ԹՈՒՐՔԻԱ–ԻՍՐԱՅԵԼ ՀԱԿԱՍՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՇՈՒՐՋ

24.12.2009

ԹՈՒՐՔԻԱ–ԻՍՐԱՅԵԼ ՀԱԿԱՍՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՇՈՒՐՋ

Արտաշես Տեր-Հարությունյան

Սույն թվականի նոյեմբերի 23-ին Ստամբուլում կայացած թուրք-իսրայելական տնտեսական հանձնաժողովի հերթական նիստը` երկկողմ հարաբերություններում վերջին մեկ ու կես տարվա ընթացքում ի հայտ եկած լարվածության լիցքաթափման առումով, թերեւս, էական ոչինչ չտվեց:

Թուրքիա–Իսրայել հարաբերություններում առաջացած տարաձայնություններն ուղղակի կապ ունեն Անկարայի արտաքին քաղաքականության նոր ռազմավարության հետ, այն է` գերիշխող դիրք գրավել մերձավորարեւելյան մահմեդական միջավայրում: Ուստի, քիչ հավանական է, որ առաջիկայում թուրք-իսրայելական հարաբերությունները վերստին դառնան բարեկամական:

Իրավիճակային դիտարկում

Այս տարվա հունվարին Դավոսի համաշխարհային տնտեսական գագաթաժողովում Թուրքիայի վարչապետի ու Իսրայելի նախագահի միջեւ տեղի ունեցած սկանդալային հայտնի միջադեպին¹ հաջորդած ժամանակահատվածը ցույց տվեց, որ երկկողմ հակասությունները միայն խորացել են:

Ս.թ. հոկտեմբերի 9-ին պաշտոնական Անկարան անսպասելիորեն հայտնեց, թե չեղյալ է հայտարարում ՆԱՏՕ գծով իր դաշնակիցների ու Իսրայելի հետ ամեն տարի անցկացվող «Անատոլյան արծիվ» զորավարժությունները, որոնք պետք է կայանային հոկտեմբերի 12–24-ը: Ուշագրավ է, որ օրեր անց թուրքական մամուլը բերեց երկու պատճառաբանություն: Նախ ներկայացվեցին վարչապետ Էրդողանի խոսքերը, թե թուրք ժողովուրդը չի կարող թույլ տալ, որ պաղեստինցիների տները ռմբահարող իսրայելական օդուժը Թուրքիայում զորավարժություններ անցկացնի: Իսկ այնուհետեւ ասվեց, թե զորավարժությունները չեղյալ հայտարարելու պատճառն այն է, որ Իսրայելն ուշացնում է Թուրքիայի պատվիրած անօդաչու Heron ինքնաթիռների մատակարարումը:

Հատկանշական է, որ տեղի ունեցածից ընդամենը օրեր անց` հոկտեմբերի 13-ին, Հալեպում Սիրիայի ու Թուրքիայի արտգործնախարարներ Վալիդ Մուալեմը եւ Ահմեդ Դավութօղլուն հայտարարեցին երկկողմ Ռազմավարական խորհրդի ստեղծման մասին, որը պետք է գումարվի տարին առնվազն մեկ անգամ եւ քննարկի ռազմաքաղաքական ու տնտեսական հարցեր: Նույն օրը Սիրիայի պաշտպանության նախարար, գեներալ Ալի Հաբիբին հայտնեց այս տարվա ընթացքում սիրիա-թուրքական թվով երկրորդ զորավարժությունների մեկնարկի մասին:

Արդեն նոյեմբերին Heron ինքնաթիռների պատմությունը շարունակություն ստացավ: Նոյեմբերի 21-ին Թուրքիայի պաշտպանության նախարար Վեջդի Գյոնուլը հայտարարեց, թե Իսրայելն ունի 50 օր, որպեսզի ավարտին հասցնի Heron-ների մատակարարումը, այլապես Թուրքիան կհրաժարվի պայմանագրից: Պետք է ենթադրել, որ Թել Ավիվի որոշումը` այդչափ հետաձգել ինքնաթիռների մատակարարումը, պարզ ճնշում է Անկարայի նկատմամբ:

Վերջին շրջանում թուրք-իսրայելական հակասություններն ընդգծող նշանակալից իրադարձություն էր հոկտեմբերի 28-ին Թեհրանում Իրանի ու Թուրքիայի միջեւ ձեռք բերված գազային պայմանավորվածությունը, որով Անկարան պետք է $3.5մլրդ ներդնի իրանական «Հարավային Փարս» գազահանքում, եւ իրավունք է ստանում ոչ միայն ներմուծել իրանական կապույտ վառելիքը, այլեւ արտահանել այն երրորդ երկրներ: Ուշագրավ է, որ իր թեհրանյան այցելությունից առաջ Էրդողանը չեղյալ հայտարարեց հոկտեմբերի 23-ին նախատեսված այցը Վաշինգտոն: Արեւմտյան ու, մասնավորապես, իսրայելական աղբյուրները գրում են, թե գազային պայմանագիրն ունի նաեւ գաղտնի դրույթներ, ինչն այն գերշահեկան է դարձնում թուրքական կողմի համար: Այդ առումով նշենք, որ գազային պայմանագրի կնքմանը նախորդած ու հաջորդած ժամանակահատվածում Թուրքիայի վարչապետն ու արտգործնախարարը, Իրանի միջուկային խնդրի հետ կապված` հանդես եկան հրապարակային հայտարարություններով` հօգուտ Թեհրանի: Թուրքիան անգամ առաջարկեց ԱԷՄԳ-ին` իրանական ուրանը պահել իր տարածքում, ինչպես նաեւ փորձում է միջնորդի դեր ստանձնել ԱՄՆ-Իրան բանակցություններում²:

Վերը ներկայացվածի շարքին է դասվում նաեւ հոկտեմբերին Թուրքիայի հանրային հեռուստաալիքով (TRT) «Էյրիլիկ» («Բաժանում») հեռուստասերիալի ցուցադրումը, որը պատկերում էր իսրայելական բանակի «դաժանությունները» պաղեստինցի խաղաղ բնակիչների նկատմամբ: Խոսքն, իհարկե, տեղեկատվական ակցիայի մասին է, բայց հիմնական դիտարկումն, անշուշտ, այն է, որ Թուրքիայի ղեկավարությունը որոշում էր կայացրել հակաիսրայելական տեղեկատվական կամպանիա սկսել երկրում, ինչն իր հերթին կարող է որոշակի առումով վկայել թուրք-իսրայելական հակասությունների լրջության մասին:

Եվ վերջապես, ս.թ. նոյեմբերի 3-ին Իսրայելի ռազմական հետախուզության պետ Ամոս Յադլինը Քնեսետի արտաքին հարաբերությունների եւ անվտանգության հարցերով հանձնաժողովում կայացած լսումների ժամանակ հայտարարեց, թե պաղեստինյան «Համաս» խմբավորումը հաջող կերպով փորձարկել է իրանական արտադրության «երկիր-ծով» տեսակի, 60կմ հեռահարություն ունեցող հրթիռ³: Յադլինի խոսքերով, Թեհրանն այդ եւ այլ զինատեսակներ «Համասին» եւ լիբանանյան «Հիզբալլահին» մատակարարել է Սիրիայի եւ առաջին անգամ` Թուրքիայի միջոցով:

Իհարկե, հնարավոր է, որ բրիգադի գեներալ Յադլինի ներկայացրածը (հատկապես Թուրքիայի մասով) ապատեղեկատվություն լինի, սակայն թուրք-իսրայելական վերջերս շարունակաբար լարվող հարաբերությունների ֆոնին դա այդքան էլ կարեւոր չէ: Ավելի կարեւոր է բուն հայտարարության փաստը, քանի որ այն նշանակում է իրավիճակի փոփոխություն: Այս առումով, հարկ է առանձնացնել հետեւյալ հանգամանքները`

