նոր անդամները, ինչպես նաև Միություն մտնելու պոտենցիալ հավակնորդները: Կան շատ պատճառներ, որոնք թույլ են տալիս Ծրագիրը մեկնաբանել որպես եվրաատլանտյան նախագիծ եվրաինտեգրման կենտրոնի շուրջ անվտանգության գոտու ծայրամասային ապահովման ոլորտում: Դա առանձնպես դրսևորվեց 2008թ. օգոստոսին հարավօսական զինված հակամարտության թեժացումից հետո Ծրագրի կոնկրետ դրույթների ձևակերպման գործընթացի արագացմամբ:

Եվրոպական առաջատար փորձագետների գնահատականների համաձայն` Ծրագիրը նախագիծ է եվրաատլանտյան անվտանգության ոլորտում, որտեղ որպես «պիլոտ» երկիր և, միաժամանակ, գլխավոր շահագրգիռ ակտոր հանդես է գալիս Գերմանիան: Գաղտնիք չէ, որ ԵՄ առավել ազդեցիկ աշխարհամասային երկրների` Ֆրանսիայի և Գերմանիայի միջև որոշակի մրցակցություն գոյություն ունի եվրոպական աշխարհամասում աշխարհաքաղաքական կառույցների մշակման և իրագործման ասպարեզում: Ավելին, վերջին իրադարձությունները թույլ են տալիս խոսել երկու երկրների միջև ինչ-որ ռազմավարական պայմանավորվածության մասին (հնարավոր է` գաղտնի, ինչպես ասում են` լուռ համաձայնությամբ) նման կառույցների ձևավորման տարածքային տարբեր ուղղություններում «աշխատանքի բաժանման» շուրջ. Ֆրանսիան զբաղվում է հարավային ուղղությամբ (Միջերկրածովյան նախաձեռնություն), Գերմանիան` արևելյան:

Գերմանիան կարողանում է ընդհանուր լեզու գտնել ինչպես եվրոպացիների համար բարդ արևելյան գործընկերների (օրինակ` Ռուսաստանի), այնպես էլ այլ` ազդեցությամբ իրեն համազոր արևմտյան եվրոպական տերությունների հետ: Վերջինի ցցուն օրինակ է 2007-2008թթ. առկա իրադրությունը, երբ Ֆրանսիան անմիջական քայլեր ձեռնարկեց միջերկրածովյան միություն ստեղծելու նպատակով:

2007-2008թթ. սահմանագծին ֆրանս-գերմանական հարաբերությունների փորձաքար դարձավ Ֆրանսիայի նախագահ Ն.Սարկոզիի գաղափարը Միջերկրածովյան միության ստեղծման մասին: Աշխարհառազմավարական տեսակետից այդ նախաձեռնությունը Ֆրանսիայի համար նույն նշանակությունն ունի, ինչ և դեպի Արևելք ԵՄ ընդլայնումը` Գերմանիայի: Այդ ընդլայնման արդյունքում Գերմանիան ամրապնդեց իր դիրքը ԵՄ կենտրոնում, իսկ Ֆրանսիան որոշակի չափով տեղափոխվեց դեպի նրա ծայրամաս: Պաշտոնական Բեռլինի կարծիքով` համագործակցությունը ԵՄ-ից անջատ Միջերկրածովյան միությունում, որը, սակայն, օգտագործում է ԵՄ ֆինանսական հնարավորությունները, կարող է հանգեցնել ԵՄ միջուկի փլուզման: Պայքարը շարունակվեց գրեթե կես տարի և զգալի վնաս հասցրեց ֆրանս-գերմանական հարաբերություններին: Ի թիվս այլոց, հարաբերությունների բարդացումն արտահայտվեց նաև նրանով, որ Ն.Սարկոզին հրաժարվեց դեռևս Հ.Շրյոդերի և Ժ.Շիրակի սահմանած ֆրանս-գերմանական խորհրդատվությունների ավանդական ութշաբաթյա ռիթմից:

Թեև այն ժամանակ Ա.Մերկելը հանդես եկավ ԵՄ այն երկրների անունից, որոնք ելք չունեին դեպի Միջերկրական ծով, Գերմանիայի կանցլերի և Ֆրանսիայի նախագահի «սակարկություններն» անց էին կացվում երես առ երես, գաղտնի պայմաններում: Որպեսզի թույլ չտրվի, որ նախագիծն իրականացվի նախնական մտահղացմանը համապատասխան, Ա.Մերկելը պաշտպանեց Ն.Սարկոզիի գաղափարը, բայց առաջ քաշեց իր պահանջները. նոր միությունը պետք է ունենա համաեվրոպական կարգավիճակ, և ԵՄ անդամ բոլոր երկրները, առանց բացառության, պետք է մասնակցեն դրան:

Հետագայում ձեռք բերված ֆրանս-գերմանական փոխզիջման արդյունքում Ն.Սարկոզիի նախագիծը ստացավ «Միություն հանուն Միջերկրածովի» անվանումը: Դրանում ընդգրկված են ԵՄ բոլոր անդամ երկրները: Ն.Սարկոզիի մտածած կազմակերպությունների ցանցի (Միջերկրածովի պետությունների միություն, Միջերկրածովյան բանկ) փոխարեն միությունը հենվելու է ոչ մեծ քարտուղարության և երկու լիազորների (ԵՄ-ից և հարևան հարավային երկրներից) վրա²:

Եվրոպական գործերում Գերմանիայի կենտրոնական դերը, այս բնորոշման աշխարհագրական և ռազմավարական ընկալմամբ, ընդունվում է ինչպես միացյալ Եվրոպայի աշխարհամասային մասում, այնպես էլ ԵՄ խոշորագույն կղզեպետությունում` Մեծ Բրիտանիայում: Այսպես, 2001թ. բրիտանական Բի-Բի-Սի-ն գրում էր, որ եվրոպական աշխարհամասում Գերմանիան իսկապես կենտրոնական «դեմք» է, և ոչ միայն շնորհիվ իր աշխարհագրական դիրքի: 80 միլիոն բնակչություն ունեցող Գերմանիան շրջապատված է ԵՄ գրեթե բոլոր անդամներով: Ավելին, այն մյուսներից լավ տրանսպորտային և առևտրային կապեր ունի Արևելյան Եվրոպայի և նախկին ԽՍՀՄ երկրների հետ³:

Մեզ, ամենից առաջ, պետք է հետաքրքրի Ծրագրի հայկական հեռանկարը: Հարց է ծագում. եթե այդ նախագիծն իր բնույթով հիմնականում վերաբերում է անվտանգության ոլորտին և դրա իրականացման համար պատասխանատվություն է կրում և խիստ շահագրգիռ է Գերմանիան, ապա ո՞րն է հեռանկարը Հայաստանի համար և ո՞րն է նրա տեղը եվրաատլանտյան ակտորների ռազմավարական պլաններում` սույն Ծրագրի շրջանակներում:

Պատահական չէ, որ խոսում ենք եվրաատլանտյան ակտորների մասին, քանի որ ցանկացած նախագիծ Եվրոպայում, եթե ըստ էության անվտանգության ապահովման նպատակ է հետապնդում եվրոպական աշխարհամասում, ներկա փուլում արդյունավետ ապագա չի ունենա` առանց ատլանտյան այնպիսի ակտորների մասնակցության, ինչպիսին են ԱՄՆ-ը և, մասամբ, Մեծ Բրիտանիան:

Այն, ինչ գտնվում է Ծրագրի «մակերեսին», խիստ կարևոր է Հայաստանի համար. ԵՄ-ի հետ քաղաքական փոխգործակցության մակարդակի բարձրացում, հետագա ինտեգրում եվրոպական տնտեսական տարածքին, մասնակցություն էներգետիկ անվտանգության ապահովմանը Եվրոպայի և Ասիայի հատման կետում, ֆինանսական օգնության ավելացում: Բայց կա ևս մեկ բան, ինչը պետք է ի ցույց հանվի և զարգացվի հայկական հեռանկարի վերաբերյալ Ծրագրի խորքային ռազմավարական կողմնորոշման համատեքստում:

Փորձենք ձևակերպել այդ հեռանկարի` մեր կարծիքով առավել կարևոր դրույթները.

