ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ԽԱՂԱՂԱՐԱՐՈՒԹՅԱՆ ՀՆԱՐԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՂԱՐԱԲԱՂՅԱՆ ՀԱԿԱՄԱՐՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ. ԱՌԱՍՊԵԼՆԵՐ ԵՎ ԻՐՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

07.02.2011

ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ԽԱՂԱՂԱՐԱՐՈՒԹՅԱՆ ՀՆԱՐԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՂԱՐԱԲԱՂՅԱՆ ՀԱԿԱՄԱՐՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ. ԱՌԱՍՊԵԼՆԵՐ ԵՎ ԻՐՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Սերգեյ Մինասյան

Ս.Մինասյան` Կովկասի ինստիտուտի քաղաքական հետազոտությունների բաժնի վարիչ, քաղաքագետ, պ.գ.թ.

Ղարաբաղյան հակամարտությունը հետխորհրդային տարածքում էթնոքաղաքական հակամարտություններից միակն է, որտեղ հրադադարից հետո կայունությունը ճակատային գծում և հարաբերական զինադադարը պահպանվում են առանց որևէ արտաքին աջակցության և երրորդ երկրների ու միջազգային կազմակերպությունների խաղաղարար համակազմերի առկայության։ Միևնույն ժամանակ, հակամարտող կողմերի քաղաքական դիսկուրսում, հատկապես «իշխանություն-ընդդիմություն» ձևաչափում, շատ տարածված է այն կարծիքը, թե միջազգային հանրությունն իբր չափազանց շահագրգռված է և կարող է հակամարտության շատ արագ և դրսից պարտադրված կարգավորում «հարկադրել» կողմերին՝ իր «դեղատոմսով»։ Չնայած պահպանվող ստատուս-քվոյի (որի անխուսափելիության հետ միջազգային հանրությունը որոշակի չափով հաշտվել է) պայմաններում դեպքերի նման զարգացման անիրատեսությանը, մեծապես կոնսպիրոլոգիական այս դիսկուրսը լայն տարածում ունի, եթե անգամ ղարաբաղյան հակամարտության ողջ դինամիկան հակառակն է ապացուցում։

Դիտարկելով ղարաբաղյան հակամարտության արտաքին կարգավորման և միջազգային խաղաղարարության իրագործման հնարավորությունը՝ անհրաժեշտ է ուշադրության առնել նման սցենարի ողջ բարդությունը՝ Հարավային Կովկասում տարածաշրջանային գործընթացների վերաբերյալ դիրքորոշումների տարբերությունից և, միևնույն ժամանակ, համաշխարհային քաղաքականության ակտորների համար հիմնախնդրի ունեցած ոչ մեծ ակտուալությունից ելնելով։ Հստակ անհամաչափություն կա ազդեցիկ ակտորների՝ այլ միջնորդների խաղաղարար նախաձեռնություններին դիմակայելու բարձր պատրաստակամության և, միևնույն ժամանակ, իրենց իսկ նախաձեռնությունների, աջակցության կամ էլ, հակառակ հակամարտող կողմերի դիրքորոշումների, արտաքին կարգավորում պարտադրելու ցածր շահագրգռության միջև։ Հարկավոր է հաշվի առնել նաև զուտ տեխնիկական բարդություններն արտաքին կարգավորման և ղարաբաղյան հակամարտության գոտում խաղաղարար գործողությունները (որպես խաղաղության միջազգային պարտադրումն իրագործելու միջոց) ծավալելու համար։

