08.05.2018

ԻՆՏԵՐՆԵՏ ՕԳՏԱՏԵՐԵՐԻ ԹԻՎԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ԵՎ ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆՈՒՄ

«ԳԼՈԲՈՒՍ» ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ ՀԱՆԴԵՍ, թիվ 3, 2018

Արա Մարջանյան
«Նորավանք» ԳԿՀ գործադիր տնօրենի տեղակալ, տ.գ.թ.

Սույն հոդվածը մեր նախորդ հրապարակումների [1-4] շարունակությունն է՝ նվիրված Հայաստանում ինֆորմացիոն և կապի տեխնոլոգիաների (ԻԿՏ, ICT) ոլորտի ցուցանիշների ներկայացմանը և վելուծությանը, համահունչ «Նորավանք» ԳԿՀ «Հայաստան-Ադրբեջան. կրիտիկական ենթակառուցվածքներ» թեմայի մոտեցումներին: Ստորև դիտարկվում են Հայաստանում և տարածաշրջանում «ինտերնետի օգտատերեր» (ի.օ.) ցուցանիշները:

1. ԻԿՏ զարգացումը և «թվային խզումը»

Մինչ բուն նյութին անցնելը, կանգ առնենք, այսպես կոչված, «թվային խզման» (digital devide) երևույթի վրա: Այս եզրույթը, որն այնքան տարածված էր մի քանի տարի առաջ, շրջանառության մեջ դրվեց XX դարի 90-ականների վերջին, ԽՍՀՄ փլուզումից հետո և ԻԿՏ ոլորտի զարգացմանը համընթաց: Գծապատկեր 1-ում ներկայացված են 1990-2008թթ. տպված անգլերեն և ռուսերեն գրքերում «digital devide» և «цифровой разрыв» բառակապակցությունների օգտագործման հաճախության գրաֆիկներն ըստ Google N-grams անգլերեն և ռուսերեն կորպուսների¹։

Այն կոչված էր արտահայտելու զարգացած և զարգացող տարածաշրջանների երկրների միջև «թվային անհավասարության» փաստը: Խոսքն այն մասին է, որ այս տարածաշրջանների երկրների միջև ընդհանուր տնտեսական անհավասարության մեջ ի հայտ է եկել նոր չափողականություն՝ պայմանավորված ԻԿՏ զարգացմամբ: Առաջարկվեցին տարատեսակ տեխնոլոգիական ցուցանիշներ, որոնք կոչված են լրացնելու տեսակարար ՀՆԱ ցուցանիշի հիման վրա ստացվող պատկերը: Սկզբնական փուլում դրանք զուտ քանակական էին՝ բնակչության մեկ շնչին ընկնող համակարգիչներ, ֆիքսված գծով կապի բաժանորդների թիվ և այլն: Սակայն բավական արագ պարզ դարձավ, որ զուտ քանակական այս ցուցանիշները բավարար չեն իրական պատկերը նկարագրելու համար:

Իրոք, եթե 2001-ին զարգացած և զարգացող երկրների միջև ֆիքսված լայնաշերտ կապի (ՖԼԿ) բաժանորդների թվի հարաբերությունը կազմում էր 7:1՝ հօգուտ զարգացած երկրների, ապա 2010-ին այն արդեն 3.5:1 էր: Եվ սա տեղի ունեցավ հիմնականում զարգացող երկրներում ՖԼԿ բաժանորդների թվի էական աճի հետևանքով, մինչդեռ զարգացած երկրներում աճը դանդաղ էր («հագեցման էֆեկտ»): Այսինքն՝ իրականում տեղի էր ունեցել «թվային խզման» նվազում, թեև «թվային անհավասարությունը» պահպանվել էր: Այսպիսով, բաժանորդների թվի առումով, այսինքն՝ երևույթի այսպես ասած «0-ական մակարդակում», այլևս տեղին չէ խոսել «թվային խզման» մասին: Բայց պատկերը միանգամայն այլ է, եթե դիտարկումը հիմնենք այս ցուցանիշի ոչ թե քանակական (թիվ), այլ որակական որևէ ասպեկտի վրա, օրինակ՝ ՖԼԿ տեղակայված տեսակարար հզորության (ՏՏՀ, կբ.վ/մարդ) դիտարկման վրա:

Եվ դա հենց այն էր, ինչն արվեց Հեռահաղորդակցության միջազգային միության (ՀՄՄ, ITU) 2012թ. տարեկան հաշվետվությունում [6]: Համաձայն այդ ուսումնասիրության, 2000-2010թթ. ընթացքում զարգացած և զարգացող երկրների միջև ՖԼԿ ՏՏՀ ցուցանիշով տարբերությունը ոչ թե նվազել էր կամ պահպանվել, այլ աճել էր: Այն էլ՝ 117 անգամ։ Նույնն էր պատկերը նաև մոբիլ կապի (ՄԿ) ՏՏՀ դեպքում, աճը՝ մոտ 22 անգամ ([6], Ch.5): 2012թ. այս կարևոր ուսումնասիրությունից հետո, խոսելով «թվային խզման» մասին, առաջին հերթին նկատի են ունենում զարգացած և զարգացող երկրների միջև խզումն ըստ ՖԼԿ ՏՏՀ-ի: Այսպիսի դիտարկում Հայաստանի և տարածաշրջանի համար կատարել էինք [2]-ում։

2. Ինտերնետ օգտատերեր

ԻԿՏ ոլորտում խզման «առաջին ածանցյալի» երևույթին են պատկանում նաև «ինտերնետ օգտատերեր» (ի.օ.)² պարամետրի վրա հիմնված դիտարկումները: Առաջին հայացքից լինելով զուտ քանակական՝ ի.օ. ցուցիչն իրականում որակական է և ինտեգրալ, քանի որ ցանցային տեխնոլոգիաների հասունության մակարդակի հետ մեկտեղ ներառում է թե՛ տվյալ երկրում ինտերնետի հասանելիության (availability) ու հանրային վարկի սոցիալ-քաղաքական բաղադրիչները, թե՛ դրա մատչելիության (afordability) տնտեսական ասպեկտը: Այս ցուցանիշը ֆիքսվում է ՀՄՄ տվյալների գրադարաններում և երկրների ու տարածաշրջանների համեմատական վերլուծությունների համար ունի կենտրոնական դերակատարում³։

Գծապատկեր 2-ում ներկայացվում են մեր տարածաշրջանի 6 երկրների, ինչպես նաև Էստոնիայի և Իսրայելի ի.օ. ցուցիչների ժամանակային շարքերը 2000-16թթ. համար: Ինչպես տեսնում ենք, Էստոնիան ի.օ. 50% արժեքը գրանցել էր 2003-ի ավարտին, Իսրայելը՝ 2007-ին, ՌԴ-ն և Ադրբեջանը՝ 2011-ին, իսկ Հայաստանը՝ միայն 2014-ին։ 2016-ին Հայաստանն իր «ի.օ.» ցուցիչով (64.2%)⁴ զիջում էր Ադրբեջանին (78.2%) և ՌԴ-ին (76.4%), բայց առաջ էր Իրանից (53.2%), Թուրքիայից (58.4%) և Վրաստանից (50.0%): Ադրբեջանի 2016թ. ցուցանիշը գրեթե հավասար է միջին եվրոպական ցուցանիշին՝ 79.1%⁵։ Համեմատության համար նշենք, որ ըստ ՀՄՄ-ի՝ 2016-ին ի.օ. միջին արժեքն աշխարհի համար կազմել էր 47.1%, զարգացած և զարգացող երկրների համար՝ 81.0% և 40.1% համապատասխանաբար։ Այսպիսով, ի.օ. ցուցիչով առաջատարներից Հայաստանի ուշացումը (լագը) կազմում է մոտ 10 տարի: Հիշեցնենք, որ Հայաստանում ՖԼԿ ներթափանցման ուշացումն առաջատար երկրներից նույնպես կազմում էր 10-12 տարի (տե՛ս [1], Գծապատկեր 3):