Անկարայի հասցեին Թել Ավիվի հնչեցրած մեղադրանքը վերաբերում է Իսրայելի համար խիստ զգայուն ոլորտին, եւ սովորաբար այդ կարգի մեղադրանքներ հրեական պետությունը ներկայացնում է հակառակորդ երկրներին,
պակաս կարեւոր չէ, թե ով է հնչեցնում մեղադրանքը. հայտնի է, թե Իսրայելի որոշումների կայացման մեխանիզմում ինչ դերակատարում ունեն հետախուզական երեք կառույցների` ներքին անվտանգության (Shabak կամ Shin Bet), արտաքին հետախուզության (Mossad) եւ ռազմական հետախուզության (Aman) ղեկավարները,
եւ վերջապես, տարվա սկզբից, երբ Թուրքիայի բարձրաստիճան պաշտոնյաները տարաբնույթ մեղադրանքներ էին ներկայացնում Իսրայելի հասցեին, առաջին անգամ է, որ Թել Ավիվը որոշեց պատասխանել բավական ծանրակշիռ կերպով:

Հետեւություններ

Ներկայացվածն, իհարկե, չի նշանակում, թե թուրք-իսրայելական հարաբերություններն անդառնալիորն վատացել են: Անգամ նոր ձեւավորվող պայմաններում երկու երկրները միմյանց կարիքն ունեն, ինչը միայն ուժեղացնում է նրանց դիրքերը Մերձավոր Արեւելքում: Սակայն կարեւոր է գիտակցել, որ թուրք-իսրայելական հարաբերությունները մտել են ձեւափոխման փուլ, եւ քիչ հավանական է, որ նրանք լինեն այնպիսին, ինչպիսին էին վերջին հիսուն տարում:

Սա իր հերթին նշանակում է, որ այն չի կարող չանդրադառնալ նաեւ ողջ Մերձավոր Արեւելքի աշխարհաքաղաքական փոխդասավորվածության վրա, քանզի ժամանակին նրանց դաշինքը մերձավորարեւելյան ճարտարապետության առանցքային գծերից մեկն էր:

Եվ վերջապես, ներկայացվածն առնչվում է նաեւ Հայաստանին: Թուրքիայի նկատմամբ Իսրայելի ունեցած ճնշամիջոցներից մեկը ԱՄՆ-ում առկա հրեական լոբբինգն է, եւ, օրինակ, Հայոց ցեղասպանության ճանաչման հարցում այստեղ կարող է մեզ համար նոր հնարավորություն բացվել:

¹Այս միջադեպից առաջ Էրդողանը հանդես էր եկել ոչ պակաս սկանդալային մի հայտարարությամբ. ս.թ. հունվարի 16-ին Նյու Յորքում հանդիպելով ՄԱԿ գլխավոր քարտուղար Բան Գի Մունի հետ, Թուրքիայի վարչապետը պահանջել էր Իսրայելին զրկել ՄԱԿ անդամությունից` Ղազայում տեղ գտած պատերազմական գործողությունների պատճառով:

²Հատկանշական է, որ վերջին շրջանում արեւմտյան վերլուծաբանական հանրությունը ավելի շատ է գրում արագորեն ձեւավորվող թուրք-իրանական պայմանավորվածությունների փաթեթի մասին: Այդ իմաստով առանձնանում է հրապարակված տեղեկությունն այն մասին, թե հոկտեմբերի 28-ին Թեհրանում կայացած Էրդողան–Ահմադինեժադ հանդիպման արդյունքում պայմանավորվածություն է ձեռք բերվել երկու երկրների հետախուզությունների համագործակցության վերաբերյալ, որը վերջնական տեսքի է բերվել նոյեմբերի 9-ին Ստամբուլում` Իսլամական կոնֆերանս կազմակերպության տնտեսական գագաթաժողովի շրջանակներում տեղի ունեցած Ահմադինեժադ–Գյուլ հանդիպման ընթացքում:

³Իսրայելի ռազմական հետախուզության պետի ներկայացրած հաշվարկի համաձայն, «Համասի» զինանոցում հայտնված այդ հրթիռը կարող է հասնել Թել Ավիվ: Մինչդեռ, իսրայելա-պաղեստինյան վերջին պատերազմի ժամանակ «Համասի» հրթիռների առավելագույն հեռահարությունը 40կմ էր:

դեպի ետ

Հեղինակի այլ նյութեր