• am
  • ru
  • en
Версия для печати
05.09.2011

ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ ՌԱԶՄԱՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԴԱՇԻՆՔՆԵՐԻ ՇԱՀԵՐԻ ՀԱՏՄԱՆ ԿԵՏՈՒՄ

EnglishРуский

   

Սերգեյ Սարգսյան

«Նորավանք» ԳԿՀ Քաղաքական հետազոտությունների կենտրոնի ղեկավարի տեղակալ

ՆԱՏՕ-ի հետ Անհատական գործընկերության գործողությունների նորացված պլանով (IPAP) աշխատանքներն ինտենսիվացնելու մտադրության մասին հայտարարությունները, որոնք հնչեցին Հարավային Կովկասում և Կենտրոնական Ասիայում ՆԱՏՕ գլխավոր քարտուղարի նոր հատուկ ներկայացուցիչ Ջեյմս Ափաթուրայի առաջին այցի ընթացքում, Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպության (ՀԱՊԿ) Օպերատիվ արձագանքման հավաքական ուժերի (ՕԱՀՈւ) ավելի վաղ ազդարարված զորավարժությունները 2012թ. Հայաստանի տարածքում անցկացնելու ֆոնին, կրկին աշխուժացրին բանավեճը կազմով ու շատ հարցերում չհամընկնող նպատակներով տարբեր ռազմաքաղաքական այս դաշինքների հետ Երևանի զուգահեռ համագործակցության հնարավորությունների ու սահմանափակությունների մասին։

Հայաստանի հարևան չորս երկրներից Թուրքիան ՆԱՏՕ անդամ է, Վրաստանը և Ադրբեջանը, ինչպեսև Հայաստանն ինքը, Հյուսիսատլանտյան դաշինքի այն ծրագրերի մասնակից են, որոնք ուղղված են այս կազմակերպության հետ համագործակցության հետագա զարգացմանը։ Ինչպես թվում է, կարծիքը, թե ՆԱՏՕ-ն ընդամենը լրացրել է այն վակուումը, որն առաջացել է տարբեր պատճառներով տարածաշրջանից Ռուսաստանի «հեռանալով», այնքան էլ ճիշտ չի արտացոլում իրավիճակը։ Վրաստանի և Ադրբեջանի՝ ՆԱՏՕ-ական կողմնորոշում ունեցող անվտանգության համակարգին անցումը, նախևառաջ, պայմանավորված էր այն բանով, որ նրանք ի վիճակի չէին լուծել իրենց առջև ծառացած խնդիրները, առաջին հերթին՝ այնպիսիք, ինչպիսին էին իրենց տարածքային ամբողջականության պաշտպանությունը և հավակնոտ տնտեսական նախագծերի իրականացումն անվտանգության այն համակարգի շրջանակում, որը գործում էր Խորհրդային Միության փլուզումից հետո։

Ընդհանրապես, փաստաթղթերի ստորագրման և ՆԱՏՕ-ի հետ հարավկովկասյան պետությունների համագործակցության նոր ծրագրերին ու մակարդակին անցման դինամիկան խիստ հատկանշական է, քանի որ և՛ շրջանակային պայմանագրերի ստորագրումը Գործընկերություն հանուն խաղաղության (PfP) ծրագրին միանալու մասին, և՛ Անհատական գործընկերության գործողությունների պլանների ներկայացումը տեղի ունեցան նույն հերթականությամբ. սկզբում Վրաստանը, հետո՝ Ադրբեջանը, և մի քանի ամիս անց՝ Հայաստանը։ Այդ հերթականությունը թեև խորհրդանշական է, բայց ցույց է տալիս եվրատլանտյան կառույցների հետ համագործակցության հաստատումից և ընդլայնումից այդ պետությունների ակնկալիքների մակարդակը և շահագրգռության իրական աստիճանը։

Վրաստանը եղել և մնում է առավել շահագրգռվածը ՆԱՏՕ մտնելու հարցում, և հիմնական պատճառներից մեկը, հավանաբար, այն է, որ այդ երկիրն իր համար ընդունելի ընտրության այլընտրանք չունի։ Հարավային Կովկասի երեք չլուծված հակամարտություններից երկուսում՝ վրաց-աբխազականում և վրաց-հարավօսականում, չճանաչված հանրապետությունները սկզբից ևեթ ստացան (և ստանում են) Ռուսաստանի բացահայտ և միանշանակ աջակցությունը։ Ուստի, մոսկովյան կողմնորոշմամբ անվտանգության համակարգում դրանց լուծման հեռանկարները Թբիլիսիի համար ընդունելի տարբերակով զրոյի էին հավասար։