1. Հայաստանը հատուկ ֆունկցիոնալ տեղ ունի եվրաատլանտյան ռազմավարական մշակումներում: Այդ տեղը որոշվում է նրա աշխարհագրական դիրքի և Ծրագրի գործողության հարավկովկասյան ճյուղում առավել մարտունակ ու մոբիլ զինված ուժերի առկայության օբյեկտիվ գործոններով: Խոսքը հենց Հայաստանի մասին է` որպես աշխարհաքաղաքական միավորի, ամբողջական կազմավորման Հարավային Կովկասում, որը հանձին իրեն միավորում է Հայաստանի Հանրապետությունը և Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը: Ո՛չ Ադրբեջանը, ո՛չ, առավել ևս, Վրաստանը ի վիճակի չեն տեսանելի հեռանկարում մրցակցել Հայաստանի հետ այս ֆունկցիոնալ տարածքում: Հայաստանը օբյեկտիվորեն փաստարկված հավակնություններ ունի հարևան երկրներից յուրաքանչյուրի հանդեպ (բացի Իրանից) տարածքային և/կամ հայրենակիցների իրավունքների ոտնահարման առումով, ինչը եվրաատլանտյան ակտորների աչքին բարձրացնում է նրա աշխարհաքաղաքական արժեքը:

2. Հայաստանի առնչությամբ Ծրագրի իրագործման շրջանակներում առավելագույն հնարավոր չափով անհատական մոտեցում կցուցաբերվի⁴, որը կկարողանար հարաբերակցել հետևյալ գործոնները. Ռուսաստանի հետ հատուկ հարաբերությունների առկայություն և, միաժամանակ, անվտանգության ոլորտում եվրաատլանտյան համատեղ ծրագրերում մասնակցության ակտիվ ջանքեր: Նշված հարաբերակցությունն այսօր արդեն այնքան է արտահայտված, որ ՆԱՏՕ կառույցներում բացահայտ խոսում են Հայաստանին հնարավոր օժանդակության մասին եվրաատլանտյան չափանիշներին համապատասխան նրա բանակն արդիականացնելու գործում:

Սրանում Հայաստանի համար որևէ դատապարտելի բան չկա, ինչպես կարող է թվալ ՀԱՊԿ-ին նրա անդամակցությունը և Ռուսաստանի հետ սերտ ռազմատեխնիկական կապերը նկատի ունենալով: Իրենք` ռուսաստանցի պաշտոնատարները, չնայած երկրի` վերջին տարիներին վարած հականատօական արտաքին քաղաքական գծին, հայտարարում են նման համագործակցության հնարավորության մասին Ռուսաստանի և Հյուսիսատլանտյան դաշինքի երկրների միջև: Այսպես, Ռուսաստանի Դաշնության ռազմատեխնիկական համագործակցության Դաշնային ծառայության փոխտնօրեն Կ.Բրյուլինի գնահատմամբ` ռազմատեխնիկական ոլորտում Ֆրանսիայի և արևմտաեվրոպական այլ երկրների հետ փոխգործակցություն իրականացնելիս համագործակցության հեռանկարային ուղղություններ կարող էին լինել համատեղ գիտահետազոտական և փորձարարակոնստրուկտորական աշխատանքների անցկացումը արդի սպառազինությունների և ռազմական տեխնիկայի մշակման ոլորտում, սպառազինությունների և ռազմական տեխնիկայի համատեղ արտադրությունը և արդիականացումը` ի շահ երրորդ երկրների, ռուսական արտադրության սպառազինությունների և ռազմական տեխնիկայի արդիականացումը, այդ թվում և ՆԱՏՕ ստանդարտներով` նպատակ ունենալով բարձրացնել դրանց մարտական կիրառման արդյունավետությունը և երկարացնել շահագործման ժամկետը⁵:

Հայաստանի համար ԵՄ-ի հետ արտաքին և ներքին քաղաքական ուղղությամբ համագործակցության առումով հայեցակարգային հեռանկար կարող էր համարվել ընդգրկումը ԵՄ ընդհանուր արտաքին քաղաքականության և անվտանգության քաղաքականության (Common Foreign and Security Policy, CFSP) ու վերջինի մաս կազմող Անվտանգության և պաշտպանության եվրոպական քաղաքականության (European Security and Defence Policy, ESDP) մեջ: Այս գաղափարը Հարևանության եվրոպական քաղաքականության ընդգրկած երկրների նկատմամբ փորձագիտական մակարդակով առաջարկվել է 2006թ. հայտնի բրիտանացի վերլուծաբան Չառլզ Գրանտի⁶ կողմից (Լոնդոնի եվրոպական ռեֆորմների կենտրոն) և, իհարկե, մանրամասն մշակման կարիք ունի: Գաղափարը, մեր կարծիքով, ուշագրավ է` նկատի ունենալով Հայաստանի դերի առանձնահատկությունը հարավկովկասյան տարածաշրջանում և նրա ընդհանուր սահմանները ԵՄ-ի համար կարևոր այնպիսի գործընկերների հետ, ինչպիսիք են Թուրքիան և Իրանը:

3. Եթե Հայաստանը եվրաատլանտյան կառույցների կողմից դիտարկվեր որպես «ագրեսոր երկիր» Ղարաբաղյան հակամարտության համատեքստում, ինչն ապարդյուն ջանում է ապացուցել Ադրբեջանը, խոսք անգամ լինել չէր կարող Հայաստանի զինված ուժերի արդիականացման կամ նրա հետ պաշտպանական ոլորտում որևէ էական համագործակցության մասին: Նման առաջարկներն արվում են այն ժամանակ, երբ եվրաատլանտյան կողմի համար շատ հարցեր արդեն լուծված են, բայց անհրաժեշտ է պահել քաղաքական զուգակշռությունը կարևոր էներգետիկ գործընկերների հետ:

4. Եվրոպային և նրա ատլանտյան գործընկերներին էներգետիկ անվտանգություն է անհրաժեշտ, ինչը նշանակում է` անխոչընդոտ տարանցման ապահովում և էներգետիկ ենթակառուցվածքի անձեռնմխելիություն, որը կապահովի այդ տարանցումը: Ծրագրի համար Հարավային Կովկասն առաջին հերթին այդ տարանցման ապահովումն է: Այնպիսի երկրի դերը, ինչպիսին Ադրբեջանն է` որպես էներգակիրների պրոդուցենտի, ռազմավարական հեռանկարում ավելի էական չէ արտաքին սպառողի համար, քան էներգետիկ երթուղիների անխոչընդոտությունն ու անձեռնմխելիությունն ապահովող այնպիսի երկրինը, ինչպիսին Հայաստանն է:

Մատակարարումների ապահովման էներգետիկ կտրվածքով Ծրագիրը կողմնորոշված է դեպի կենտրոնաասիական տարածաշրջանի ռեսուրսները: Դա հատկապես զգալի է` հաշվի առնելով Գերմանիայի դերը ինչպես Ծրագրի «Արևելյան գործընկերության», այնպես էլ, առանձնապես, ԵՄ-ի և Կենտրոնական Ասիայի միջև «Նոր գործընկերության ռազմավարության» (որը հավանության արժանացավ 2007թ. հունիսի 22-ին ԵՄ գագաթաժողովում) մշակման մեջ⁷:

5. Հայաստանը եվրաստանդարտների, ինստիտուցիոնալ սկզբունքների և պետական զարգացման մոդելների ընկալման և ներդրման հարցում անկեղծորեն շահագրգռված է: Ի տարբերություն Ծրագրի այլ մասնակից երկրների (ընդ որում` ոչ միայն Հարավային Կովկասում) Հայաստանի համար դա սկզբունքային հարց է «հենց իր» («իրեն ապացուցելու»), այլ ոչ թե «ուրիշների» և, համապատասխանաբար, «ուրիշներին համոզելու համար»:

Նկատի ունենալով Հայաստանի ռազմավարական նպատակները եվրոպական քաղաքական և տնտեսական տարածքում ինտեգրվելու, ատլանտյան գործընկերների հետ հարաբերությունների զարգացման առումով` նրա համար Ծրագիրը, ինչպես նաև մինչ այդ ընդունված Հարևանության եվրոպական ծրագիրը, սկզբունքայնորեն կարևոր է հայեցակարգային իմաստով, քանի որ ենթադրում է ինտեգրման գործընթացների օգտագործում կայուն տարածաշրջանային զարգացման հասնելու նպատակով: ԵՄ-ը դա հստակ գիտակցում է և օբյեկտիվորեն գնահատում, ինչը նշանակում է, որ այն ռազմավարապես շահագրգռված է, որ Հայաստանը եվրոպական հաջողություն ունենա:

¹Ադրբեջան, Հայաստան, Բելառուս, Վրաստան, Մոլդովա, Ուկրաինա: Բելառուսի մասնակցությունը կախվածության մեջ է դրվել մինչև գարուն սպասվող ժողովրդավարացման ներքաղաքական առաջընթացից:

²Տե´ս Л.М. Воробьева, О перспективах развития ЕС // Политика в XXI веке: вызовы и реалии. Аналитический альманах (под ред. Е.М. Кожокина), Российский институт стратегических исследований, М., 2008, № 9 (19), сс. 38-41.

³Роль Германии в Македонии и Европе, http://news.bbc.co.uk/hi/russian/press/newsid_1514000/1514411.stm., 29.08.2001.

⁴Ինչպես նշում են փորձագետները, Հարավային Կովկասին համալիր-տարածաշրջանային կամ սիմետրիկ մոտեցումն ըստ էության պարզեցված է և արհեստականացված ու կարող է խոչընդոտ հանդիսանալ եվրոպական գործընկերության խորացմանը (Юлия Кудряшова, Государства Южного Кавказа в Европейской политики соседства // Внутренние и внешние факторы в динамике современного развития Кавказа, Аналитические записки Научно-координационного совета по международным исследованиям МГИМО (У) МИД России, Выпуск 6 (35), май 2008, с. 32).

⁵Россия намерена развивать военно-техническое сотрудничество с Францией, http://www.prime-tass.ru/news/show.asp?id=831166&ct=news, 27.10.2008.

⁶Charles Grant, Europe’s Blurred Boundaries. Rethinking enlargement and neighbourhood policy, Center for European Reform, October 2006.

⁷Հայաստանի դերն այս ուղղությամբ միջազգային ճանաչում է ստանում և տեղ գտնում միջազգային կառույցների կոնկրետ փաստաթղթերում: Այսպես, 2008թ. հոկտեմբերի 2-ին ՄԱԿ Գլխավոր ասամբլեայի ընթացիկ` 63-րդ նստաշրջանում տարածվեց «Էներգակիրների հուսալի տարանցումը և դրա դերը կայուն տնտեսական զարգացման և միջազգային համագործակցության ապահովման գործում» բանաձևի նախագծի տեքստը (A/C.2/63/L.3), որը նախաձեռնել էին հետևյալ երկրները. Հայաստան, Բելառուս, նախկին հարավսլավական Մակեդոնիայի Հանրապետություն, Վրաստան, Ղազախստան, Ղրղըզստան, Տաջիկստան, Թուրքմենստան, Թուրքիա և Ուզբեկստան: Բանաձևի նախագիծը հավանության արժանացավ ՄԱԿ Գլխավոր ասամբլեայի նիստում, 2008թ. դեկտեմբերի 19-ին (A/RES/63/210):

դեպի ետ

Հեղինակի այլ նյութեր