ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՖԻՆԱՆՍԱՎՈՐՄԱՆ ՆՎԱԶԱԳՈՒՅՆ ՇԵՄԸ ԵՎ ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՆԿԱՏՄԱՄԲ ՊԱՀԱՆՋԱՐԿԻ ՁԵՎԱՎՈՐՄԱՆ ՈՒ ՆԵՐԴՐՄԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ

11.01.2017

ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՖԻՆԱՆՍԱՎՈՐՄԱՆ ՆՎԱԶԱԳՈՒՅՆ ՇԵՄԸ ԵՎ ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՆԿԱՏՄԱՄԲ ՊԱՀԱՆՋԱՐԿԻ ՁԵՎԱՎՈՐՄԱՆ ՈՒ ՆԵՐԴՐՄԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ

Աշոտ Թավադյան
ՀՊՏՀ տնտեսամաթեմատիկական մեթոդների ամբիոնի վարիչ, տ.գ.դ., պրոֆեսոր

Ելնելով Հայաստանի Հանրապետության հիմնախնդիրների արդյունավետ լուծման անհրաժեշտությունից և այդ գործընթացում գիտության դերից՝ առանցքային են դառնում գիտության արդյունքների գնահատման սկզբունքները: Հաշվի առնելով հիմնարար ու կիրառական գիտության սերտ փոխկապվածությունը և դրա նշանակությունը գիտահետազոտական կազմակերպություն – բուհ համագործակցության ապահովման գործում` առաջնային է դառնում գիտության արդյունքների պահանջարկի հիմնախնդիրների վերհանումը և դրանց ներդրման ուղղությունների ձևավորումը:

Առանց գիտության պատշաճ և նպատակային ֆինանսավորման հնարավոր չէ ապահովել մեկ համակարգում գտնվող ինչպես հիմնարար, այնպես էլ կիրառական գիտության ու փորձակոնստրուկտորական աշխատանքների արդյունավետ իրականացումը: Առաջնահերթ է գիտական գործունեության ֆինանսավորման սկզբունքների ձևավորումը:

1. Հիմնարար գիտության արդյունքների գնահատման սկզբունքները

1. Հեղինակավոր գիտական ամսագրերում հրապարակումները, առավել ևս` մրցանակների ստացումը, էապես բարձրացնում են ցանկացած պետության հեղինակությունը: Անվիճելի է, որ առանց լուրջ ներդրումների հիմնարար գիտության մեջ հասնել այդպիսի արդյունքների հնարավոր չէ: Այդպիսի հրապարակումներն ու մրցանակները հնարավորություն են տալիս ներգրավել լրացուցիչ էական ֆինանսական միջոցներ արտասահմանյան գրանտերի տեսքով:

2. ՀՀ կառավարության ծրագրում¹ նշված է բուհ – գիտահետազոտական կազմակերպություն համագործակցության ապահովման մասին: Ընդգծենք, որ առանց որակյալ հիմնարար գիտության բացառվում է որակյալ կրթությունը, քանզի միայն բարձրորակ մասնագետները կարող են դա իրականացնել: Որակյալ կրթությունը, որն ապահովում են բարձրորակ մասնագետները, բարձրացնում է կրթության գինը տվյալ երկրում, դրա հետ մեկտեղ գրավիչ է դառնում արտասահմանյան ուսանողների համար` երկրին բերելով լրացուցիչ եկամուտներ:

3. Առանց ներդրումների հիմնարար գիտության մեջ չեն լինի որակյալ մասնագետներ, որոնք ունակ են իրականացնել նորարարական ներդրումներ: Հակառակ դեպքում նորարարական ներդրումներ իրականացնելու համար ստիպված են լինում հրավիրել արտասահմանյան մասնագետներ` վճարելով անհամեմատ ավելի բարձր գին:

4. ՀՀ կառավարության ծրագրում նշված է, որ 2018թ. սկսված գիտության ֆինանսավորման ծավալների հիմնական մասն ուղղորդվելու է կիրառական և փորձակոնստրուկտորական ծրագրերին: Առանցքային կիրառական հիմնախնդիրները լուծելու համար, ելնելով կիրառական և համապատասխան հիմնարար ուղղությունների սերտ փոխկապվածությունից, անհրաժեշտ է տվյալ ուղղությամբ մեծացնել նաև հիմնարար հետազոտությունների ֆինանսավորումը, քանզի ակնհայտ է, որ գոյություն ունի ուղղակի կապ հիմնարար հետազոտությունների և կիրառական աշխատանքների արդյունավետ իրականացման միջև:

Հայաստանում, հաշվի առնելով ԳԱԱ ավանդույթները, գիտահետազոտական կազմակերպությունների ցանցը, գիտական հետազոտությունների կոորդինացման հնարավորությունները, ԳԱԱ-ի մասին համապատասխան օրենքի առկայությունը, վերը նշված սկզբունքները կարող է համակարգել և արդյունավետ իրականացնել ԳԱԱ-ն:

2. Գիտության արդյունքների նկատմամբ պահանջարկի հիմնախնդիրները ՀՀ-ում

ՀՀ գիտության արդյունքները 2014թ. աուդիտի ենթարկելուց հետո եվրոպական զարգացած երկրների մասնագետների կողմից կազմված հանձնաժողովի եզրակացության մեջ ուղղակիորեն նշվեց, որ ՀՀ-ում վատ է օգտագործվում գիտական մեծ ներուժը²:

Հայաստանում գիտության արդյունքների նկատմամբ պահանջարկը վտանգավոր ցածր է: Նորարարությունները կարևորագույն գործոն և անհրաժեշտ պայման են պետության զարգացման համար: Մեր երկրում ոչ բավարար պահանջարկի պատճառները հետևյալն են.