Թեև ՆԱՏՕ-ական կողմնորոշմամբ անվտանգության համակարգում նույնպես այդ շանսերը խիստ անիրական էին, այնուամենայնիվ, դրանք կային։ Բայց վերջին հաշվով Թբիլիսիի չարդարացվածորեն բարձր ակնկալիքները հյուսիսատլանտյան դաշինքի հետ համագործակցությունից հանգեցրին 2008թ. օգոստոսի Հնգօրյա պատերազմին, որի ավարտին Վրաստանը փաստորեն կորցրեց արտաքին քաղաքական մանևրի հնարավորությունը։ Եվ դա ամենաարմատական ձևով սկսեց ազդեցություն գործել ողջ տարածաշրջանի ռազմաքաղաքական իրավիճակի վրա։

Նման սխեմայում այնքան էլ չի տեղավորվում երրորդ՝ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը։ Չխորանալով դրա նկատմամբ Ռուսաստանի վերաբերմունքի մանրամասների մեջ՝ կարելի է փաստել, որ նրա պաշտոնական դիրքորոշումը, սկզբունքորեն, de facto համընկնում է այս հակամարտության ուղղությամբ նրա անցկացրած քաղաքականության հետ, որը հանգում է հետևյալ բանաձևին. «ինքներդ պայմանավորվեք»։ Թեև Մոսկվան հիանալի հասկանում է, որ, միմյանց դեմ մեն-մենակ մնալով՝ հակամարտության կողմերը ոչինչ չեն լուծի, և այդպիսով առկա status quo-ն կերկարաձգվի։

Սակայն և՛ Հայաստանը, և՛ Ադրբեջանը դեռ հույս ունեն փոխել Ռուսաստանի նախասիրություններն իրենց օգտին։ Հայաստանը՝ ռազմաքաղաքական և ռազմատեխնիկական լայն համագործակցության, տնտեսական կոոպերացման միջոցով, հեռանկարում՝ էներգետիկայի և էներգատար մետալուրգիայի հաշվարկով։

Ադրբեջանը, իր հերթին, ջանում է ցանկալի արդյունքների հասնել հետևյալի միջոցով.

  • ռազմատեխնիկական համագործակցություն,
  • երկրում զգալի թվով ռուսական սփյուռքի գործոնի օգտագործում,
  • Կասպից ծովի շուրջ հարցերի համալիրը՝ սկսած էկոլոգիայից և նրա կարգավիճակից, անդրկասպյան նավթագազատարների կառուցման հեռանկարներից, Հյուսիս-Հարավ տրանսպորտային միջանցքի գործադրումից, մինչև Կասպիցի ջրավազան ոչկասպյան պետությունների ռազմածովային ուժերի նավարկությունը և, ընդհանրապես Կասպիայի ռազմականացումը չթույլատրելը։

Տնտեսական և ռազմաքաղաքական այս շփումների բավական լայն ցանկի առկայությունը, որոնցով ապահովվում է Ռուսաստանի բարձր հետաքրքրվածությունն Ադրբեջանի հանդեպ, Հայաստանին մղում է իր արտաքին քաղաքականության «ռուսամետ» ուղղությունը հավասարակշռել, պայմանականորեն ասած, «արևմտամետին»։ Բայց եթե եվրոպական քաղաքական և տնտեսական կառույցներում փոխշահավետ կոոպերացման և ինտեգրման հարցերի վերաբերյալ Հայաստանում առանձնակի տարաձայնություններ հանրային կարծիքում չկան, ապա, միանգամայն այլ է պատկերը ՆԱՏՕ-ի հետ համագործակցությունը խորացնելու, իսկ հետագայում՝ նաև դաշինքին անդամակցելու առնչությամբ։

