Աբխազիայի հայությունը նոր մարտահրավերների առջև

23.03.2006

Աբխազիայի հայությունը նոր մարտահրավերների առջև

Կարեն Վերանյան

Ս.թ. փետրվարի 16-ին աբխազաբնակ հայ համայնքի իրավունքների ու ազատությունների պաշտպանության, ինչպես նաև աբխազական հիմնախնդրի կարգավորմանն աջակցելու նպատակներով Սուխումում հիմնվեց «Համահայկական կոալիցիա»։ Նորաստեղծ կոալիցիայի կազմում, ի թիվս Աբխազիայի հայկական մի շարք մշակութային-բարեգործական կազմակերպությունների, ընդգրկված են նաև վիրահայության ներկայացուցիչները։ Այս իրողությունը մեծապես պայմանավորված է հարավկովկասյան տարածաշրջանի հայկական սփյուռքին և, մասնավորապես, աբխազահայությանը վերջին շրջանում նետված նոր մարտահրավերներով:

Վերջին մեկ տարվա ընթացքում Աբխազիայում հակահայկական դրսևորումները կարծես սովորական են դարձել. վերջերս Սուխումի Հովհ. Թումանյանի անվան հայկական դպրոցում իրականացվեցին երկու պայթյուններ, հանրապետության ոստիկանության` ազգությամբ հայ շուրջ հարյուր աշխատակիցներ ազատվեցին զբաղեցրած պաշտոններից, Գագրա և Սուխում քաղաքներում ռուսաց լեզվով հակահայկական բովանդակությամբ թռուցիկներ տարածվեցին։

Վրացական տարբերակ

Աբխազիայի հայության նկատմամբ այդ գործողությունները կարելի է պայմանավորել վրաց-աբխազական հարաբերություններով։ Խնդիրն այն է, որ աբխազաբնակ հայությունը, որի ջերմ հարաբերություններն աբխազ ժողովրդի հետ նոր երևույթ չեն, ժամանակ առ ժամանակ միջոց է ծառայում վրացական կողմի համար` Աբխազիայում ազգամիջյան հակասությունները սրելու ուղղությամբ, որի նպատակն է խախտել երկրի ներքաղաքական կայունությունը և զիջումներ ակնկալել աբխազական հակամարտության կարգավորումից։ Ի դեպ, Աբխազիայում հակահայկական դրսևորումները տեղ են գտել դեռևս 1990-ականների սկզբների վրաց-աբխազական պատերազմի տարիներին, երբ վրացական կողմը փորձում էր հարցը հանգուցալուծել Աբխազիայում ազգամիջյան պառակտումների սերմանման ճանապարհով։

Մյուս կողմից, հարցն անմիջականորեն վերաբերում է և հայ-վրացական հարաբերություններին։ Վրաստանի իշխանությունները, շարունակելով Աբխազիան դիտարկել իրենց տարածքային կազմում, մտավախ են, որ այստեղ հայերի քաղաքական-հասարակական ցանկացած միավորում, ի թիվս ջավախահայության, կարող է հետագայում լուրջ խնդրի առջև կանգնեցնել Վրաստանի ղեկավարությանը։

Թուրքական հետք

Հայտնի է, որ Աբխազիայի քաղաքական-տնտեսական ու մշակութային կյանքում այսօր, ի հակակշիռ ռուսականի, զգալի ազդեցություն է ձեռք բերում թուրքական գործոնը։ Այս տեսանկյունից, աբխազաբնակ հայության նկատմամբ վերջին զարգացումները կարելի է պայմանավորել նաև այդ հանգամանքով` երկու հիմնական պատճառով: Նախ` թուրքական կողմը, աբխազական զարգացումներում շահարկելով հայկական գործոնը, ձգտում է Աբխազիայում արհեստականորեն սերմանել ազգամիջյան հակասություններ, ինչը թույլ կտա չճանաչված հանրապետության քաղաքական-հասարակական կյանքում մեծացնել Անկարայի լծակները` ի հաշիվ ռուսական դիրքերի։

Միևնույն ժամանակ, թուրքական կողմը հակահայկական քայլերի հրահրմամբ հետապնդում է Հարավային Կովկասի հայաթափման քաղաքականություն, ինչը հանդիսանում է Թուրքիայի ռազմավարության կարևորագույն անկյունաքարերից մեկը։ Հայտնի է, որ ռուսական կողմն ակտիվ քաղաքականություն է վարում ՌԴ հարավային շրջաններին Աբխազիայի քաղաքական-տնտեսական ու մշակութային ինտեգրման ուղղությամբ` օգտագործելով նաև հայության գործոնը. ուստի Աբխազիայում տեղի ունեցած հակահայկական գործողությունները էապես կխթանեն տեղի հայության արտագաղթը դեպի ՌԴ հարավային շրջաններ, ինչն այսօր շահավետ է Թուրքիային։