Միևնույն ժամանակ, միջազգային քաղաքականության ակտորների կողմից արտաքին կարգավորման իրագործման բարդությունը և դրա հավանականությունը հարաբերակցվում են միայն «ոչ պատերազմ, ոչ խաղաղություն» և հակամարտության գոտում հարաբերական զինադադարի պահպանման ներկայիս իրավիճակը վերլուծելիս։ Սակայն չի կարելի բացառել նաև այն սցենարը, որ միջազգային հանրությունը հարկադրված օպերատիվորեն արձագանքի իրավիճակին և սկսի խաղաղարար գործողությունն անմիջապես, հակամարտության կողմերից մեկում մարտական գործողությունների վերսկսման պարագայում։ Այս դեպքում միջազգային հանրության արձագանքը (եթե այն իրավիճակը վտանգավոր համարի տարածաշրջանային անվտանգության կամ ծանր հումանիտար հետևանքներ առաջացնելու առումով) կարող է բավական կոշտ լինել և ընդունել խաղաղության պարտադրման «դասական» ձևեր, չնայած տեխնիկական, ինստիտուցիոնալ սահմանափակումներին և տարածաշրջանի անբավարար ակտուալությանը։ Անալոգներ կարող են ծառայել ինչպես միջազգային ուժերի կոալիցիոն գործողություններն ԱՄՆ (1991թ. Քուվեյթում) կամ ՆԱՏՕ (1999թ. Կոսովոյում) հովանու ներքո, այնպես էլ համաշխարհային քաղաքականության առանձին ազդեցիկ ակտորների միակողմանի քայլերը (2008թ. օգոստոսին Ռուսաստանի ներգրավումը մարտական գործողություններին Հարավային Օսիայում)։

Ըստ էության, խաղաղության պարտադրման միջազգային գործողությունը ղարաբաղյան հակամարտության կողմերից մեկում ռազմական գործողությունների սկսման կամ տվյալ տարածքներում բնակչության վիճակի կտրուկ վատթարացման (հումանիտար աղետ) պարագայում հիպոթետիկ ձևով հնարավոր է ՄԱԿ, ԵԱՀԿ, ԵՄ, ՆԱՏՕ կամ ՀԱՊԿ հովանու ներքո։

ՄԱԿ-ն ուղղակիորեն ներգրավված չէ ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման գործընթացում։ Սակայն «սառը պատերազմի» ավարտից հետո ՄԱԿ-ն աջակցել է ներքին հակամարտություններում խաղաղության պարտադրման մի շարք գործողությունների՝ հաճախ հանդես գալով չճանաչված մասնակցի կողմից։ Այնուամենայնիվ, ՄԱԿ հովանու ներքո խաղաղարար գործողության անցկացումն այս տարածաշրջանում քիչ հավանական է թվում, քանի որ այստեղ ներկայացված են Ռուսաստանի՝ ՄԱԿ ԱԽ հիմնական մշտական անդամներից մեկի, ինչպես և միջնորդական ձևաչափում միևնույն կարգավիճակով հանդես եկող նրա գործընկերների՝ ԱՄՆ-ի և Ֆրանսիայի շահերը։ Բացի այդ, ձեռք բերված բոլոր հաջողություններով և համաշխարհային քաղաքականության մեջ ունեցած կարևոր կայունացնող նշանակությամբ հանդերձ, ՄԱԿ խաղաղարար ջանքերը միշտ չէ, որ հնարավորություն ունեն գլոբալ մասշտաբով խաղաղարար գործունեության համատարած ընդգրկում ապահովել։ Ավելին, կարելի է շատ օրինակներ բերել այն բանի, որ ՄԱԿ խաղաղարար գործունեությունը մատնվել է անհաջողության կամ հանգեցրել աղետալի հետևանքների տարբեր հակամարտային տարածաշրջաններում։ Ուստի, վերջին տասնամյակներում, չնայած խաղաղարար գործունեության մասշտաբների և ՄԱԿ «կապույտ սաղավարտների» համակազմի թվաքանակի ընդհանուր ավելացմանը, նկատելի է անշեղ միտում այն բանի, որ Միավորված Ազգերի Կազմակերպությունն իր խաղաղարար գործառույթները կամավոր «հանձնում» է զանազան տարածաշրջանային կազմակերպությունների, ռազմաքաղաքական դաշինքների և միջազգային կազմակերպությունների։