Տարբեր կազմակերպությունների անցկացրած մի շարք հարցումների արդյունքները կայուն կերպով ցույց են տալիս, որ վերջին տարիներին Հայաստանի՝ ՆԱՏՕ մտնելու կողմնակիցների ու հակառակորդների թիվը գրեթե անփոփոխ է մնում՝ հարցվածների մոտավորապես 30-35%-ը։ Եվ սա՝ այն դեպքում, երբ ԵՄ մտնելու կողմնակիցների թիվը 60-70% է, հակառակորդներինը՝ 10-15։ Բայց ՆԱՏՕ-ի հանդեպ նման ոչ միանշանակ վերաբերմունքի պատճառները միանգամայն հասկանալի են։

Նախ՝ հարցվածների 30-40%-ի առկայությունը, որոնք չեն կողմնորոշվել Հյուսիսատլանտյան դաշինքի հանդեպ իրենց ունեցած վերաբերմունքի հարցում, վկայում է տեղեկատվական քաղաքականության (ՆԱՏՕ-ի հետ մերձենալու թե՛ կողմնակիցների, թե՛ հակառակորդների պարագայում) մեջ գոյություն ունեցող խնդիրների մասին, այն դեպքում, երբ ՆԱՏՕ տեղեկատվական գրասենյակը Երևանում գործում է դեռ 2006թ. հոկտեմբերից։

Երկրորդ՝ Հայաստանում ՆԱՏՕ-ն բավական ամուր կերպով զուգորդվում է Թուրքիայի հետ։ Դրանում, իհարկե, տրամաբանություն կա. Հայաստանն աշխարհագրորեն ՆԱՏՕ-ի հետ «շփվում» է Թուրքիայի միջոցով։ Թուրքիան է Վրաստանի և Ադրբեջանի կուրատորն ու լոբբիստը եվրատլանտյան ծրագրերում ու նախագծերում։ Թուրքիային են հետագայում աստիճանաբար «հանգելու» Վրաստանի և Ադրբեջանի ենթակառուցվածքների բոլոր ռազմատրանսպորտային սխեմաները և այլն։ Հավելյալ մտահոգություն է պատճառում Անկարայի արտաքին քաղաքականության ռազմաքաղաքական, այդ թվում՝ խաղաղարար բաղադրիչի ակտիվացումը, ինչը կարելի է դիտարկել նաև որպես Թուրքիայի Հանրապետության սպայակույտին արվող ինքնատիպ փոխհատուցում՝ ներքին քաղաքականության մեջ նրա կշռի պակասեցման դիմաց։

Երրորդ՝ Հայաստանում ՆԱՏՕ բացասական ընկալման ևս մեկ գործոն է այն, որ Ադրբեջանը և Թուրքիան փորձում են այս կամ այն կերպ, բայց անպայման ակտիվ ու անմիջական ձևով, դաշինքը ներգրավել Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության լուծման գործում։ Դա հատկապես խիստ ակտուալ էր մինչև ղարաբաղյան հակամարտության գործընթացի շուրջ բանակցություններում Ռուսաստանի կտրուկ ակտիվացումը Հարավային Օսիայում պատերազմից հետո։ Այսպես, եթե 2005թ. հոկտեմբերին ՆԱՏՕ գլխավոր քրատուղար Յաափ դե Հոոփ Սհեֆերը հայտարարում էր, թե կազմակերպությունը «չի ջանում ուղղակիորեն մասնակցել ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորմանը», ապա արդեն 2006թ. մայիսին ՆԱՏՕ Խորհրդարանական վեհաժողովի նախագահ Պիեռ Լելյուշը, անդրադառնալով Լեռնային Ղարաբաղի իրավիճակին, նշում էր, որ ՆԱՏՕ ԽՎ-ն «ջանքեր է գործադրում սույն հակամարտության լուծմանն աջակցելու համար» և մտադիր է «նրա կարգավորման ուղիներ որոնել»։

Ընդհանուր առմամբ, Մոսկվայի ակտիվացումը Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորման գործընթացում կարելի է միայն ողջունել, սակայն դրա արդյունավետությունն էլ ավելի կասկածելի է դառնում՝ կապված այն բանի հետ, որ նրան դրդող շարժառիթներում մի քանի մտահոգիչ նրբություն է նկատվում։

