ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻ ՀԱՅ ԿԱԹՈԼԻԿ ՀԱՄԱՅՆՔԸ

15.12.2010

ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻ ՀԱՅ ԿԱԹՈԼԻԿ ՀԱՄԱՅՆՔԸ

Արեստակես Սիմավորյան

Ա.Սիմավորյան - «Նորավանք» ԳԿՀ Հայագիտական կենտրոնի ավագ փորձագետ

Ռուսաստանի տարածքում հայ կաթոլիկների մասին հիշատակությունները վերաբերում են 18-րդ դարին։ Ներկայումս Ռուսաստանի տարածքում հայերը ներկայանում են երեք հիմնական դավանանքներով՝ առաքելական, կաթոլիկ, բողոքական։ Սակայն մի շարք վայրերում կան նաև ուղղափառ, վերջին մի քանի տարիներին` լյութերական հայեր։ Ընդհանրապես, հայ կաթոլիկների առնչությունն այս երկրի հետ պատմական տեսանկյունից կարելի է բաժանել 3 փուլերի, որոնցից յուրաքանչյուրն իր դրական և բացասական կողմերով հսկայական ազդեցություն է թողել այդ անծայրածիր երկրի հայության վրա։ Դրանք են՝ ցարական Ռուսաստանը, խորհրդային և հետխորհրդային շրջանները։

Պատմական ակնարկ

Ռուսական կայսրությունում կաթոլիկությունը տարածում գտավ 1684 թվականից, երբ Ինոկենտի XI պապը միսիոներական առաքելություն հայտարարեց դեպի Ռուսաստան։ Առհասարակ, կաթոլիկության տարածումը Ռուսաստանում համընկավ Պետրոս Առաջինի գահակալության տարիներին, երբ վերջինիս քաղաքականության արդյունքում եվրոպական նորամուծությունները թափանցեցին պետական և մշակութային կյանք։ Կաթոլիկներ էին դառնում քաղաքական և պետական այրեր, ինչը շարունակվեց Ալեքսանդր Առաջինի օրոք։ Հասարակության մեջ կաթոլիկությունն աստիճանաբար տարածվեց Մոսկվայում, Կիևում, Սմոլենսկում։ Լեհաստանի առաջին բաժանումից հետո՝ 1772թ., կաթոլիկների թիվը հասավ տասնյակ հազարների, որոնք հիմնականում բազմազգ էին, նրանց մեջ նաև լեհահայ կաթոլիկներ կային։

Ռուսական կայսրությունում հայ կաթոլիկների համեմատաբար խոշոր խմբեր հայտնվեցին 1768-1774թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի ընթացքում, Ղրիմի նվաճման և Ռեչ Պոսպոլիտայի երրորդ բաժանման հետևանքով (1775)։ Հայերի կաթոլիկացման նախադրյալները Ղրիմում արդեն փաստ էին, կաթոլիկություն ընդունում էին մեծահարուստ առևտրական հայերը, որոնք լուրջ մրցակցության մեջ էին ջենովացի կաթոլիկ առևտրականների հետ։

Արդեն 19-րդ դ. հայ կաթոլիկներ հիշատակվում էին Ռուսաստանի կազմի մեջ մտնող մի շարք քաղաքներում՝ Աստրախանում, Օդեսայում, Ղրիմի թերակղզու մի շարք վայրերում։ Հետագայում (1720-1760թթ.) Աստրախանից, Թուրքիայից և Պարսկաստանից հայ կաթոլիկները գաղթեցին Մոզդոկ և Կիզլյար քաղաքներ, որտեղ և ստեղծվեցին առաջին համայնքն ու հայ կաթոլիկ եկեղեցին, որն այսօր էլ գործում է։ Վերոհիշյալ քաղաքներից բացի, 19-րդ դ. հայ կաթոլիկ համայնքներ առաջացան Գրոզնիում, Վլադիկավկազում, Պյատիգորսկում, Թեմիրխան Շուրեում, Եկատերինոդարում, Նովոռոսիյսկում, 20-րդ դ.՝ Վորոնեժում, Պեմզայում, Ռոստովում և այլն։