Ուշագրավ է, որ անդրկովկասյան երեք հանրապետությունների ի.օ. ցուցանիշները սկսում են էականորեն աճել վրաց-օսական քառօրյա պատերազմի թվականից՝ 2008-ից։ Վարք, որը բնորոշ է ԻԿՏ նաև այլ ցուցանիշներին [1, 2]։ Հայաստանի «ի.օ.» կորին բնորոշ է ավելի զուսպ կտրուկությունը (slope), քան Ադրբեջանի կորին։ Այն ավելի նմանվում է Վրաստանի աճի տեմպերին, սակայն կտրուկ առաջ է անցնում վերջինից 2014-ից (տե՛ս Գծապատկեր 2):

Ցավալին այն է, որ համացանցի զարգացման առումով 2000-ականներին Հայաստանի շոշափելի առավելությունն իր բոլոր հարևանների հանդեպ՝ փաստված ՀՄՄ հրապարակումներում և ՀՄՄ տվյալների գրադարանում, գրեթե զրոյացվեց հետագայում։

¹ Google N-grams գործիքի և Google անգլերեն ու ռուսերեն կորպուսների մասին տե՛ս [5]:

² Որպես % տվյալ երկրի բնակչությունից:

³ ՖԼԿ ՏՏՀ ցուցանիշի հետ մեկտեղ, տե՛ս [2]:

⁴ Ըստ ՀՄՄ 2018թ. փետրվարին ճշգրտված տվյալների: ՀՄՄ համացանցային գրադարանում Հայաստանի 2016թ. «ի.օ.» ցուցանիշի համար շարունակում է բերվել 2016-17թթ. 62% գնահատականը, որը կրկնում ենք Գծապատկեր 2-ում: Հայաստանի ԻԿՏ ցուցանիշների բարելավ-ման մասին տե՛ս [7]։

⁵ԻԿՏ ոլորտում Ադրբեջանի ցուցանիշների պետական զեղծարարությունների մասին տե՛ս [1, 2]:

Աղբյուրներ և գրականություն

1. Մարջանյան, Ա.Հ., Ֆիքսված լայնաշերտ կապը Հայատանում և տարածաշրջանում. փաստեր, «Նորավանք» ԳԿՀ «Գլոբուս» վերլուծական հանդես, թիվ 7 (86), 2017։

2. Մարջանյան, Ա.Հ., Ֆիքսված լայնաշերտ կապի հզորությունը և արագությունը Հայատանում և տարածաշրջանում. փաստեր: «Նորավանք» ԳԿՀ «Գլոբուս» վերլուծական հանդես, թիվ 8 (87), 2017։

3. Մարջանյան, Ա.Հ., Ադրբեջանի տիեզերական տեխնոլոգիական սեգմենտը, «Նորավանք» ԳԿՀ «Գլոբուս» վերլուծական հանդես, թիվ 1 (90), 2018։

4. Մարջանյան, Ա.Հ., Ադրբեջանի կոսմիկական ծրագրի հետախուզական բաղադրիչը, «Նորավանք» ԳԿՀ «Գլոբուս» վերլուծական հանդես, թիվ 2 (91), 2018։

5. Մարջանյան, Ա.Հ., Բառերի տիեզերք. հաճախակիության բառարանները և Google N-grams գործիքը, «Նորավանք» ԳԿՀ, «21-րդ ԴԱՐ» տեղեկատվական-վերլուծական հանդես, թիվ 4 (74), 2017, էջ 60-81։

6. International Telecommunication Union. ICT Facts and Figures 2012. UN ITU, Geneva, 2012.

7. «Կառավարությունը նախատեսում է կոնկրետ գործողություններ իրականացնել միջազգային թվային վարկանիշներում հայաստանյան ցուցանիշի բարելավման և առաջընթացի ապահովման համար», ՀՀ կառավարություն, հինգշաբթի, 15-ը փետրվարի, 2018թ., http://www.gov.am/am/news/item/13451/։