Թվում էր, թե տարածաշրջանային այն կազմակերպությունը, որն արդյունավետ կիրագործեր խաղաղարար գործողություն ղարաբաղյան հակամարտության գոտում կամ հանդես կգար որպես «խաղաղության միջազգային պարտադրման» մեխանիզմ, կարող էր միայն ԵԱՀԿ-ն լինել, հատկապես հաշվի առնելով այն, որ բանակցային ողջ ձևաչափը վարվում է ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի աջակցությամբ և նրա շրջանակներում։ Բայց պետք է ապրիորի նկատի ունենալ, որ ԵԱՀԿ ստեղծման և գործառնության առանձնահատկությունը սկզբից ևեթ իրավական, քաղաքական և գործնական իմաստով դժվարացնում է այդ կազմակերպության խաղաղարար գործառույթները, թեև վերջին երկու տասնամյակում ԵԱՀԿ-ն (մինչև 1992թ.՝ ԵԱՀԽ) իր պատասխանատվության գոտում ներգրավված է եղել զինված շատ հակամարտությունների կարգավորման և հետհակամարտային վերականգնման գործում։ ԵԱՀԿ մասնակից երկրների բոլոր պարտավորությունները կրում են ոչ թե իրավական, այլ ընդամենը քաղաքականապես պարտավորեցնող բնույթ, ԵԱՀԿ կառույցում անդամ պետությունների վերաբերյալ չկա որոշումների կատարման հստակ մեխանիզմ։ ԵԱՀԿ-ում որոշումների ընդունման կոնսենսուսային սկզբունքը (միայն բացառիկ դեպքերում է ընդունվում «կոնսենսուս հանած մեկ» սկզբունքը նշյալ երկրներում մարդու իրավունքների պաշտպանության ոլորտում) դժվարացնում է որոշումների ընդունումն օպերատիվ արձագանքման և խաղաղարար գործողության ծավալման անհրաժեշտության պարագայում։

Խաղաղարար գործունեության մեջ ԵԱՀԿ-ին ավելի բնորոշ է շեշտադրումը գործողությունների քաղաքական և հումանիտար, այլ ոչ թե ռազմական բաղադրիչի վրա։ Կազմակերպությունը չունի փորձ և չի կարող խաղաղության պահպանման կամ, առավել ևս, խաղաղության պարտադրման գոնե մեկ օրինակ բերել։ Խաղաղության պահպանմանն ուղղված գործողության միակ փորձը (որն անարդյունք ավարտվեց՝ այդպես էլ չսկսվելով) ԵԱՀԿ-ն ձեռնարկեց 1994թ. հենց ղարաբաղյան հակամարտության գոտում¹։ Լեռնային Ղարաբաղում ԵԱՀԿ խաղաղարար գործողություն ծավալելու՝ մինչ այժմ ձեռնարկած անհաջող փորձերը ցայտուն ցույց տվեցին այդ կազմակերպության ռեսուրսների (որոնք դուրս են գալիս սովորական մոնիթորինգի, կանխարգելիչ միջոցների և դիտորդական առաքելությունների ձևաչափից) սահմանափակությունը և անհրաժեշտ փորձի պակասը «դասական» համալիր խաղաղարար գործողություններ իրականացնելու մեջ։

Սա բավական լավ երևում է նաև ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների հայտարարություններից։ Օրինակ, ԵԱՀԿ ՄԽ նախկին ամերիկյան համանախագահ Մեթյու Բրայզան 2009թ. օգոստոսի սկզբին իր ելույթներից մեկում (Ծաղկաձորում հայկական երիտասարդական կազմակերպությունների հետ հանդիպման ժամանակ) նշեց, որ հնարավոր խաղաղարար ուժերը ղարաբաղյան հակամարտության գոտում ավելի շուտ կկատարեն միայն դիտորդական գործառույթներ. «Մենք՝ որպես համանախագահներ, առաջարկում ենք, որ դրանք զինված չլինեն, կատարեն դիտորդների գործառույթներ և չկարողանան խաղաղություն պարտադրել... Կոսովոյի և Բոսնիայի փորձը ցույց է տալիս, որ խաղաղարար ուժերն ի վիճակի չեն կանխել զինված հակամարտությունը, եթե հակամարտության կողմերից մեկը ցանկանում է դա»²։ Ակնհայտ է, որ չզինված դիտորդների (և ոչ թե կողմերը լրիվ սահմանազատող լիարժեք խաղաղարար գործողության) ձևաչափը լրջորեն սահմանափակում է միջազգային հանրության արձագանքի հնարավորությունները, եթե կողմերից մեկը (տվյալ դեպքում՝ Ադրբեջանը) չկատարի զինադադարի համաձայնությունները կամ Բաքուն որոշում ընդունի հանկարծ վերսկսել մարտական գործողությունները հակամարտության գոտում։