Ռուսական կայսրության սահմաններում հայ կաթոլիկներ հայտնվեցին նաև Բեսարաբիայում՝ ներկայիս Մոլդովայում։ Հետաքրքիր է, որ նրանք արդեն չէին տիրապետում հայերենին, խոսում էին լեհերեն և լեհական մշակույթի կրողներ էին։ Քիշնև և Բելց քաղաքները դարձան հայ կաթոլիկների համայնքային կյանքի կենտրոններ։ Բեսարաբիայի հայ կաթոլիկների համար ցարական իշխանությունները հատուկ հրովարտակով թեմ հիմնեցին՝ Յասսա կենտրոնով։

Ռուսաստանին միանալուց հետո կայսրության կազմի մեջ հայտնվեցին նաև Վրաստանի հայ կաթոլիկները, որոնք բնակվում էին Ախալցխայում, 1830-ական թթ. Կարինից գաղթածները՝ Ախալքալաքի շրջանում, Թբիլիսում և այլուր։ Ընդ որում, մինչխորհրդային շրջանում արագ տեմպերով ինչպես վրացական քաղաքականության, այնպես էլ միջդավանական անհանդուրժողականության մթնոլորտում բազմաթիվ հայ կաթոլիկներ բռնել էին վրացականացման ճանապարհը։ Ինչպես նշում են ժամանակակիցները, Թիֆլիսում բնակվում էին հռոմեադավաններ, նրանց կոչում էին «շուռ տված հայեր», որոնք պայքարի մեջ էին իրենց հայրենակիցների հետ, և նրանց հաշտեցնելու իտալացի կապուցինների բոլոր ջանքերն ապարդյուն էին։

1909թ. Ռուսական կայսրությունում հայ կաթոլիկների համար ստեղծվեց Առաքելական կառավարչություն, որում 1917թ. արդեն հաշվվում էր 47 հոգևորական, 45 եկեղեցի, մատուռ՝ 66.618 հետևորդներով։ Այսպիսով, կարելի է ասել, որ Ռուսական կայսրության օրոք հայ կաթոլիկներ ի հայտ եկան այլ երկրների նվաճման և միացման հետևանքով, իսկ որոշ քաղաքային համայնքներ ձևավորվեցին կայսրության տարածքում և դրանից դուրս տեղի ունեցած գաղթերի արդյունքում։

Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից և հատկապես խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո ողջ ԽՍՀՄ տարածքում հետապնդումներ սկսվեցին։ Աթեիզմ հռչակած խորհրդային իշխանություններն առաջին սլաքն ուղղեցին հատկապես կաթոլիկ զանգվածի դեմ՝ անկախ էթնիկ պատկանելությունից։ Ռուսաստանի ողջ կաթոլիկ հասարակայնության փոքր մասը կազմող հայերը հոգևոր դասի հետ միասին մասամբ գնդակահարվեցին և աքսորվեցին, ինչը վայրիվերումներով ընթացավ մինչև 1944թ.։ Հատկապես կաթոլիկների նկատմամբ նման դիրքորոշումն իբրև երևույթ ուներ քաղաքական երանգ, ինչը դիտվում էր որպես արտասահմանի հետ կապերի չեզոքացման անհրաժեշտ «միջոցառում»։ Հատկանշական է, որ այդ «միջոցառումները» հատկապես տեղի էին ունենում խորհրդային սահմանամերձ տարածքներում՝ Վրաստանի հայաբնակ Սամցխե-Ջավախքում, Բաթումում, Լվովում՝ հայ, լեհ և գերմանացի կաթոլիկների շրջանում։ Սամցխե-Ջավախքը, օրինակ, համարվեց «սահմանային գոտի»։ Այդ ամենի պատճառով կաթոլիկ հոգևորականությունը, իբրև արտասահմանի հետ կապված անվստահելի տարր, մեծ խոչընդոտների էր հանդիպում գյուղեր այցելություններ կատարելիս, քանի որ այնտեղ մեկնելու համար անհրաժեշտ էր հատուկ անցաթուղթ ունենալ։

Թբիլիսիում գլխովին ոչնչացվեց հայ հոգևորականների մեծ մասը, որոնք լուրջ քայլեր էին ձեռնարկում ուծացած հայերին իրենց արմատներին բերելու գործում: Այս իրադրությունում հայադարձության թափ առնող գործընթացը կանգ առավ` զարկ տալով վախի մթնոլորտում կաթոլիկ հայերի նոր ազգափոխման երևույթին, որը մինչև այսօր չի կարողանում վերականգնվել այդ հարվածներից։

