«ՍՈՒՆՆԻԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐՆ» ԱԴՐԲԵՋԱՆՈՒՄ

30.06.2010

«ՍՈՒՆՆԻԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐՆ» ԱԴՐԲԵՋԱՆՈՒՄ

Արաքս Փաշայան

Վերջին շրջանում Ադրբեջանի իշխանությունները բավական կոշտ միջոցառումներ են ձեռնարկել իսլամական (թե՛ շիա, թե՛ սուննի) կրոնական որոշ կառույցների և համայնքների դեմ, որի հետևանքով քանդվել կամ անորոշ ժամանակով փակվել են բազմաթիվ մզկիթներ, օրենքից դուրս են համարվել մի շարք կրոնական համայնքներ, հետապնդումներ և հալածանքներ են իրականացվել բազմաթիվ կրոնական ակտիվիստների նկատմամբ: Իշխանությունների նման գործողությունների համար իրավական հենք դարձավ 2009թ. Ադրբեջանի խորհրդարանի կողմից «Կրոնի դավանման ազատության մասին» փոփոխված օրենքը, համաձայն որի` մինչև 2010թ. հունվարի 1-ը կրոնական կառույցները պետք է վերագրանցվեն, այլապես օրենքից դուրս կհամարվեն: Վերագրանցման գործընթացը հանձնվեց Կովկասի մուսուլմանների վարչությանը, որը սերտորեն համագործակցում է Կրոնական կազմակերպությունների հետ աշխատանքի պետական կոմիտեի հետ: Բացի այդ, արտերկրում աստվածաբանական կրթություն ստացած անձանց արգելվեց իսլամական կրոնական արարողություններ վարելը: Նշենք նաև, որ կրոնական համայնքների գրանցումը, կրոնական գրքերի հրատարակումն ու ներմուծման ընթացակարգը բավական դժվար ու բարդ են: Համապատասխան մարմնի եզրակացության դեպքում երկու գործընթացներն էլ կարող են ձախողվել: Ամեն պարագայում, իշխանությունները փորձում են օրենքի ուժով կասեցնել պետության համար ոչ ցանկալի մզկիթների, կրոնական կառույցների և համայնքների, ինչպես նաև կրոնական քարոզիչների գործունեությունը:

Կրոնական իրավիճակն Ադրբեջանում արմատապես փոխվեց անկախության ձեռքբերումից հետո: Լինելով աշխարհիկ պետություն՝ Ադրբեջանը, այնուամենայնիվ, գտնվելով Թուրքիայի, Իրանի, Ռուսաստանի կազմում գտնվող Դաղստանի, նաև արաբական աշխարհի հարևանությամբ, թիրախ դարձավ արտաքին իսլամական ազդեցության համար: Ադրբեջանում սկսեցին հաստատվել միջազգային ջիհադական կազմակերպությունների բազմաթիվ մասնաճյուղեր, որոնց գործունեությունն իշխանություններին հաջողվեց հիմնականում կասեցնել: Ադրբեջան սկսեցին ներթափանցել նաև շիա, սուննի, այդ թվում` վահաբի, և իսլամական այլ ուղղությունների կրոնական քարոզիչներ: Արտաքին իսլամական կապիտալով Բաքվում և Ադրբեջանի այլ շրջաններում կառուցվեցին մզկիթներ և կրոնական հաստատություններ: Աստիճանաբար Ադրբեջան սկսեցին վերադառնալ իսլամական աշխարհի սուննիական և շիական աստվածաբանական կենտրոններում ուսանած ադրբեջանցի երիտասարդները, որոնք դարձան դասական իսլամական գիտելիքների կրողներ և փոխարինելու եկան նախկին կիսագրագետ կրոնավորներին:

Պատմականորեն Ադրբեջանում տարածում ունեն իսլամի երկու ավանդական ուղղությունները` շիականությունն ու սուննիականությունը: Ադրբեջանի առաջատար կրոնական ուղղությունը, սակայն, շիականությունն է, որն Ադրբեջանում ներկայացված է թե՛ պաշտոնական, թե՛ ոչ պաշտոնական ձևաչափերով, ինչը ենթադրում է կրոնական իրողությունների նկատմամբ մոտեցումների տարբերություն: Կրոնական կյանքը համակարգում է Կովկասի մուսուլմանների վարչությունը (ԿՄՎ) ի դեմս շիա առաջնորդի` շեյխ ուլ-իսլամի, որն, ըստ ընթացակարգի, ունի սուննի տեղակալ (մուֆտի): Շիա են դավանում ազերիների զգալի մասը, թաթերը, թալիշները, քրդերի մի հատվածը, որոնք կազմում են Ադրբեջանի իսլամ բնակչության մոտ 65%-ը: Սուննիադավան են լեզգիները, ավարները, ծախուրները, չեչենները, քրդերի և ազերիների մի մասը, որոնք կազմում են մոտ 35%: Հատկանշական է, որ իշխանությունները վերջերս թիրախ են դարձրել սուննիական առանձին կրոնական կառույցներ ու հաստատություններ:

Սուննիականությունն Ադրբեջանում, արդեն հետխորհրդային շրջանում, նոր լիցքեր ստացավ հիմնականում թուրքական սուննի իսլամի և սալաֆիականության (կամ վահաբականության) հաշվին, որոնցից յուրաքանչյուրը ենթակա է իսլամական կրոնա-իրավական առանձին դպրոցների ազդեցությանը: Ադրբեջանում սուննի սալաֆիականությունը ներառում է գաղափարախոսական երկու հոսանք` ծայրահեղական (կամ ջիհադական, մարտնչող իսլամական) և արմատական, որոնց միջև, ըստ էության, առկա են որոշակի հակասություններ: Ծայրահեղականներն անմիջական կապ ունեն Դաղստանում և Չեչնիայում հակառուսական պայքարի մեջ ներքաշված ռազմաքաղաքական` ջիհադական կառույցների և ջամաաների հետ, որոնք առաջ են քաշում խալիֆայության ստեղծման գաղափարը: Նմանօրինակ կառույց է կովկասյան ծագմամբ «Անտառային եղբայրները», որը գործել է նաև Ադրբեջանի տարածքում, ունի ադրբեջանցի անդամներ: Կառույցը մեղադրվում է 2008թ. օգոստոսի 17-ին սալաֆիական Աբու Բաքր մզկիթում իրականացված ահաբեկչության կազմակերպման մեջ:

Մինչդեռ արմատական ուղղության ներկայացուցիչները հիմնականում խորքային հավատացյալներ են, իրենց համարում են «ճշմարիտ իսլամի» հետևորդներ, աչքի են ընկնում կրոնական արմատական գաղափարներով, հավաքական ինքնությամբ, հնարավոր է` վահաբական արտաքինով: Նշված ուղղության ներկայացուցիչներից են, օրինակ, Աբու Բաքր մզկիթի համայնքի անդամները: Այս շարժումը հասարակության առանձին շրջանակներում մեծ ժողովրդականություն է վայելում: Սակայն պետությունն, ըստ ամենայնի, չի վստահում Աբու Բաքր համայնքի իմամի այն հավաստիացումներին, թե իրենք քաղաքականությանը չեն միջամտում: Պետությունն իրական վտանգ է տեսնում սուննի սալաֆիականությունից` մտավախություն ունենալով, որ Հյուսիսային Կովկասում տեղի ունեցող գործընթացները կարող են ապակայունացնել իրավիճակը նաև Ադրբեջանում: Մեկ անգամ չէ, որ իշխանության ներկայացուցիչները նշել են, որ իրենք չեն ցանկանում, որպեսզի Ադրբեջանում կրկնվեն այն դեպքերը, որ տեղի են ունեցել Չեչնիայում, Դաղստանում, Ինգուշեթիայում:

Ադրբեջանի իշխանությունները, ընդհանուր առմամբ, ձգտում են թուլացնել կրոնի դերը հասարակական-քաղաքական կյանքում` հստակ գիտակցելով, որ իսլամը կարող է դառնալ ներքաղաքական կյանքն ապակայունացնող գործոն: Արդյունքում՝ իշխանությունը փորձում է հակազդել ոչ միայն կրոնական ծայրահեղականությանը, այլև, առհասարակ, կրոնական ակտիվությանը: Վերջերս Ադրբեջանի հասարակական առանձին շրջանակներում դժգոհությունների ալիք առաջացրեց որոշ մզկիթների փակման և քանդելու մասին իշխանությունների որոշումը, որոնք, ի դեպ, կիրարկվում են անգամ իսլամական տոների ժամանակ: Մզկիթները քանդվում են տարբեր հիմնավորումներով` որպես անօրինական, ոչ անվտանգ կամ տեխնիկապես քանդման ենթակա: Դրանց մեջ կան նաև սուննիական մզկիթներ:

2008թ. օգոստոսին փակվեց Աբու Բաքր մզկիթը, քանի որ այնտեղ իրականացված ահաբեկչությունից հետո մզկիթը, ինչպես նշվեց, այլևս անվտանգ չէ հավատացյալների համար: Հավատացյալներից շատերն Ադրբեջանում հավաքվում են նաև իմամի տանը, ինչն իսլամում ընդունված կարգ է: 2009թ. մայիսին փակվեցին թուրքական պետության միջոցներով կառուցված Շեհիդլարը` վերանորգման պատճառաբանությամբ, Իլլահիյաթը, որը գտնվում էր Բաքվի պետական համալսարանի հանրակացարանի հարևանությամբ` չգրանցված լինելու պատճառաբանությամբ: Բացի այդ, բողոքներ կային մզկիթի ազանի վերաբերյալ: Առանձին տեսակետների համաձայն` թուրքական մզկիթների փակումը կարող էր կապված լինել սկզբնավորվող հայ-թուրքական երկխոսության հետ:

2009թ. սեպտեմբերին վերանորոգման նպատակով փակվեց Գյանջայի միակ սուննիական` ջումա մզկիթը, որը նախկինում եղել էր քրիստոնեական եկեղեցի և հայտնի էր Աղվանական եկեղեցի անվամբ: Ըստ որոշ տեղեկությունների` իշխանությունները լուր են ունեցել մզկիթ հաճախող վահաբականների մասին: Մզկիթի մուեզինը հավատացյալների հետ ներկայումս աղոթում է իր տան այգում, իսկ մզկիթի իմամին` Իբրահիմովին, զարմացրել է այն փաստը, որ իշխանությունները կողպել են մզկիթի դուռն իսլամական ամենամեծ տոներից` Բայրամ Ռամադանից ընդամենը չորս օր առաջ:

Վերջերս իշխանությունները որոշել են փակել նաև Բաքվի հին քաղաքում` Իչերի-Շեհերում գտնվող և պատմամշակութային արժեք ներկայացնող սուննիական մեկ այլ` Լեզգիական մզկիթը, որը 2000-ից ներառված է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ցուցակում` գրանցման հետ կապված խնդիրներ ունենալու համար: Մզկիթի համայնքի ղեկավար Մուստաֆա Ֆաիկի կարծիքով` սխալ է սուննիական մզկիթը գրանցելու համար դիմել ԿՄՎ-ին, քանի որ սուննիներն ու շիաները տարբեր համայնքներ են, սակայն պետական կոմիտեում նույնպես չկա սուննիական համայնքով զբաղվող բաժին: ԿՄՎ-ն հրաժարվել է գրանցել մզկիթը` պահանջելով նախ փոխել մզկիթի անունը, քանի որ այն չի կարող կոչվել էթնիկ տարբերանշանով` խորհուրդ տալով վերանվանել այն Աշուրբեկ (մզկիթը կառուցվել է 1169թ., Աշուր իբն Իբրահիմի կողմից): Ի դեպ, մզկիթ այցելում էին ոչ միայն լեզգիները: Այն Բաքվի կենտրոնում և ողջ Ադրբեջանում գործող թվաքանակով փոքրաթիվ սուննիական կենտրոններից մեկն էր, որ գործում էր լեզգիական Սամուր մշակութային կենտրոնին կից: Մզկիթի սուննի համայնքի ներկայացուցիչներն օգնություն են խնդրել Ռուսաստանի մուսուլմանների հոգևոր վարչությունից, որը հազիվ թե միջամտի Ադրբեջանի ներքին կրոնական խնդիրներին:

Նշենք, որ 2010-ից իշխանությունները հալածանքներ են սկսել նաև նուրսիական երեք խմբերի դեմ, որոնք գործում են Ադրբեջանի տարբեր շրջաններում, իրականացնում կրոնական, կրթական, լուսավորչական գործունեություն: Շարժումը հիմնվել է Թուրքիայում 20-րդ դարում, քրդական ծագմամբ Սայիդ Նուրսիի կողմից, սուննիզմի և սուֆիզմի հենքի վրա:

Առանձին տեսակետների համաձայն` սուննիականությունն Ադրբեջանում լուրջ հարվածներ է ստանում: Սակայն շիական ակտիվիստ, մարդու իրավունքների պաշտպան Իլղար Իբրահիմօղլուի համոզմամբ` Ադրբեջանում խնդիրներ ունեն ոչ միայն սուննիները, այլև, առհասարակ, մուսուլմանները: Նրա կարծիքով` Ադրբեջանի ներկա իշխանությունները տառապում են «մզկիթաֆոբիայով»:

Ադրբեջանցի վերլուծաբան, իսլամի գծով փորձագետ Արիֆ Յունուսովի համոզմամբ` նուրսիականների և իսլամական այլ շարժումների դեմ իշխանությունների հետապնդումները նպատակ ունեն պաշտոնապես ջարդել վերահսկողությունից դուրս գտնվող հասարակության վերջին շերտը: Ըստ նրա` Ադրբեջանում իշխանությունները, որոնք դառնում են ավելի ավտորիտար, սկզբում թիրախ դարձրին ընդդիմադիր քաղաքական կուսակցություններին, այնուհետև` ոչ կառավարական կազմակերպություններին, հետո` կրոնական շարժումներին:

Ադրբեջանում տիրող կրոնական իրավիճակին ժամանակ առ ժամանակ անդրադառնում են միջազգային կառույցները։ 2010թ. փետրվարի 2-ին նշված խնդրին արձագանքել է Միջազգային կրոնական ազատության գծով ԱՄՆ հանձնաժողովն (USCIRF) իր հրապարակած զեկույցով: Հանձնաժողովը, հիմնվելով վերջին հինգ տարիներին իրականացրած մոնիթորինգի, ինչպես նաև Forum 18-ի տվյալների վրա, մտահոգություն է հայտնում Ադրբեջանում կրոնի դավանման ազատության և մարդու հիմնարար իրավունքների ոտնահարման առիթով:

Կասկածից վեր է, որ Ադրբեջանի իշխանությունները ձգտում են կրոնական դաշտից դուրս բերել կամ չեզոքացնել առանձին կրոնական համայնքների, այդ թվում` սուննիներին, որոնք ձգտում են ստեղծել իսլամի` իրենց համար ընդունելի և վերահսկելի մոդել: Նրանց մեծապես մտահոգում է երկրում կրոնականացվածության և, մասնավորապես, սուննիական համայնքի` հասարակության առանձին շրջանակներում ունեցած ազդեցությունը: Իրենց հերթին, սուննիները, որպես դավանական փոքրամասնություն, բավական ցավագին են ընկալում իրենց դեմ ուղղված ճնշումները։ Ավանդականորեն շիաների և սուննիների միջև առկա հակասությունները որոշ դեպքերում անդրադարձվում են նաև Ադրբեջանում` դեռևս չվերաճելով խորքային հիմնահարցի: Հատկանշական է, սակայն, որ իշխանությունը շատ դեպքերում սուննիներին նույնացնում է վահաբականության հետ, ինչը սոցիալական ընդվզման հնարավորություն կարող է ստեղծել:

Չնայած ձեռնարկվող քայլերին, հազիվ թե խորհրդային մեթոդներով իրականցված գործողություններն արդյունք տան պետության կողմից իր համար ցանկալի կրոնական իրավիճակ ստեղծելու առումով: Մզկիթների փակումը, ըստ ամենայնի, չի կարող կասեցնել կրոնական գործառույթի իրականացումը, պարզապես այն կտեղափոխվի մզկիթից դուրս: Բացի այդ, կրոնի նկատմամբ կոշտ մեթոդներով իրականացվող քայլերը կարող են նպաստել հասարակության առանձին շրջանակներում առավել արմատական տրամադրությունների ի հայտ գալուն, ինչին կխթանի Ադրբեջանում ավտորիտար վարչակարգի, խոսքի բացակայության, սոցիալ-տնտեսական բազմաթիվ դժվարությունների առկայությունը: Նման պայմաններում կարող է աճել կրոնի դերը: 2005-ից գաղափարախոսական առկա բացը ձգտում է լրացնել իսլամիզմը, որը կապված է նույն թվականին Ադրբեջանում խորհրդարանական կեղծված ընտրություններից հասարակության հիասթափության, ինչպես նաև պետության կողմից արևմտամետ ընդդիմությանը քաղաքական դաշտից դուրս բերելու հետ։ Հատկանշական է, որ իսլամն Ադրբեջանում կարող է դառնալ անվերահսկելի գործոն հասարակական-քաղաքական զարգացումներում` նպաստելով սոցիալական հուզումների դրսևորմանը:

դեպի ետ

Հեղինակի այլ նյութեր