1. Ներկա իրավիճակում արդյունաբերության, այդ թվում նաև ռազմարդյունաբերական համալիրի փոքր ծավալը:

2. Տնտեսության մենաշնորհային վիճակը (օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պատճառներով):

3. Առկա է նորարարությունների արտահանման խնդիր, քանզի, որպես կանոն, պետությունները խրախուսում և պատվիրում են նորարարություններ իրենց գիտական կազմակերպություններին՝ հատկապես տեղական արդյունաբերության էական զարգացման նպատակից ելնելով: Դա ակնհայտ է զարգացած երկրներում, որտեղ պահանջարկը նորարարությունների նկատմամբ զգալիորեն մեծ է: Պարզ է, որ պետությունները ձգտում են մեծացնել իրենց, այլ ոչ թե ուրիշ երկրների գիտական ներուժը: Այդ պատճառով ներկրվող նորարարությունների նկատմամբ ձևավորում են բավական կոշտ պահանջներ, որոնք երբեմն ունեն արհեստական բնույթ:

3. Գիտության արդյունքների ներդրման հիմնախնդրի լուծման ուղղությունները

Առկա է նորարարությունների ներդրման աջակցության հիմնախնդիր, որն ակնհայտորեն ՀՀ-ում հնարավոր չէ լուծել առանց պետական միջամտության:

1. Այն նորարարությունները, որոնք անհրաժեշտ են մեր երկրին, ունեն միջազգային կամ ռազմավարական նշանակություն և նպաստում են տնտեսական և այլ բնույթի անվտանգային խնդիրների լուծմանը, պարտադիր պետք է ֆինանսավորվեն պետության կողմից, նույնիսկ եթե շուկայական պահանջարկն այստեղ հստակ չէ: Այդ կարգի նորարարություններն ուղղակի նպաստում են պետության ներուժի աճին, ինչպես նաև պետության վարկանիշի բարձրացմանը:

2. Հրամայական է օրենսդրորեն հստակեցնել ներդրումների խթանման մեխանիզմը.

- տրամադրել բյուջետային երաշխիքներ վարկեր ստանալու համար՝ նորարարությունները ներդնելու տեսանկյունից, կիրառել բանկային տոկոսների լրիվ կամ մասնակի փոխհատուցման մեխանիզմը,

- կիրառել հարկային արտոնությունների սկզբունքը,

- նորարարություններ ներդնելու համար կարող է կիրառվել բյուջետային վարկավորման մեխանիզմը:

3. Առաջին փուլում ընդունելի են նաև վարչական մեթոդները, երբ հիմնավորված նորարարության ներդրումն անտեսվում է:

4. Գիտական գործունեության արդյունավետ ֆինանսավորման սկզբունքները

1. ՀՀ-ում գիտությունը ֆինանսավորվում է ՀՆԱ 0.24%-ի չափով, բացարձակ թվերով դա կազմում է մոտ $25 մլն: Այս կարգի ֆինանսավորման պարագայում, ինչպես տոկոսային առումով, այնպես էլ բացարձակ թվերով գիտության արդյունավետությունը բարձրացնելու հավանականությունը շատ ցածր է:

Զարգացած երկրներում այդ ցուցանիշը զգալիորեն բարձր է, ասենք՝ Շվեդիայում և Ֆինլանդիայում կազմում է ՀՆԱ 3.3%-ը, Ճապոնիայում՝ 3.5%-ը, Իսրայելում՝ 4.2%-ը: ԵԱՏՄ մեր գործընկերների մոտ` Ռուսաստանում և Բելառուսում, այդ ցուցանիշը նույնպես բարձր է՝ համապատասխանաբար կազմում է ՀՆԱ 1.1% և 0.7%-ը³: Բացարձակ թվերով ցուցանիշներն ընդհանրապես անհամեմատելի են. Ռուսաստանում այն կազմում է $22 մլրդ, Բելառուսում՝ $0.5 մլրդ:

Ադրբեջանում գիտությունը նույնպես ֆինանսավորվում է 0.24%-ով, սակայն բացարձակ թվերով դա կազմում է մոտ $125 մլն, հինգ անգամ ավելի, քան Հայաստանում: Նույնիսկ այդ պարագայում գիտական արդյունքներով մենք զգալիորեն գերազանցում ենք Ադրբեջանին⁴:

Ֆինանսավորման «զգայունության շեմը», այսինքն՝ նվազագույն ծախսերը, որոնք անհրաժեշտ են իրար հետ սերտ փոխկապակցված հիմնարար և կիրառական էական արդյունքներ ստանալու համար, մեր գնահատականներով՝ կազմում են $100 մլն: Հայաստանի համար դա ՀՆԱ 1%-ն է: Հետևաբար, որպեսզի մենք կարողանանք ապահովել մեր երկրի կայուն զարգացումը, հնարավորինս արագ պետք է հասնել այդ ցուցանիշին:

Այստեղ պետք է շեշտադրել, որ ներկայում աշխարհում բավական ծախսատար գործընթաց է փորձարարական գիտություն իրականացնելը: Առանց բարձրորակ փորձարարական գիտության փաստացի բացառվում են անհրաժեշտ կիրառական արդյունքները: Ընդգծենք որ, որ ՀՀ-ում արդյունավետ կիրառական ծրագրերը տասնյակ տարիների հիմնարար հետազոտությունների արդյունքների հետևանք են:

2. Առաջնահերթ պետք է դառնա գիտության գերակա ֆինանսավորման սկզբունքը, սակայն գերակա ընտրված ուղղություններն անհրաժեշտ է ֆինանսավորել հնարավորինս լայն միջակայքում, այլ ոչ թե կետային ձևով: Կետային ֆինանսավորման դեպքում շատ մեծ է հավանականությունը, ինչպես ասում են, ջրի հետ միասին դուրս մղել նաև հիմնական արդյունքը, որն, ի դեպ, ունի ստեղծագործական բնույթ: Կետային ֆինանսավորման փորձի պարագայում գերակա ֆինանսավորման սկզբունքը վերածվում է վիճակախաղային սկզբունքի՝ իր բոլոր բացասական հետևանքներով և սպասվող արդյունքներով: Այդ դեպքում չհիմնավորված խնայողությունը կբերի նրան, որ խնայողը կվճարի կրկնակի, ընդ որում՝ արտարժույթով, նորարարությունների համար` փաստացի զարգացնելով այլ երկրի գիտությունը:

3. Մեր իրավիճակում, երբ բոլոր անվանի գիտնականներն իրար ճանաչում են և՛ օբյեկտիվ, և՛ սուբյեկտիվ տեսանկյունից, նվազագույն սուբյեկտիվ է դառնում գերակա ֆինանսավորման իրականացման պետական պատվերը` հաշվի առնելով իրականացնողի գիտական անցյալը: Գերակայությունները սահմանելիս նպատակահարմար է գնահատել ֆինանսական, գիտական և տեխնիկական իրական հնարավորությունները: Այստեղ, իհարկե, իր դերը կարող է ունենալ միջազգային աուդիտը:

Երկրորդ փուլում, տվյալ աշխատանքների պետական պատվերն իրականացնելիս, անհրաժեշտ է հաշվի առնել, որ արդյունքները կարող են լինել հիմնարար գիտական աշխատանքներից մինչև կիրառական արդյունքները: Էական արդյունքներ ստանալու պարագայում պարտադիր պետք է նախատեսվեն խրախուսման լուրջ միջոցներ: Նախնական վճարն աշխատանքի գործընթացը բարեխիղճ իրականացնելու համար է:

4. Պետպատվերների ժամանակ խնդիրները նպատակահարմար է լուծել կոոպերացիայում, ինչի հնարավորությունը ստեղծում է ԵԱՏՄ Պայմանագիրը, որի դրույթներն այս առումով հստակեցման կարիք ունեն: Այստեղ մենք պետք է նախաձեռնող լինենք, քանզի ակնհայտորեն կօգտվենք այդ կոոպերացիայից: ԵԱՏՄ հիմնարար հետազոտությունների հիմնադրամ ստեղծելու առաջարկն⁵ ունի բարձր արդյունավետություն և ակներևաբար կնպաստի մեր ռազմավարական խնդիրների լուծմանն ու տնտեսության զարգացման հնարավորությունների մեծացմանը: Այս խնդիրը պետք է հնարավորինս արագ լուծել՝ օգտագործելով Եվրասիական տնտեսական հանձնաժողովի մեր հնարավորությունները:

Նոյեմբեր, 2016թ.

¹ Հավելված ՀՀ կառավարության 2016 թվականի հոկտեմբերի 18-ի N 1060 - Ա որոշման, Հայաստանի Հանրապետության կառավարության ծրագիր, http://www.gov.am/files/docs/1950.pdf

² Inco-Net EaP, Report on the Review of the Armenian S&T Policy Mix, March, 2015.

³ The United Nations Statistical Yearbook 2014

http://unstats.un.org/unsd/publications/statistical-yearbook/files/syb58/Table-41.pdf

⁴ «Наукометрия свидетельствует о наших высоких результатах», интервью "ГА" президента НАН РА Р.Мартиросяна (24.06.2016), http://www.golosarmenii.am/article/42402/naukometriya-svidetelstvuet-o-nashix-vysokix-rezultatax-

⁵ «Инновационные преобразования требуют скоординированных усилий», "ГА" (29.06.2016), http://www.golosarmenii.am/article/42574/innovacionnye-preobrazovaniya-trebuyut-skoordinirovannyx-usilij-

դեպի ետ

Հեղինակի այլ նյութեր