1937թ. դադարեց գործել Կրասնոդարի Հայ Կաթողիկե եկեղեցին։ 1940թ. Լվովի հայ կաթոլիկական մետրոպոլիան հայտնվեց խորհրդային բանակի վերահսկողության տակ, եկեղեցու հետևորդ հայերի գրեթե կեսը՝ 2500 մարդ, աքսորվեց Սիբիր, իսկ նրանց ղեկավար հայր Դիոնիսի Կաետանովիչը ձերբակալվեց և մահկանացուն կնքեց աքսորում՝ 1954թ.։ Լվովի, Իվանո-Ֆրանկովսկի, Տիսմենիցայի, Լիսեցի Սնյատինի, Բերեժանիի, Գորոդենկայի, Կուտի Հայ Կաթողիկե եկեղեցիների գույքի մեծ մասն ազգայնացվեց։ Լվովի Հայ Կաթողի-կե եկեղեցու և նրա հետևորդների վերջնական «լիկվիդացումն» իրականացվեց Ն.Խրուշչովի անմիջական հրահանգով։

Այս իրադարձություններից հետո հայ կաթոլիկներն ապրում էին որպես Խորհրդային Միության քաղաքացիներ, և խոսել նրանց համայնքային, հոգևոր կյանքի մասին պարզապես անհնար է։

Ռուսաստանի, ինչպես նաև հետխորհրդային տարածքում կաթոլիկության վերածնունդը համընկավ վերակառուցման տարիների հետ։ Այն անմիջականորեն թույլատրվել էր ԽՍՀՄ իշխանությունների կողմից, միայն թե այդ գործընթացը ՊԱԿ վերահսկողության տակ էր գտնվում։ Խորհրդային Միության փլուզումից հետո աստիճանաբար ընդլայնվեցին Վատիկանի հոգևոր սահմանները։

ԽՍՀՄ նախկին հանրապետությունների հայ կաթոլիկները, որոնք ապրում էին հիմնականում Հայաստանում, Վրաստանում և Ռուսաստանում, մտան նորաստեղծ Արևելաեվրոպական թեմի մեջ (կենտրոնը` Գյումրի)։

Այժմեականությունը

Ներկայիս Ռուսաստանի Դաշնությունում բնակվող հայ կաթոլիկների թիվը չի գերազանցում 59 հազարը։ Հայության տարադավան այս խումբը կազմված է երկու հիմնական շերտից՝ հնաբնակներից և ներգաղթյալներից։

Հնաբնակ հայ կաթոլիկների և ներգաղթյալների միջև հնարավոր չէ սահմաններ անցկացնել, քանի որ շատ դեպքերում նրանք կազմում են խառը բնակչություն՝ կենտրոնացված բնակվելով քաղաքներում։ Թեև Ռուսաստանի կաթոլիկների հիմնական միջուկը լեհերը, գերմանացիներն ու ուկրաինացիներն են, սակայն մի շարք քաղաքներում հայերը դավանանքային տեսանկյունից գերազանցում են վերջիններիս։

Հայ կաթոլիկներն առավել խիտ բնակվում են Ռուսաստանի հարավում՝ Կրասնոդարի երկրամասում, ընդ որում, այստեղ հնաբնակներ կարելի է համարել Արևմտյան Հայաստանից՝ 1894-1920թթ. գաղթած հայերին, որոնք Սամցխե-Ջավախքից արտագաղթած (1960-ից առ այսօր շարունակվող) հայության հետ միասին կազմում են Կուբանի ընդհանուր կաթոլիկների 70 տոկոսը։