Եվրամիությունը Հարավային Կովկասի տարածաշրջանում արդեն քվազիխաղաղարար գործողությունների կամ, ավելի շուտ՝ սահմանափակ ձևաչափով ճգնաժամային արձագանքման (եվրոպական դիտորդների առաքելությունը Հարավային Օսիայի և Աբխազիայի հակամարտությունների գոտիներում՝ սկսված 2008թ. օգոստոս-սեպտեմբերին ստորագրված «Մեդվեդև-Սարկոզիի համաձայնագրերին» համապատասխան) փորձ ունի։ Միևնույն ժամանակ, ԵՄ նորմատիվային-իրավական փաստաթղթերով և հայեցակարգային դրույթներով չի նախատեսվում կազմակերպության մասնակցություն խաղաղության պարտադրման գործողություններին կամ բարձր ինտենսիվությամբ այլ տիպի խաղաղարար գործողություններին, ինչպես և կազմակերպությունը չունի նման կարգի առաքելություն կատարելու գործնական մեխանիզմներ։ ԵՄ գոյություն ունեցող խաղաղարար պոտենցիալը կազմված է արձագանքման ուժերից (ուժեղացված գումարտակային մարտական տակտիկական խմբեր) և Եվրամիության քաղաքացիական հակաճգնաժամային կառույցներից։ Չնայած ԵՄ-ը հռչակել է, որ իր հակաճգնաժամային գործունեութունը գլոբալ բնույթ ունի, այն հարկադրված է սահմանափակել իր առաքելությունների աշխարհագրական շրջանակները՝ հիմնական ուշադրությունը կենտրոնացնելով եվրոպական տարածաշրջանի և նրա պարագծով մեկ ընկած տարածքների վրա՝ շեշտը դնելով Բալկանների, Միջերկրածովի և Աֆրիկայի վրա (Աֆրիկայի հանդեպ հատուկ հետաքրքրությունը բացատրվում է աշխարհամասում հետագա հումանիտար աղետներ թույլ չտալու ձգտմամբ, ինչը կարող է հանգեցնել դեպի Եվրոպա ներգաղթողների նկատմամբ վերահսկողությունը կորցնելուն և դրանց աճին)³։ Եվրամիության՝ տեղում դոփող «Արևելյան գործընկերություն» և այլ ծրագրերի շարունակությունը Հարավային Կովկասի պետությունների հետ համագործակցության գծով, ներկա պահին հիմքեր չի տալիս ԵՄ-ը դիտարկել որպես մի կազմակերպություն, որը ցանկանում է և անհրաժեշտ ինստիտուցիոնալ ու ուժային ռեսուրսներ ունի իրագործելու միջազգային խաղաղարար գործողություն կամ խաղաղություն պարտադրի ղարաբաղյան հակամարտությունում։

ՆԱՏՕ մասնակցությունը ղարաբաղյան հակամարտության գոտում խաղաղարար գործողությանը կարող էր արդյունավետ իրականանալու որոշակի շանսեր ունենալ՝ հաշվի առնելով Լեռնային Ղարաբաղին խիստ նման Կոսովոյի նախադեպը և Հյուսիսատլանտյան դաշինքի դերը Բալկաններում խաղաղության պարտադրման և հետհակամարտային վերականգնման գործում։ Սակայն, նկատի ունենալով և՛ Հայաստանի, և՛ Ադրբեջանի մասնակցությունը ՆԱՏՕ ծրագրերում և նրանց շահագրգռվածությունը՝ շարունակել նման համագործակցությունը, ՆԱՏՕ ցանկացած հնարավոր կարգավորում կկենտրոնացվի ոչ ռազմական եղանակների վրա. խորհրդատվական քաղաքական մեխանիզմներ և երկու երկրների զինված ուժերի արդիականացում, համատեղ զորավարժությունների անցկացում և այլն⁴։ Վերջապես, տարածաշրջանում ՆԱՏՕ ցանկացած ակտիվ ներգրավման դիմակայությունը (հատկապես խաղաղարարների և դաշինքի կառույցների տեղակայման ձևով) Ռուսաստանի և Իրանի կողմից այս տարբերակը ներկա պահին գրեթե անիրատեսական է դարձնում։

