ԳԱՐԵԳԻՆ ՆԺԴԵՀԻ ԽՈՀԵՐԸ ՀԱՅՐԵՆԱՆՎԵՐ ՀՈԳԵՎՈՐ ՈՒԺԻ ԱԿՈՒՆՔՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

29.04.2015

ԳԱՐԵԳԻՆ ՆԺԴԵՀԻ ԽՈՀԵՐԸ ՀԱՅՐԵՆԱՆՎԵՐ ՀՈԳԵՎՈՐ ՈՒԺԻ ԱԿՈՒՆՔՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

Էդուարդ Լ.Դանիելյան
«Նորավանք» ԳԿՀ խորհրդական, պ.գ.դ.

Գարեգին Նժդեհի իմաստասիրության հիմքում է լուսապաշտության ակունքներից սնվող և Քրիստոսի հավատքի ուժով սրբագործված հայրենաշունչ ոգեղեն արժեհամակարգը: Մեծ զորավարը, լուսավոր և ճշմարիտ խոսքը համարելով ոգեղեն ուժի արտահայտություն, «Բաց նամակներ հայ մտաւորականութեան» գրքույկում գրել է. «Սիրում է նա, ով ուժեղ է, ով հոգու առատութիւն ունի… Քրիստոսը սիրում էր, որովհետեւ ուժեղ էր. նա սիրում էր, որովհետեւ սիրելու եւ ներելու չափ հզօր էր… Նա ամենակարողն էր, ամենահզօր - մենք առնւազն կարող եւ հզօր պիտի լինինք, որպէսզի կարողանանք սիրել եւ զոհաբերել» [1, էջ 65]:

Ավետարանական ճշմարտություն է. «Եւ Լոյսը խաւարի մեջ լուսավորում է, և խավարը նրան չնվաճեց» [2. 1,⁵]: Գարեգին Նժդեհն իր «Իմաստասիրական խոհեր» երկասիրությունում ոգեղեն ուժի ընկալումով գրել է. «Աշխատի՛ր, որ խոսքդ լինի համակ լույս և ճշմարտություն - կայծա՛կ, որը զարկելուց առաջ լուսաւորում է առարկաները» [1, էջ 367]:

Խոսքի և գործի, ժամի և ժամանակի գոյաբանական իմաստավորմամբ, Գարեգին Նժդեհը գրել է. «Բաներ կան, որոնց էութիւնը տկար խօսքը արտայայտում է այն չափով միայն, ինչ չափով կաթիլն արտացոլում է անսահմանութիւնն ու վեհութիւնն աստղալից երկնքի»: Այնուհետև, անդրադառնալով իրերի էությանը, խորհրդածել է. «Մենք ազդում ենք ոչ այնքան նրանով, որ յաջողում ենք արտայայտել, որքան՝ մեր խօսքի ցաւով, որ չենք կարողանում արտայայտել մեր զգացածը… Երբեմն ժամն աշխատում է ե՛ւ վատերի համար, իսկ ժամանակը՝ միշտ էլ եւ բացառաբար՝ արժանաւորի: Ժամը երբեմն ժպտում է, բարձրացնում նաեւ անարժանին, ժամանակը, սակայն, մի օր նմանին իր կեղծ բարձունքից զարկում է գետին, փառազրկում: Ժամի ծնունդ է ամէն բախտահաս: Դո՛ւ, բարեկա՛մ, մեծ բան մի համարիր այն, որ քեզ տալիս է ժամը, վայրկյանը: Դու գործիր ժամանակների՛ համար» [1, էջ 367]:

Հոգևոր ուժից բխող գթասրտության և մեծահոգության մեծագույն քարոզիչ էր Գարեգին Նժդեհը, դրանով իսկ՝ ցավի հաղթահարումը հոգևոր հզորության գրավական համարելով, գրել է. «Ուզո՞ւմ ես յաղթահարել ցաւդ՝ արձանացրու այն, ապա՝ կանգ առ նրա առջեւ ու ասա. «Այո՛, բարեկա՛մ, անծանոթ չենք իրար. քեզնից առաջ ես ճանաչում էի ուրիշներին, քեզնից ավելի մեծերին»: Մեր սեփական ցաւերը մեղմելու, մոռանալու մի հատիկ միջոց կա՝ մտածել այլոց ցաւերի մասին: Զինաթափուած ամէն մի կիրք մի նոր զինակից է, յաղթահարւած ամեն մի ցավ՝ հոգեւոր հզօրանքի նո՛ր աղբիւր: Գիտե՛ս, ցաւից վայում էին աստուածները Ողիմպոսի, երբ նրանց կողքերին Արամազդի շանթերն էին թաղւում: Քեզ, բարեկա՛մ, քեզ վայել չէ ցավի նման արտայայտութիւնը, վասնզի դու մարդ ես, մարտի՛կ: Ուրեմն, սովորի՛ր ժպտալ անգամ տառապանքների եւ զրկանքների մէջ: Նման պահերի՛ն է աճում, հզօրանում, վեհանում մեր ոգին: Կանգնի՛ր բարձր ճակատագրից եւ դու կը մնաս անմատչելի տկարութեան համար: Յո՛ւշ առ՝ մարդս կարող է, նրան տրուած է լինել ավելի զօրաւոր, քան է՛ աշխարհը: Ահա՛ գերագոյն երանութիւնը, որին ձգտում է հոգիս: Քալէ՛ իմ ճամբով, բարեկա՛մ» [1, էջ 368]:

Կարևորելով պատմության բարոյական դասերը և հոգևոր առումով՝ արդարության զորությամբ գերերջանիկ անձանց կյանքի գործի պսակը համարելով հերոսական մահը՝ Գարեգին Նժդեհը գրել է. «Ո՞րն է պատմութեան ամենաուսանելի դասը:

- Չկորցնել չափի զգացումը, երբ դիպուածը մեր ախոեանին մեր ձեռքն է հանձնել… ճշմարտօրէն զօրաւո՛րն է արդար: Եւ, միայն արդա՛րն է ճշմարտօրէն զօրաւոր:

Երջանկութի՛ւն: Ո՞վ է երջանիկ:

- Հիւանդի համար՝ առողջը, աղքատի համար՝ հարուստը, այն վերջինի համար՝ է՛լ աւելի հարուստը: Երջանիկ է ե՛ւ կալանաւորը, որի խուցի կոյր պատուհանով արեւը, երբեմնակի, իր մեկ-երկու աղօտ ճառագայթն է ներս ուղարկում: Չէ՛, չկան, նոյնիսկ աշխարհիկ առումով՝ երջանիկներ չկան: Կան մարդիկ, որոնց դժբախտները երջանիկ են համարում: Կան, սակայն, գերերջանիկնե՛ր - նրանք, որոնց յաջողում է իրենց կեանքի գործը հերոսական մահով պսակել» [2, 367-368]:

XX դարի առաջին տասնամյակներին հայ ժողովրդին հսկայական կորուստներ պատճառած թշնամուց վրեժխնդիր լինելու վճռականությանը մոտենալով իրատեսական շեշտադրմամբ՝ Գարեգին Նժդեհը գրել է. «Ես իմ կեանքով հաստատեցի Հերոդոտոսի խօսքը. «Վտանգաւոր է չափից աւելին ցանկանալ»: Ես ուզեցի, որ մեր ցեղի գոյութեան թշնամին հենց իմ օրով… վայէ՝ նախանձելով եօթնիցս անիրաւված իմ ժողովրդի ճակատագրին» [1, էջ 369]:

Հոգևոր իմաստով խոսելով հոգու մշակույթի դարի մասին՝ Գարեգին Նժդեհը գրել է. «Միայն հոգու մշակոյթի դարի՛ն է տրուած լինելու, միաժամանակ, նաեւ երջանկութեան դար, որը կանխած պիտի համարել սակաւաթիւ նրբահոգիներին միայն, որոնց շարքում առաջին տեղը խորհրդագէտ Մեթերլինգին է պատկանում, անվիճելիօրե՛ն» [1, էջ 369]:

Բելգիացի գրող, դրամատուրգ և փիլիսոփա Մորիս Մեթերլինգի, խորհրդագիտական նշանակությամբ առավել հայտնի ստեղծագործությունն է «Կապույտ թռչունը» [3]: Այն նվիրված է երջանկության և կեցության անանցանելի խորհրդանշանի՝ Կապույտ թռչունի հավերժ փնտրմանը: Մեթերլինգի ստեղծագործություններն արտացոլում են փոխադարձ ըմբռնմանը և սիրուն հասնելու հոգու փորձերը: Մեթերլինգի ստեղծագործության մեջ առավել ցայտուն խորհրդապաշտական թեմաներն առնչվում էին մահվանը և մարդկային կյանքի նշանակությանը, մարդու տեղին և դերին հասարակության և պատմության մեջ, նրա բողոքին ընդդեմ ճակատագրի գերակայության:

Մարդ-անհատի ձևավորման և նպատակային առաջընթացի գործում բավարար չհամարելով գիտության դերը՝ Գարեգին Նժդեհը կյանքի շարժիչ ուժն է համարել մարդու հոգևոր էությունից բխող նպատակասլացությունը, գրելով. «Արդարեւ, առանց գիտութեան հնարավոր չէ վերակառուցել բնութիւնը. ճիշտ է, սակայն, ե՛ւ այն, որ գիտութեամբ չես հոգեփոխի, չես վերանորոգի մարդուն: Գիտութիւնը մարդկայնացուցիչ հատկութիւն չունի - նրանից օգտւում են ե՛ւ բարի, ե՛ւ չար նպատակների համար: Ահա՛ թե ինչով պիտի բացատրել մարդկային անհատի բարոյական անմշակութիւնը գիտութեան մեր դարում… Մարդու բարոյական կողմը, ամէն բանից առաջ, արդիւնք է իր հետապնդած մեծ ու փոքր նպատակների: Ամեն մի նպատակ, ըստ իր որակի, ենթակայի մէջ առաջացնում է որոշ հոգեվիճակ, իսկ այդ վերջինը կաղապարում է նրա նկարագիրը, նրա էության հոգևոր կողմը, նրա ներքին մարտը: Նպատա՛կը, նպատակասլացութիւնն է կեանքի շարժիչ ոյժը: Նոր նպատակադրութիւն, ասել է՝ ներքին ուժերի նո՛ր շարժ, մտածողութեան նո՛ր ուղղութիւն, պայքարի նո՛ր հրայրք: Ուժածին է ամէն նպատակ, եւ իբրեւ սկզբունք, նաեւ՝ արգասաւոր է, սակայն, ոչ հաւասար չափով: Անձնական նպատակներն զբաղեցնում են մեր ուժերի նվազագոյնը միայն: Մարդը հոգեպէս աճում է առավելապէս այն դէպքերում, երբ շարժման մէջ է դնում իր ուժերի առավելագոյնը և լավագոյնը» [1, էջ 369-370]:

Մեծագույն առաքինություն համարելով հոգևոր ուժով արգասավորված նպատակասլացությունը՝ Գարեգին Նժդեհը, միևնույն ժամանակ, մերժել է աննպատակությունը՝ այն դիտելով որպես չարին ենթակա հոգեսպան ասպարեզ: Հատկապես մտահոգվելով երիտասարդ սերնդին սպառնացող այդ աղետաբեր վտանգով՝ նա գրել է. «Դժբախտութիւն է աննպատակութիւնը - հոգեկան աղէտ, քարացում, մա՛հ, որի ժամանակ ենթական տառապում է հոգեկան կարկամութեամբ, ճղճիմութեամբ, հոգեսպան մանրագործութեամբ: Կործանարար են այլամերժօրէն եսական, ստոր նպատակները, որոնք լինում են հոգեսպան, մանաւանդ պատանեկութեան համար:

Պատանի՛, ասա՛ քո նպատակը, որ ասեմ քո երիտասարդութիւնը» [1, էջ 369-370]:

Բարձր նպատակներին հետամուտ լինելն է համարել Գարեգին Նժդեհը երիտասարդության՝ ներդաշնակությամբ օժտված հերոսական կեցվածքը: Նա հատկապես հայ երիտասարդության հոգևոր անսպառ ուժի աղբյուր է նշել հայրենի հողի, նախահայրերի, մայրության սրբության գիտակցումը. «Երիտասարդութի՛ւն, աշխարհի անգերազանցելի գեղեցկութիւնն ես դու, երբ բարձրանպատակ ես: Արդարեւ, չկայ գեղեցկութիւն, որ զօրեր ստուերարկել հերոսական կեցվածքդ, երբ կանգնած ես պսակահաս կէտի վրայ, մրցութեան դափնին ձեռքիդ: Հայուն յատուկ է սրբութեան զօրաւոր զգացումը՝ աղբիւրը հոգեւոր անսպառ ուժի, նուիրումի, պաշտամունքի: Նրա համար բարձր արժէքները - հայրենի հող, նախահայրեր, մայրութիւն - վերացարկուելով մարդկայինից՝ դառնում են սրբազան: Վերաբերմունք դէպի այդ կարգի առարկաները - ահա' մի այլ փորձաքար, որի վրայ ճշտել կարելի է ժողովուրդների նկարագրի մետաղը» [1, էջ 370-371]:

«Իմաստասիրական խոհեր»-ում Գարեգին Նժդեհը ձոն է նվիրել մայրության սրբությանը և ներշնչվելով Սուրբ Տիրամոր, ինչպես նաև «Սասնա ծռեր» դյուցազնավեպի Խանդութի կերպարներով ու իտալացի մեծագույն նկարիչ Տիցիանի՝ XVI դարի կեսերին ստեղծած Mater Dolorosa գլուխգործոցով, գրել է. «Ամենագեղեցիկն աշխարհում իմ մօր աչքերն են»,- ասել է հոգեվարող Նիցշեն: «Ամենաբարին աշխարհում իմ մօր դեմքն է»,- ասում եմ ես: Մայր, հայ մայր, դու և՛ Mater Dolorosa - թախծութեան մայր, և´ Մհերածին Խանդութ, երիցս օրհնութիւն քեզ: «Մօր սիրտը միշտ էլ այնտեղ է, ուր իր ծնունդներն են. թէեւ մեռնում է մայրը, իր սիրտը, սակայն, շարունակում է բաբախել իր ծնունդների համար. մօր սիրտը մեռնում է իր վերջին ծնունդի մահվան օրը»: Այսպէս կը խօսեր մայրս իր խանդաղատանքի ժամերին: Կալանաւոր էի ցարի օրով, եւ մայրս ամէն Կիրակի ինձ այցի կու գար հեռաւոր գիւղից. կու գար ոտքով: Իր նիոբէական վշտից ազդուված՝ կը զայրանայի, որ ինձ համար կը նահատակէ իր անձը: «Ի՞նչ,- կը պատասխանէր,- կա՞ռք նստեմ, կա՞ռք վայելեմ, երբ շղթաների եւ զրկանքների մէջ ես դու»: «Դէպի քաղաք ճամբայ ընկնելուց առաջ,- կը պատմէին քոյրերս,- մայրիկը հսկումի է կանգնում Տիրամօր առջեւ, արիւն լալիս, կուրծքը եկեղեցու քարերին քսում մինչեւ որ արիւնեն ստինքները. խե'ղճ կին՝ կ՛ուզէ որ քարերն էլ զգան իր ցաւը»: Ահա' մայրը, որի նման են բոլոր հայ մայրերը» [1, էջ 371]:

Հոգևոր կատարելության ճանապարհը համարելով արժանապատվորեն ընթացող խորագույն տառապանքների ուղին՝ Գարեգին Նժդեհը գրել է. «Այն օրէն, երբ մարդու մէջ, առաջին անգամ լինելով, շանթեց մտածումը, թե աշխարհը կարող է լինել - եւ պէտք է որ լինի աւելի բարեկարգ, աւելի արդար քան որ է', եւ որ այդ անկատարելութեան պատճառը ինքը մարդկային ազգն է - այդ օրուանից մարդը ճանաչեց տառապանքը: Մարդկութիւնը տառապանքին կը պարտի իր հոգեւոր ողջ մշակոյթը: Ով տառապանքից է փախչում՝ կատարելութիւնից է փախչում: Ով չի տառապել՝ չի՛ աճել, չի՛ հզօրացել ոգով: Ճշմարիտ ամէն մի արուեստագէտի մէջ առկայ է տառապողը, խորապէս տառապողը: Եվ հէնց տառապանքն է ստեղծագործում: Կայ ե՛ւ բարոյական հերոսութիւն՝ ժպտա՛լ, ժպտալ գիտենալ անգամ ամենաանմարդկային տառապանքների մէջ՝ այն կրելով իբրեւ բարձրագոյն պատուանշան, իբրեւ առիւծի մորթի, որ հնում հերոսներին էր տրւում»:

Ազգին ծառայող իրական քաղաքական գործչի Ճշմարիտ կերպարը բնութագրելիս, Գարեգին Նժդեհը հատուկ ուշադրություն է դարձրել պատասխանատվության այդ ծանր բեռը անմնացորդ գիտակցելու և կրելու վրա. «Քեզ մի՛ կարծիր այն, ինչ որ չես: Մի՛ չափազանցիր կարողութիւններդ, մի՛ խաբիր քեզ. կեանքը մի օր պիտի փորձի դնի՛ ուժերդ… Քաղաքական սուրբեր են նրանք, որոնք իրենց ուսերին՝ ի խնդիր իրենց ժողովրդի լավագոյն ապագայի՝ առնում են ծանր բեռ, քան մարդկօրէն կրել կարելի է: Նմաններին երի՛ցս փա՛ռք»:

Անմնացորդ նվիրումն, ընդհուպ մինչև սեփական կյանքի զոհաբերության գիտակցումն է Գարեգին Նժդեհը համարել հոգևոր ուժով անպարտելի լինելու գրավականը: Նա գրել է. «Անպարտելի է մնում նա, ով մահն է ընտրում իրեն առաջնորդ: Այսպէս վարուել, ասել է՝ մահը դարձնել ներքին զորութիւն, ներուժ կեանք և յաղթանակի սկզբունք: Այսպե՛ս է վարւում նահատակը, հերոսը…» [1, էջ 372]:

Գարեգին Նժդեհը, ճշմարտությունն իմաստավորելով որպես հոգևոր աշխարհի Արեգակ, բարին գործելու չափանիշով է մոտեցել ճշմարտության և բարության ներդաշնակությանը, գրելով. «Արեւն արտացոլւում է ե՛ւ ծովի, ե՛ւ նրա աննշան մի կաթիլի մէջ: Իսկ ճշմարտութիւնը – հոգեւոր աշխարհի արեւը՝ մարդու ե՛ւ մեծ, ե՛ւ չնչին գործերում: Մեր գործերում կայ այնքան բարութիւն միայն, որքան ճշմարտութիւն կայ մեր խօսքի մէջ: Եւ, բարութիւնը ոչ այլ ինչ է, բայց եթե՝ մարմնացեալ ճշմարտութիւն. իսկ ճշմարտութիւնը - վերացականացած բարութիւն» [1, էջ 373]:

Հայ հոգևոր հայրերի շարականներում «Արեգակն արդարության» գովերգությունը Քրիստոսի գերագույն փառաբանությունն է [4]: «Սրբոց Վարդանանց զօրավարացն մերոց հազար երեսուն և վեց վկայիցն, որք կատարեցան ի մեծի պատերազմին» եկեղեցական տոնի օրը կատարվում է «Արեգակն արդարության» շարականը [5, էջ 198, 296, 308, 341, 355]:

Գարեգին Նժդեհի խորհրդածությունների առանցքում է Հայոց հոգևոր զինանոցը:

Աղբյուրներ և գրականություն

1. Գարեգին Նժդեհ, Հատընտիր, Երևան, 2006:

2. Աւետարան ըստ Յովհաննու:

3. Maurice Maeterlinck, L'Oiseau bleu, Féerie en six actes et diuze tableaux. Représentée pour la première fois, sur le Théâtre Artistique de Moscou, le 30 Septembre 1908, et à Paris, sur la scène du Théâtre Réjane, le 2 Mars 1911.

4. Է.Լ. Դանիելյան, Հայաստանում քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելու հոգևոր ակունքները և պատմական նշանակությունը, Երևան, 1996:

5. Ձայնաքաղ Շարական, Վաղարշապատ, 1888:

դեպի ետ

Հեղինակի այլ նյութեր