Նախ՝ Մոսկվայի խաղաղարար ակտիվությունը 2008թ. օգոստոսի 8-ից հետո ասես «փոխհատուցում» լինի Վրաստանում ուժի կիրառման դիմաց, ընդ որում՝ ավելի շատ ուղղված է Արևմուտքի աչքին իր իմիջը բարձրացնելուն։

Երկրորդ՝ երբեմն այն ընդունում է «ակտիվություն ակտիվության համար» ձև՝ այն պայմաններում, երբ լայնորեն ազդարարված «բեկման» ակնկալիքը չի համապատասխանում փորձագիտական ոչ մի իրական կանխատեսման, ինչն ի վերջո վերածվում է, իսկ եթե հետագայում ևս նման մոտեցումը պահպանվի, կվերածվի Կազանը հիշեցնող կոնֆուզի։

Երրորդ՝ և՛ Հայաստանում, և՛ Ադրբեջանում իր դիրքերն արագ ամրապնդելու փորձերը՝ զուգահեռաբար խափանելով Արևմուտքի մրցակցող պլանները, մի հաջող և վճռական «ոստյունով» այնպիսի բազմապլան ու հնացած հակամարտության լուծման պարագայում, ինչպիսին է ԼՂՀ-ինը, դատապարտված են ձախողման։

Այսպիսով, եթե իրավիճակը վերլուծելու լինենք հակառակ կողմից, ինչպես ասում են մաթեմատիկայում, ապա Հայաստանի համար առավել ընդունելի կլիներ մասնակցությունն այնպիսի ռազմաքաղաքական կառույցում, որում միաժամանակ.

  • չգտնվեն Ադրբեջանը և Թուրքիան,
  • հայ-ռուսական երկկողմ հարաբերությունները փոխարինվեն բազմակողմով։

Առաջին հայացքից թվում է, թե նման կառույցներ են Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպությունը (ՀԱՊԿ) և Եվրասիական տնտեսական ընկերակցությունը (ԵվրԱզԷս), որոնցում Հայաստանն ունի, համապատասխանաբար, իրավահավասար անդամի և դիտորդի կարգավիճակ։ Բայց այստեղ մի շարք խնդիրներ կան։

Նախ՝ և՛ մեկ, և՛ մյուս կազմակերպությունում առաջնորդի դերը պատկանում է Ռուսաստանին, ընդ որում՝ ՀԱՊԿ-ում՝ անվերապահորեն։

Երկրորդ՝ երկու կազմակերպությունում էլ մասնակցում է Ղազախստանը, որի տնտեսական հաջողությունները, հատկապես նավթարդյունաբերության ճյուղում, հանգեցրել են նրան, որ այն կարելի է համարել Կենտրոնական Ասիայի նոր առաջատար։ Սակայն առաջին հերթին տնտեսական բնույթի պրագմատիկ պատճառներով այդ երկիրը բազմաթիվ հարցերում Ադրբեջանի շահերի լոբբիստն է։

Երրորդ՝ ՀԱՊԿ կովկասյան ուղղության գործունեությունը, ինչպեսև Հայաստանին ուղղված տնտեսական ծրագրերի ամբողջությունը ԵվրԱզԷս-ի համար, այնուամենայնիվ, երկրորդական են կենտրոնաասիականի համեմատ։

Այս բոլոր գործոններն էական ազդեցություն են գործել Հայաստանի՝ կոմպլեմենտարության սկզբունքով տարածաշրջանային ռազմաքաղաքական բլոկների հետ համագործակցության քաղաքականության կերտման վրա։ Նման դրվածքը ենթադրում է, որ Հայաստանը զուգահեռաբար և, հնարավորության սահմաններում մոտավորապես նույն մակարդակի վրա հարաբերություններ է պահում տարածաշրջանում ակտիվ բոլոր ակտորների հետ։

Տնտեսական առումով առանձնակի խնդիրներ չեն լինի։ Հիմնականում խնդիրներ կծագեն ռազմաքաղաքական ոլորտում. ինչպե՞ս և մինչև ո՞ր փուլը կարող է համատեղվել Հայաստանի մասնակցությունը ՀԱՊԿ-ին և նրա կողմից ՆԱՏՕ-ի հետ Անհատական գործընկերության գործողությունների պլանների (IPAP) կատարումը։