ՀԱՊԿ երկրների մասնակցությունը խաղաղարար գործողության իրագործմանը նույնպես հնարավոր է միայն հիպոթետիկ ձևով։ ՀԱՊԿ-ն լուրջ ուժային, ինստիտուցիոնալ և այլ ռեսուրսներ չունի իր պատասխանատվության գոտում խաղաղարար գործողություն իրականացնելու համար։ ՀԱՊԿ Օպերատիվ արձագանքման հավաքական ուժերի և խաղաղարար համակազմերի ձևավորումը դեռ սկզբնական փուլում է գտնվում, և հազիվ թե ավարտվի մոտ ապագայում։ ՀԱՊԿ միակողմանի ներգրավումը կամ նրա կողմից խաղաղարար գործողության իրականացումը ղարաբաղյան հակամարտության գոտում (չնայած սույն կազմակերպության անդամների՝ նման ցանկության կասկածելի առկայությանը) առաջ կբերի մյուս բոլոր արտաքին ակտորների հակազդեցությունը։ Եվ վերջապես, ՀԱՊԿ-ին Հայաստանի անդամության փաստն իսկ գրեթե անհնար է դարձնում այն, որ ադրբեջանական կողմն անաչառ և օբյեկտիվ կընկալի խաղաղարար գործողությունն այդ կազմակերպության հովանու տակ։

Այսպիսով, տպավորություն է ստեղծվում, թե ղարաբաղյան հակամարտության գոտում արտաքին կարգավորման կամ խաղաղության պարտադրման հնարավորությունները միանգամայն կասկածելի են։ Միջազգային հանրությունը միջամտում է ամենևին էլ ոչ բոլոր հակամարտություններին, որոնք լուծման կարիք ունեն։ Շատ դեպքերում դա որոշվում է համաշխարհային կամ տարածաշրջանային առաջատար տերությունների քաղաքական ճնշման առկայությամբ կամ բացակայությամբ (որոնք իրենց շահերն ունեն հակամարտության գոտում և պատրաստ են զինվորական համակազմեր տրամադրել և ղեկավարել այդ գործողությունները), ինչպես նաև կարճ ժամկետում հակամարտության «լուծման» հեռանկարներով և իրողությամբ։ Ընդ որում՝ «տարօրինակ» ձևով խաղաղարար գործողությունների իրագործման հաջող օրինակների թվին են դասվում հիմնականում նրանք, որոնք տեղի են ունեցել համաշխարհային քաղաքականության «ծայրամասում», աշխարհի բավական հեռու աշխարհագրական շրջաններում և որտեղ չեն խաչվել համաշխարհային առաջատար դերակատարների և տերությունների աշխարհաքաղաքական և աշխարհատնտեսական շահերը։

Ինչպես ցույց է տալիս խաղաղարար գործունեության իրականությունը, եթե հակամարտության կողմերից մեկը (կամ բոլոր կողմերը) հրաժարվում է պահել պայմանավորվածությունները, եթե հենց կողմերի ներսում կան չվերահսկվող քաղաքական և ռազմականացված խմբեր և այլն, ապա միջազգային հանրության օպերատիվ միջամտության հնարավորությունները խիստ փոքր են։ ՄԱԿ Անվտանգության խորհրդի կամ մեկ այլ տարածաշրջանային միջազգային կազմակերպության կողմից խաղաղարար գործողություն իրականացնելու մասին որոշում ընդունելուց մինչև դրա իրագործումը հարկ է լինում հաղթահարել բյուրոկրատական բազմաթիվ խոչընդոտներ, և երբեմն խաղաղարարները տեղ են հասնում, երբ արդեն չափից ավելի ուշ է լինում։ Ինչպես վերջերս խոստովանել է ԵԱՀԿ ՄԽ ամերիկյան համանախագահ Ռոբերտ Բրադտկեն, «անհնար է անհապաղ ղարաբաղյան հակամարտության գոտի հասցնել խաղաղարարների մեծ ուժեր»⁵։ Միջազգային խաղաղարար գործողությունների անցկացման ողջ ընթացքում բազմիցս արձանագրվել են հիրավի աղետալի ձախողման օրինակներ, որոնք հանգեցրել են զինված հակամարտությունների վերսկսման և բռնության նոր ալիքի բռնկման, որոնք միջազգային հանրությունն ի վիճակի չի եղել կանխել։