Արդվինից գաղթած հայ կաթոլիկները բնակվում են Դոնի Ռոստովում, Տագանրոգում, Կրասնոդարում, Սոչիում, Նովոռոսիյսկում, Անապայում, իսկ Կալինինսկի շրջանում՝ բայազեդցի հայ կաթոլիկների սերունդները։ Այդուհանդերձ, նշենք, որ այս քաղաքներում բնակվում են նաև Վրաստանից արտագաղթած հայ կաթոլիկները, ովքեր ավելի հոծ բնակվում են Կուրգանինսկում, Աբինսկում, Գելենջիկում։ Մնացած հայ կաթոլիկները եկել և այստեղ են հաստատվել նաև Հայաստանի հյուսիսային շրջաններից՝ Աշոցքից և Տաշիրից, այլ քաղաքներից ու գյուղերից։ Չնայած հայ կաթոլիկների զգալի առկայությանը, համայնքների մեծ մասը սեփական եկեղեցի չունի։ Հետևաբար, ստիպված են հաճախել լատինածես եկեղեցիներ, որտեղ քարոզները հիմնականում կատարվում են լեհ և այլազգի հոգևորականների կողմից։ Միակ մխիթարող հանգամանքն այն է, որ լատինական եկեղեցի այցելող հայերի համար երբեմն սպասարկում են հայ հոգևորականներ` հայկական ծեսով։ Կրասնոդարում այդ գործը կատարում է հայ հոգևորական Սերգեյ Բաբաջանյանը, որը կարողանում է համախմբել հայերին համազգային նշանակության միջոցառումներին։ Սոչիի միակ Ս.Սիմոն կաթոլիկ եկեղեցի այցելում են սակավաթիվ հայ կաթոլիկները, այն տարբերությամբ, որ այն պետք է ծառայեր մի քանի ընտանիք կազմող լեհերին։

Փոխընկալումը, կրոնական հանդուրժողականությունը և հայ կաթոլիկները: Չնայած այն հանգամանքին, որ Հռոմի Կաթոլիկ և Ռուս Ուղղափառ եկեղեցիների միջդավանական համագործակցությունը բավական բարձր մակարդակի վրա է գտնվում, այդուհանդերձ, կաթոլիկների նկատմամբ վերաբերմունքը, անշուշտ, լավագույններից չէ։ Երևում է, որ խորհրդային շրջանում կաթոլիկության նկատմամբ բացասական կարծրատիպերը մասամբ պահպանվում են։ Ռուսաստանի կրոնական դաշտի բազմազանությունը երբեմն այդ երկրում դիտվում է որպես ազգային անվտանգության սպառնալիք։ Հասկանալի պատճառներով այն ավելի շատ սևեռված է մուսուլմանների վրա, սակայն ուղղափառ-կաթոլիկ հակասությունները տեղավորվում են և՛ կրոնա-դավանաբանական, և՛ քաղաքակրթությունների բախման համատեքստում։

Այս համատեքստում հայ կաթոլիկները խնդիրներ չունեն, քանի որ ընկալվում են որպես հայեր, այսինքն` էթնիկական գործոնն առաջնային է, իսկ քանի որ շատ քչերին է հայտնի, որ հայերը կարող են լինել նաև կաթոլիկներ, դավանանքային հողի վրա վեճեր չեն ծագում (բացառությամբ իրավական խնդիրների)։ Մյուս կողմից` հայ կաթոլիկներն առանձին ինչ-որ ուժ չեն ներկայացնում (ցանկացած հարթությունում), նրանք բավական լավ հարաբերություններ ունեն ոչ դավանակից հայերի հետ և ինտեգրված են ռուսական սոցիումին։ Նման հարաբերությունները ձևավորվել են վաղեմի ժամանակներից և հանդուրժողականության մթնոլորտում։

ՌԴ-ում հայ կաթոլիկ համայնքներն իրարից հեռու են բնակվում, և դա այսօր ընդհանուր համայնքին միասնական տեսք չի տալիս, ինչպես, օրինակ, ԱՄՆ և Մերձավոր Արևելքի համայնքներն են, որտեղ քաղաքային համայնքների միջև կապերն արդյունավետության տեսանկյունից տեղավորվում են մեկ ամբողջության մեջ։ Իսկ Ռուսաստանում՝ Իրկուտսկից մինչև Սանկտ Պետերբուրգ ընկած տարածքում, հայ կաթոլիկներն ապրել ու ապրում են ցրված, հետևաբար` ցանկացած քաղաքում, ուր ապրում են տարադավան հայեր, կազմում են մեկ համայնք՝ հայկական։ Այդ պատճառով այնտեղ, որտեղ հայ կաթոլիկները կենտրոնացված են ապրում, դրանք ավելի շուտ են ընկալվում որպես կրոնական փոքրամասնության համայնք, քան այն տեղերում, ուր նրանց թիվը կազմում է հարյուրից քիչ մարդ։