Որոշ կետերի վերաբերյալ դժվար, բայց, այնուամենայնիվ, դեռ կարելի է քիչ թե շատ հաջող կերպով համատեղել ստանձնած պարտավորությունների զուգահեռ կատարումը. օրինակ, ըստ «Ահաբեկության դեմ պայքարի գործողությունների» ծրագրի՝ հետախուզական տեղեկատվության փոխանակման, խաղաղարարների լրացուցիչ ստորաբաժանումների կազմավորման և «թեժ կետեր» ուղարկման, ՆԱՏՕ քոլեջներում և Ռուսաստանի զինվորական ուսումնարաններում ՀՀ զինվորականների պատրաստման, համատեղ զորավարժությունների անցկացման գծով։

Սակայն, թվում է՝ անհնար է համատեղել, օրինակ, հրամանատարա-հսկողական կապի (ККС) բարեփոխման երկարատև ծրագրի՝ լրիվ ծավալով իրականացումը, որով նախատեսվում է ՆԱՏՕ չափանիշներին համապատասխանեցնել կապի, նավարկման (նավիգացիա) և նույնականացման համակարգերը։ Թեև IPAP կատարման թվաքանակի և վերջնաժամկետի վերաբերյալ որոշակի սահմանափակումներ չկան, բայց ՆԱՏՕ-ի հետ համագործակցության այս փուլը, առանց կոոպերացման ավելի բարձր մակարդակի անցման, անվերջ շարունակվել չի կարող։

Բացի այդ, Հայաստանի արտաքին քաղաքական հավասարակշռված գիծը պահելու կարողության վրա էլ ավելի արմատական ու արագընթաց ազդեցություն, քան ռուս-վրացական հարաբերությունների վատացումն էր (որի գագաթնակետը դարձավ Հնգօրյա պատերազմը), կարող են ունենալ այնպիսի գործոններ, ինչպիսիք են.

  • ԱՄՆ-ի և Իրանի միջև ռազմական դիմակայության շիկացումը,
  • Ռուսաստանի և ԱՄՆ-ի, կամ՝ ավելի լայն, Շանհայի համագործակցության կազմակերպության (ՇՀԿ) և ՆԱՏՕ-ի միջև հակասությունների աճը,
  • մարտական գործողությունների վերսկսումը Ղարաբաղում։

Թվարկված գործոններից առնվազն երկուսն ուղղակիորեն կախված են ՇՀԿ դիրքորոշումից և կշռից՝ չնայած նրա համար ևս Հարավային Կովկասն առայժմ ծայրամաս է։

Հայաստանն անմիջականորեն չի մասնակցում Շանհայի կազմակերպության աշխատանքին, և նրա փոխհարաբերություններն այդ կազմակերպության հետ միջնորդավորված բնույթ են կրում.

  • Շանհայի կազմակերպությունում լայնորեն ներկայացված այնպիսի կառույցների միջոցով, ինչպիսին են Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպությունը և Եվրասիական տնտեսական ընկերակցությունը, որոնց կշիռն ու նշանակությունը նկատելիորեն մեծացել են ՇՀԿ գործունեության ակտիվացման հետ կապված,
  • Ռուսաստանի հետ երկկողմանի հարաբերությունների միջոցով, որը նրա ռազմավարական գործընկերն է,
  • այն ազդեցության միջոցով, որն ունի ՇՀԿ-ն Հարավային Կովկասում ստեղծված կամ նոր ստեղծվող տարածաշրջանային անվտանգության այլ համակարգերի վրա։

Բայց եթե ՀԱՊԿ-ի պարագայում Հայաստանն իր աշխարհագրական կտրվածության պատճառով շեշտադրումն անում է ռազմաքաղաքական և ռազմատեխնիկական համագործակցության վրա, ապա այն բանից հետո, երբ Իրանը 2005թ. հուլիսին ՇՀԿ-ում դիտորդի կարգավիճակ ստացավ, Երևանը, և ոչ միայն, շահագրգռությունը կարող է կենտրոնացնել Շանհայի համագործակցության կազմակերպության մասնակից պետությունների հետ փոխհարաբերությունների հենց տնտեսական բաղադրիչի վրա։

ՇՀԿ աշխարհաքաղաքական կշռի հետագա աճն անխուսափելիորեն կհանգեցնի նրա պատասխանատվության գոտու ընդլայնման Հարավային Կովկասում կայունության և անվտանգության համար։ Սակայն այս տարածաշրջանում Շանհայի համագործակցության կազմակերպությունը կարող է առավել արդյունավետության հասնել երկու դեպքում.