Ակնհայտ է, որ հակամարտության գոտիներում արդարությունը վերականգնելու, խաղաղություն պարտադրելու կամ արյունահեղությունը դադարեցնելու ավելի արդյունավետ օրինակներ են նրանք, որոնք իրականացրել են ոչ թե ՄԱԿ կամ տարածաշրջանային կազմակերպության ուղղակի մանդատով գործող «կապույտ սաղավարտները, այլ մեծ տերությունների, որոշ պետությունների կոալիցիաների կամ ռազմաքաղաքական դաշինքների միակողմանի գործողությունների արդյունքները։ Բնական է նաև, որ նման միակողմանի գործողությունները սովորաբար լինում են քաղաքականապես կողմնակալ, չեն կարող օբյեկտիվորեն ընկալվել հակամարտության բոլոր կողմերի և միջազգային հանրության կողմից և փոխզիջումային ու խաղաղության հաջող, միակողմանի պարտադրման օրինակ չեն հանդիսանում։

¹Որոշումը ենթադրում էր փուլ առ փուլ Ղարաբաղ ուղարկել սկզբում 200, հետո՝ 400 և այնուհետև՝ 600 ռազմական դիտորդների՝ հակամարտող կողմերին բաժանելու համար։ Ձևավորվեց այսպես կոչվող Բարձր մակարդակի պլանավորման խումբը (ԲՄՊՎ, HLPG), որը պետք է զբաղվեր խաղաղարար գործողության գործնական կազմակերպմամբ Ղարաբաղում։ Սակայն 1990-ական թթ. տարբեր պատճառներով գործողությունն այդպես էլ չիրագործվեց։ ԲՄՊՎ-ն պարբերաբար այցելություններ է իրականացնում հակամարտության գոտի, իսկ 2003թ. ԵԱՀԿ գործող նախագահն այդ մասին նույնիսկ հատուկ դիրեկտիվ հրապարակեց։ Սակայն հետագա քայլեր չձեռնարկվեցին, քանի որ խաղաղարար գործողություն ծավալելու քաղաքական նախադրյալներ չկային։ Ղարաբաղյան հակամարտության գոտում վստահության հասնելու և մոնիթորինգի միջոցներից 1990-ական թթ. երկրորդ կեսին իրականացվեց միայն ԵԱՀԿ նախագահի անձնական ներկայացուցչի կառույցի (դեսպան Ա.Կասպրշիկի գլխավորությամբ) և հրադադարի ռեժիմի պահպանման գծով ռազմական դիտորդների խմբերի ստեղծումը։ Հակամարտության կողմերի հետ բանակցությունների նոր փուլն ակտիվացավ մոտավորապես 2005-ից, Մինսկի խմբի կողմից խաղաղ կարգավորման հերթական փաթեթը մշակելուց հետո։ Համաձայն մամուլ սպրդած տեղեկությունների՝ ղարաբաղյան հակամարտության գոտում խաղաղարար գործողության հնարավոր ձևաչափը ենթադրում էր կողմերի սահմանազատում բուֆերային գոտում, միջազգային խաղաղարարների համակազմի տեղակայում և հակամարտության գոտու ապառազմականացում։

²«Нагорный Карабах: Миротворческие силы в зоне карабахского конфликта будут выполнять наблюдательные функции», http://www.newsarmenia.ru, 07.08.2009.

³Благовещенский А., Рышковский В., «Операции и миссии Европейского Союза», Зарубежное военное обозрение, №7, 2008, с. 13-18.

⁴Олевский В., «Деятельность НАТО по обеспечению европейской безопасности», Зарубежное военное обозрение, №5, 2010, с. 3-10.

⁵«В зону карабахского конфликта невозможно немедленно доставить большие силы миротворцев: Роберт Брадтке», http://www.regnum.ru/news/fd-abroad/armenia/1325655.html, 15.09.2010.

«Գլոբուս Էներգետիկ և տարածաշրջանային անվտանգություն», թիվ 1, 2011

դեպի ետ

Հեղինակի այլ նյութեր