Միջդավանական հարթությունում հայերի միջև սուր հակասություններ չկան, չկան այնպիսի խնդիրներ, որոնք պարարտ հող կլինեին կրքերի բորբոքման համար։ Հատկանշական է, որ Վրաստանի և Ռուսաստանի հայ կաթոլիկներն այս տեսանկյունից երբևէ միմյանց նկատմամբ հակաքայլեր չեն ձեռնարկում, ազգային բարձր ինքնագիտակցությունը չի բերում համայնքների դավանական երկփեղկվածության։ Դա արտահայտվում է ինչպես կենցաղային (ամուսնություններ, համատեղ ուսումնառություն, ամառային ճամբարներ և այլն), այնպես էլ համազգային նշանակության միջոցառումներում։

Ակտիվ հայ կաթոլիկ համայնք է Մոսկվայինը։ Հատկանշական է, որ այս քաղաքի համայնքը գլխավորապես կազմված է Սամցխե-Ջավախքից արտագաղթած հայերից։ Մասնավորապես, համայնքի ինքնակազմակերպման խնդիրը կատարում են Նորշեն (Ծղալթբիլա, Ախալցխայի շրջան) գյուղից արտագաղթածները, որոնց հետ միասնաբար են գործում հնաբնակ մոսկվահայերը, Ախալքալաքի, Թբիլիսիի, Բաքվի, Թուրքմենստանի և ԱՊՀ երկրներից այստեղ բնակություն հաստատածները։ Նրանց թիվն առավել քիչ է Սանկտ Պետերբուրգում։ Հատկանշական է նաև այն, որ Ախալցխայի գյուղերից Ռուսաստան արտագաղթած հայերի շրջանում կաթոլիկ հավատքին ապավինելը մեծ տեղ ունի։ Խոսքը ներքին ամուսնությունների մասին է, ինչն, իրենց հավաստիացմամբ, ոչ թե բխում է միմյանց «լավ ճանաչելու» սկզբունքից, այլ արտահայտվում է նույնադավան լինելու հանգամանքով և հատկապես օտար միջավայրում հայ մնալու ձգտումով¹։

Վրաստանի հայաբնակ տարածքներից արտագաղթած հայ կաթոլիկների որոշ մասը վերադառնում է առաքելականությանը, դա շատ անգամ տեղի է ունենում ամուսնական կապերի միջոցով։ Բայց դրան զուգահեռ` մի քանի գործոնների պատճառով, անկախ դավանանքային պատկանելությունից, հայության շրջանում աստիճանաբար ինքնակամ ուղղափառ դառնալու փոքր միտում է նկատվում։ Հատկապես այն քաղաքներում, որտեղ հայերը փոքրաթիվ են, համայնքը դեռ կայացած չէ, չունեն եկեղեցիներ (սա վերաբերում է դավանական բոլոր խմբերին) կամ հեռու են գտնվում իրենց մարզերից, հարկադրված ամուսնանում (նաև խառնամուսնությունների տեսքով) և կնքվում են ռուսական եկեղեցիներում։

Թեև Ռուսաստանի հայ կաթոլիկները մտնում են Արևելաեվրոպական թեմի մեջ, նրանք չեն կարողանում գրանցվել որպես կրոնական համայնք։ Սա, թերևս, ամենասուր խնդիրն է, որը վերջին շրջանում մեծ արձագանք է գտել կրոնական և իրավական հարցերով զբաղվող կազմակերպություններում։ Հոգևոր-եկեղեցական խնդիրներն իրավական սկիզբ ունեն, ինչը կապված է Ռուսաստանի Դաշնության դատաիրավական համակարգի հետ։ Զգալի է նաև հոգևորականների պակաս, ինչն ունի համայնքին ներհատուկ բնույթ։