Վերլուծաբաններից ոմանք գտնում են, որ այսօր աբխազաբնակ հայկական համայնքն աստիճանաբար վերածվում է Աբխազիայի ներքին ու արտաքին քաղաքականության կարևոր գործոնի, որում վտանգ է տեսնում երկրի ներկայիս իշխանությունների համեմատաբար ազգայնական` նախագահական թևը։ Այս առումով, հակահայկական գործողությունների իրացման գործում որոշակիորեն համընկնում են Աբխազիայի ու Թուրքիայի շահերը։ Վերջինիս օգտին է խոսում նաև այն, որ այդ քայլով աբխազական կողմը փորձում է երկրում պահպանել ռուս-թուրքական հավասարակշռությունը։ Ավելին, երկրի նախագահական թևի համար էլ ավելի է կարևորվում աբխազաբնակ հայկական համայնքի նկատմամբ քաղաքական (հասարակական) վերահսկողության հաստատումը գալիք խորհրդարանական ընտրությունների շեմին. չպետք է մոռանալ, որ Աբխազիայում կայացած վերջին նախագահական ընտրություններին, ըստ ոչ պաշտոնական աղբյուրների, տեղի հայության զգալի մասը միաձայն պաշտպանել է գործող նախագահի հակառակորդ Ռ.Խաջիմբայի թեկնածությունը։

Ռուսական սցենար

Աբխազիայում արձանագրված հակահայկական միջադեպերն անհրաժեշտ է դիտարկել նաև ռուս-վրացական հարաբերությունների հարթությունում։ Ավելին, վերլուծաբանների զգալի մասը հակված է այդ դեպքերը վերագրել ռուսական սցենարին` մի քանի հիմնական պատճառներով։

Նախ, ինչպես վերլուծաբաններից ոմանք են նկատում, ԱՄՆ և ԵՄ ճնշումների ներքո Վրաստանից ռուսական ռազմակայանների դուրսբերման, հակամարտությունների գոտում գործող ռուս խաղաղապահ առաքելության գործունեության դադարեցման հարցերի բարձրացումը կարող է հակադարձ էֆեկտ ունենալ։ Այս տեսանկյունից, Աբխազիայում տիրապետելով զգալի ռեսուրսների` Ռուսաստանը կարող է վրացական կողմի վրա ճնշումներ բանեցնելու համար խաղարկել այդ թվում և աբխազաբնակ հայության գործոնը` վրաց-աբխազական հարաբերություններում ընդհանուր լարվածության հրահրման նպատակով։

Աբխազիայում հակահայկական դրսևորումների հրահրմամբ ռուսական կողմը կարող է հետապնդել նաև այլ քաղաքականություն: Ներկայումս ռուս-վրացական հարաբերությունները բավական լարված են` ժամանակ առ ժամանակ ուղեկցվելով քաղաքական ու դիվանագիտական բացահայտ առճակատումներով։ Այս պայմաններում բավական խնդրահարույց է դարձել Վրաստանի հասարակական-քաղաքական կյանքում ռուսական ազդեցության տարածման հարցը։ Այս առումով, ռուսական կողմը ձգտում է ազդեցություն ապահովել մասնավորապես վիրահայության հասարակական-քաղաքական շրջանակներում, որոնք բավական դժգոհ լինելով ազգային փոքրամասնությունների հարցում երկրի իշխանությունների քաղաքականությունից` կարող են հեշտությամբ համագործակցման եզրեր գտնել արտաքին ուժերի` տվյալ պարագայում ռուսական կողմի հետ։ Ուստի տրամաբանությունից զուրկ չէ այն վարկածը, ըստ որի` Աբխազիայում վերջերս արձանագրված հակահայկական գործողությունները հետևանք էին ռուսական հատուկ ծառայությունների լավ մշակված սցենարի, որի նպատակն էր Աբխազիայի հայկական կազմակերպությունների միավորումը և համագործակցության հաստատումը վիրահայության համապատասխան հասարակական-քաղաքական ինստիտուտների հետ:

Միևնույն ժամանակ, բավական խորհրդանշական է, որ աբխազական զարգացումներին զուգընթաց, հասարակական-քաղաքական նոր տեղաշարժեր են ընթանում նաև Հարավային Օսիայի հայկական համայնքի ներսում. մասնավորապես, 2004թ. կեսերին Հարավային Օսիայում հիմնադրված «Արարատ» հայկական ընկերությունը փորձում է ամրապնդել կապերը Հայաստանի և տարածաշրջանի հայկական սփյուռքի` հատկապես վիրահայության և աբխազաբնակ հայության հետ։ Հասկանալի է, որ այս ամենը չի կարող արվել առանց ռուսական կողմի անմիջական մասնակցության:

Մյուս կողմից, աբխազաբնակ հայության հասարակական-քաղաքական միավորման հարցը ռուսական կողմը դիտում է նաև Աբխազիայի ներքաղաքական զարգացումների համատեքստում։ Մասնավորապես, 2007թ. Աբխազիայում տեղի են ունենալու խորհրդարանական ընտրություններ, որոնց նախապատրաստական աշխատանքներն ու հետագա արդյունքները ռազմավարական նշանակություն ունեն ռուսական կողմի համար։ Այս տեսանկյունից, բավական տրամաբանված է տեղի հայկական համայնքում ռուսական քաղաքական (հասարակական) ազդեցության ընդլայնման հարցը, իսկ այն, որ տեղի հայությունը և առավել ևս նրա միավորումը կարող է լուրջ ռեսուրս լինել խորհրդարանական ընտրություններում, կասկած չի հարուցում։

Աբխազիայի հայության շրջանում Ռուսաստանի վարած քաղաքականության ընդհանուր տրամաբանության ներքո պետք է դիտարկել երկու խորհրդանշական հանգամանք ևս. նախ` Աբխազիայի հայության հոգևոր առաջնորդը նշանակվում է Հայ Առաքելական եկեղեցու` հարավռուսաստանյան թեմի ղեկավարության անմիջական համաձայնությամբ ու ներկայացմամբ։ Եվ երկրորդ` 2004թ. կեսերից և, մասնավորապես, «Աբխազիայի հայկական համայնք» կազմակերպության հիմնադրումից ի վեր Ռուսաստանի հայերի միության Կրասնոդարի շրջանային վարչությունն ակտիվ աշխատանքներ է իրականացնում սույն կազմակերպության հետ` համագործակցության զարգացման ուղղությամբ։

Միևնույն ժամանակ, անհրաժեշտ է հարցը քննարկել բացառապես ռուս-աբխազական հարաբերությունների համատեքստում։ Թեև Աբխազիայի նախագահական ընտրություններին Սերգեյ Բագապշի հաղթանակով էական փոփոխություններ չեն արձանագրվել ռուս-աբխազական հարաբերություններում, այնուհանդերձ, կողմերի միջև համագործակցությունը երկուստեք ստացել է որոշակի նոր տրամաբանություն, ինչի արդյունքում երկկողմ հարաբերություններում գոյացած հակասությունները, Աբխազիայի նախորդ իշխանությունների համեմատ, որոշակիորեն զարգացել են։ Ավելին, երկրի ներկայիս ղեկավարության օրոք դրական նոր լիցք են ստանում, մասնավորապես, թուրք-աբխազական հարաբերությունները, ինչը, մեղմ ասած, շահավետ չէ ռուսական կողմին։ Այս առումով, թերևս, տրամաբանված է այն վարկածը, որ հակահայկական գործողությունների հրահրմամբ ռուսական կողմը, որպես ճնշամիջոց, փորձեց վերահսկելի անկայունություն առաջ բերել Աբխազիայի ներքաղաքական-հասարակական դաշտում` սեփական դիրքերն ամրապնդելու նպատակով։

Եզրահանգումներ

Վերջերս Աբխազիայում արձանագրված հակահայկական միջադեպերը, ինչպես նաև վիրահայության, Աբխազիայի ու Հարավային Օսիայի հայության հասարակական-քաղաքական միավորման գործընթացները վկայում են Հարավային Կովկասում գոյացած աշխարհաքաղաքական շահերի բևեռացման ու կարծրացման մասին, որտեղ, ի թիվս այլ հարցերի, կիզակետում է հայտնվել նաև տարածաշրջանի հայկական սփյուռքը` դառնալով աշխարհաքաղաքական կարևոր գործոն։

Անշուշտ, տարածաշրջանում հայկական գործոնի կարևորության մեծացումը լուրջ ռեսուրս է Հայաստանի տարածաշրջանային հիմնախնդիրների կարգավորման առումով։ Մյուս կողմից, սակայն, հայության գործոնը, դառնալով արտաքին կենտրոնների խաղաթուղթ, բացասաբար կարող է անդրադառնալ, առաջին հերթին, ՀՀ շահերի վրա։ Այս տեսանկյունից, կարևոր նշանակություն են ձեռք բերում Հարավային Կովկասի հայության շուրջ ձևավորվող զարգացումներին հայաստանյան կողմի խելամիտ մասնակցության, առհասարակ սփյուռքի գործոնի վերաիմաստավորման և նրա շահերի պաշտպանման հիմնահարցերը։

դեպի ետ

Հեղինակի այլ նյութեր