  • եթե Իրանը դառնա այդ կազմակերպության լիիրավ անդամ, ինչը Վաշինգտոն-Թեհրան դիմակայության (իսկ պաշտոնապես՝ Իրանի նկատմամբ ՄԱԿ պատժամիջոցների) պատճառով թեև պակաս հավանական է, բայցև հնարավոր, հատկապես եթե ՇՀԿ-ն ՆԱՏՕ-ի հետ հարաբերություններում առճակատման մոդելի վարքագծի անցնի, կամ էլ՝
  • ՇՀԿ-ում դիտորդի կարգավիճակ ունեցող երկրների իրավունքների և պարտականությունների ընդլայնման պարագայում դրանք ավելի ակտիվորեն ներգրավվեն տարբեր նախագծերի իրականացմանը՝ այս կազմակերպության ընդհանուր քաղաքականության շրջանակներում։

Ե՛վ առաջին, և՛ երկրորդ դեպքում Հարավային Կովկասի հետ կապված՝ սա նշանակում է տարածաշրջանում Իրանի Իսլամական Հանրապետության դիրքերի ամրապնդում։

Հայաստանի համար, որի սահմանները փակ են Թուրքիայի ու Ադրբեջանի հետ, Վրաստանի և Իրանի տարածքով ազատ հաղորդակցային միջանցքներ ունենալը կենսականորեն անհրաժեշտ է։ Բայց երբ Թբիլիսիի արտաքին քաղաքական սահմանափակ մանևրի պայմաններում Բաքուն արդեն չի էլ թաքցնում, որ իր տնտեսական ազդեցությունը Վրաստանի վրա (Ադրբեջանի Ռազմավարական պլանավորման կենտրոնի տնօրեն Ահմեդ Շիրինովի խոսքերով՝ «այն ընդհանրապես գոյատևում է շնորհիվ միայն Ադրբեջանի և Թուրքիայի») կմեծանա Հայաստանի հետագա մեկուսացման նպատակադրմամբ, անհրաժեշտ է, որ Երևանը, բացի նման պլանների դիվանագիտական կասեցման ուղիներից, իրեն ապահովի նաև հարավային՝ իրանական ուղղությամբ։ Այն իրավիճակում, երբ և՛ Հայաստանը, և՛ Իրանը կդառնան տնտեսական այնպիսի հզոր կազմակերպության անդամներ (թեկուզև մասնակցության տարբեր ձևաչափով), ինչպիսին է, օրինակ, ՇՀԿ-ն, Երևանի համար ավելի հեշտ կլինի Թեհրանի հետ երկկողմանի փոխհարաբերություններում հասնել մշտապես գործող առավել բարենպաստ ռեժիմի, որը պակաս ենթակա կլինի այսրոպեական իրավիճակային տատանումներին։

ՇՀԿ-ի հանդեպ Երևանի վերաբերմունքի ձևավորման ևս մեկ գործոն կարող է դառնալ այս կազմակերպության հանդեպ Անկարայի հետաքրքրության աճը, որը հերթական անգամ իրեն ներկայացնում է որպես կամուրջ՝ այս անգամ ՇՀԿ-ի և ԵՄ-ի, ՇՀԿ-ի և ՆԱՏՕ-ի միջև։ Թուրքիայի ակտիվացումն այս ուղղությամբ, ոչ վերջին տեղում, բացատրվում է թյուրքական տարրի առկայությամբ նրա արտաքին քաղաքական գործունեության մեջ, քանի որ թյուրքական պետությունների մեծ մասը ՇՀԿ անդամ է։ Այս տեսակետից Հայաստանի համար ավելի շահավետ կլիներ կտրուկ ակտիվացնել ուղղակի շփումները Շանհայի համագործակցության կազմակերպության հետ և փորձել դառնալ դրա լիիրավ անդամը, գոնե առնվազն այն բանից առաջ, երբ դա կանի Թուրքիան։


դեպի ետ
Հեղինակի այլ նյութեր