Ավելորդ չէ նշել, որ սույն թվականի հունվարի 8-ին անակնկալ հրաժարական տվեց Հայաստանի, Վրաստանի և Արևելաեվրոպական թեմի առաջնորդ Նշան արքեպիսկոպոս Կարաքեհեյանը։ Նրա փոխարեն Վատիկանի կողմից նշանակվել է Մխիթարյան հայր Վահան վարդապետ Օհանյանը` որպես Հայ Կաթողիկե թեմի Առաքելական կառավարիչ, որի իրավասության ներքո են գտնվում նաև Ռուսաստանի թեմապատկան համայնքները։

Վերջին երկու տարում դատական լուրջ գործընթացների մեջ է հայտնվել Մոսկվայի Հայ Կաթողիկե Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին, որը 2009թ. դատական հայց էր ներկայացրել քաղաքային իշխանություններին` ցանկություն հայտնելով գրանցվել որպես կրոնական համայնք։ Սակայն հայցը մերժվել էր առանց վերանայման։ Արդարադատության նախարարության պատկան մարմինները պատճառաբանել էին, թե եկեղեցին փաստաթուղթ չէր ներկայացրել, ինչը կհաստատեր հայ կաթոլիկների ներկայությունն այս շրջանում 15 տարիների ընթացքում։

Հատկանշական է, որ հայ կաթողիկե համայնքը Մոսկվայում Ս.Լյուդովիկ կաթոլիկ եկեղեցում սկսել էր հավաքվել 1980-ական թվականների կեսերից, իսկ 1991 թվականից այն գործում էր կանոնավորապես։

Հայ կաթոլիկների դատապաշտպան Վլադիմիր Ռյախովսկին ս.թ. հուլիսին նշել է, որ Մոսկվա քաղաքի կրոնական կազմակերպությունների և պատմական արխիվի ղեկավարության օժանդակությամբ ՌԴ Մոսկվայի Արդարադատության նախարարություն են ներկայացրել պատմական փաստաթուղթ։ Համաձայն փաստաթղթի՝ Հայ Կաթողիկե եկեղեցին Ռուսաստանում հայտնի է եղել 18-րդ դարից, և նրա համայնքները ոչնչացվել են 1920-ական թվականներին։

Այդ պատճառով Արդարադատության նախարարությունն իրավունք չուներ հաշվի չառնել սույն փաստը, ուստի դատարանի կայացրած որոշումն անօրինական է համարվում, ինչը հակասում է ՌԴ Սահմանադրությանը։ Մեշանինսկի շրջանի դատարանը վերանայել ու անօրինական է ճանաչել ՌԴ ԱՆ կայացրած որոշումը և պարտադրել է վերանայել Ս.Գրիգոր Լուսավորիչ Հայ Կաթողիկե եկեղեցու հայցն ու պետական գրանցում տալ հայ կաթոլիկ համայնքին։ Ինչ շարունակություն կունենա խնդիրը` դեռ պարզ չէ։

Այս հարցի լուծումը կարևոր է նախ և առաջ ինքնության պահպանման տեսանկյունից, քանի որ հարցի չկարգավորման պարագայում հայ կաթոլիկներն ինքնաբերաբար կարող են հաճախել լատին եկեղեցիներ, որի բացասական հետևանքներն իրականություն կարող են դառնալ, ինչպես նախկինում դա տեղի ունեցավ սեփական եկեղեցուց և հայերեն ծիսական արարողություններից զրկված բազում հայ կաթոլիկների սերունդների հետ։

Սրանից ելնելով՝ հարկ է նշել, որ հայ-ռուսական հարաբերությունների ներկայիս բարձր մակարդակը, միջպետական համագործակցության առկա ներուժը կարող են օժանդակել համայնքի իրավունքների վերականգնմանը, որը դադարել էր գործել 20-ական թվականներից։

Ընդհանուր առմամբ, այս երկրամասի հայության շրջանում չկան տարաբաժանումներ դավանանքային հողի վրա։ Անկախ նրանից, թե ինչ խնդիրներ են կանգնած նրանց առջև, համակեցությունը և մարտահրավերներին համընդհանուր ուժերով դիմակայելը հայության կյանքի անբաժան մասն են կազմում։

¹Ա.Սիմավորյան, Վ.Հովյան, Ջավախահայության որոշ հիմնախնդիրներ, Երևան, 2009, էջ 42։

«Գլոբուս Ազգային անվտանգություն», թիվ 6

դեպի ետ

Հեղինակի այլ նյութեր