ՀԵՌՈՒՍՏԱՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՆ ՀՆԱՐԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ

16.04.2010

ՀԵՌՈՒՍՏԱՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՆ ՀՆԱՐԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ

Վահրամ Միրաքյան

«Եթե հեռուստաէկրանը գնդակոծում է անհրաժեշտ ռազմամթերքով
անհրաժեշտ մարդկանց, ուրեմն այն լավն է»:
Մարշալ Մաքկլուեն¹

Հեռուստատեսությունն (ՀՏ) իր ստեղծման օրից, որպես ազդեցության գործոն, եղել է գիտնականների ուսումնասիրությունների առարկա: ՀՏ ազդեցության հնարավորությունների ուսումնասիրման առաջատարն է ԱՄՆ-ը, որին բաժին է ընկնում ողջ աշխարհում այդ ոլորտի ուսումնասիրությունների 60 տոկոսը²: ԱՄՆ հեռուստաընկերություններում աշխատում է մոտ 4500 հոգեբան, որոնք մասնագիտական խորհրդատվություն են անցկացնում լսարանի ուսումնասիրման, հաղորդավարների իմիջի ձևավորման, ազդեցությունների ուժեղացման և այլ ոլորտներում: Եվրոպայում նույնպես իրականացվում են հեռուստատեսության ազդեցության ոլորտի ուսումնասիրություններ: 1960-ականներից սկսած` սոցիոլոգների, հոգեբանների և լրագրողների օգնությամբ իրականացվող ուսումնասիրությունները նոր թափ են առել:

Հեռուստատեսությունն ազդեցության ամենահզոր գործիքներից է, և նրա ազդեցությունն աստիճանաբար էլ ավելի է մեծանում` արբանյակային, թվային, ինտերնետային հեռուսատատեսության զարգացմանը զուգընթաց: ՀՏ հայտնի հերոսները դառնում են հասարակությանը բարոյականություն, ոճ, մտածելակերպ, բառապաշար թելադրողներ: Հեռուստատեսությունը, թերևս, համացանցից հետո ամենաանձնավորված հաղորդակցության միջոցն է, որը հեռուստադիտողի մեջ կարող է տպավորություն առաջացնել, թե հաղորդավարը հե´նց իր հետ է զրուցում: Որոշ մասնագետներ հեռուստատեսությունը նույնիսկ համարում են նոր սերնդին դաստիարակող երրորդ ծնող³: Այն (որոշ չափով նաև այլ տեղեկատվական տեխնոլոգիաները) խախտեց անձի ձևավորման ավանդական ձևերը և խորացրեց հայրերի և որդիների տարանջատումը: Սերունդների ավանդական դաստիարակության մեթոդներն այլևս կորցրին իրենց արժեքն ու հնարավորությունները: Այն հասարակությունները, որոնք չեն գիտակցում հեռուստատեսության հեղափոխիչ ու կարևոր դերը սերունդների դաստիարակության, «աշխարհի պատկերի» ձևավորման գործում, ունենում են անհաղթահարելի խնդիրներ:

ԱՄՆ-ում, 1960-ականներից սկսած, հեռուստաեթերի ուսումնասիրություններն ապացուցել են, որ հեռուստատեսությունը բոլոր դեպքերում ներկայացնում է կեղծ իրականություն⁴: Օրինակ, ուսումնասիրությունների շրջանում ԱՄՆ հեռուստաեթերում ագրեսիվ գործողությունների է դիմել ցուցադրվող կերպարների 50 տոկոսը, իսկ համաձայն Հետաքննությունների դաշնային բյուրոյի տվյալների՝ նույն ժամանակահատվածում ագրեսիվ քայլերի է դիմել ամերիկացիների միայն 1 տոկոսը:

Մեդիա մեկնաբան Մ.Մաքկլուենի կարծիքով` հեռուստատեսությունն ազդում է` անկախ իր բովանդակությունից: «Հեռուստատեսության ազդեցությունը շատ դժվար է գիտակցել, որովհետև այն ազդել է մեր կյանքի բոլոր` անձնական, սոցիալական, քաղաքական ոլորտների վրա»⁵:

Ժամանակակից ղեկավարներն այլևս ոչ միշտ են դիմում ժողովրդին կենտրոնական հրապարակներից, դրա փոխարեն ելույթ են ունենում հեռուստատեսությամբ: Ժամանակակից պատերազմները շատ դեպքերում սկսվում են հեռուստակայանների, ոչ թե ռազմաբազաների կամ ռազմավարական այլ կարևոր օբյեկտների ռմբակոծություններից⁶:

Հեռուստատեսությունը միավորում և մասնատում է ազգերին, աջակցում հեղափոխություններին և լռեցնում դրանք: Հեռուստաէկրանը դարձել է ընտանիքի միավորման կենտրոնը, ինչպես ժամանակին կրակն էր (օջախը): Էկրանի առջև միջին վիճակագրական մարդն ավելի շատ ժամանակ է անցկացնում, քան որևէ դարում անցկացրել է տաճարներում կամ պաշտամունքային այլ վայրերում: Հեռուստատեսությունն է դարձել մարդկանց զրույցի նյութ տվող հիմնական աղբյուրը, և այն իրադարձությունները դարձնում է կարևոր կամ ոչ կարևոր:

Հեռուստատեսությունը թույլ է տալիս ընտրել` ազդեցությունն իրականացնել տեքստային/վերբալ, թե պատկերային ձևով: Տեքստային ձևն ուղղված է մասնագիտական և ինտելեկտուալ լսարանին, որը պահանջում է փաստեր, թվեր, հաշվարկներ, վիճակագրություն: Իսկ պատկերային ազդեցությունն ուղղված է հասարակ, ոչ մասնագիտական լսարանին, որոնց ավելի շատ անհրաժեշտ են հուզիչ տեսարաններ, դրամատիկ պատմություններ ու սենսացիաներ: Երկրորդ տարբերակն առավել ազդեցիկ է, քանի որ ազդեցությունը գործում է զգացմունքների վրա` ենթագիտակցական մակարդակում:

Էլեկտրոնային հաղորդակցության միջոցներն ընդհանրապես և հեռուստատեսությունը` մասնավորապես, ժամանակակից հասարակությունում, բացի մանիպուլյացիայի հնարավորությունից, առաջացնում են նաև մի շարք խնդիրներ, օրինակ` տեխնոլոգիապես հագեցած մարդուն բնորոշ ձանձրույթը. «Չորս ժամ հեռուստացույց դիտող մարդն, ամենայն հավանականությամբ, ձանձրանում է, այսինքն՝ հեռուստացույցը ոչ այնքան «փրկում» է ձանձրույթից, որքան դառնում դրա արտահայտման միջոցը»⁷: Գերմանիայում 1996թ. արված ուսումնասիրությունները պարզել են, որ բնակչության 57%-ն անհանգստացած է միջանձնային հաղորդակցության վրա նորագույն տեխնոլոգիաների ունեցած ազդեցությունից, քանի որ դրանք աջակցում են միայնակությանը, որովհետև հեռուստացույցը կամ հեռախոսը փոխարինում են մարդկանց կենդանի շփումներին⁸:

Հեռուստատեսության առաջացրած խնդիրներից է նաև բռնություն կիրառելու ցանկության առաջացումը: Օրինակ` 1980-ականների սկզբին ԱՄՆ-ում հարցման ենթարկված դատապարտյալների 63%-ը հայտարարել է, որ հանցագործությունը կատարել է` կրկնելով հեռուստատեսային հերոսներին, իսկ 22%-ը հանցագործության տեխնիկան վերցրել է հեռուստատեսությունից⁹: Ռուսաստանում դեռահասների հանցագործությունների բարձր տոկոսի պատճառը նույնպես որոշ մասնագետներ կապում են մարտաֆիլմերի առատության հետ¹⁰: Ըստ հաշվարկների` մինչև 15 տարեկան պատանին ականատես է լինում միջինը 13 հազար հեռուստատեսային սպանությունների, ինչը հսկայական ազդեցություն է թողնում նրա աշխարհայացքի, հոգեբանության և բնավորության ձևավորման վրա¹¹:

Բնականաբար, կոմերցիոն հեռուստատեսությունն ունի նաև իր պաշտպանները, որոնք պնդում են, թե հեռուստատեսությունը որևէ ազդեցություն չունի: Մեդիայի և հաղորդակցության տեսաբան Ջեյմս Հալորանը, չնկատելով կամ չցանկանալով նկատել բազմաթիվ վերլուծությունները և ապացույցները, մեդիայի և բռնության միջև փոխկապակցվածության մասին գրում է. «Դեռևս չկա բավարար վկայություն, որը կհաստատեր ուղղագիծ, պատճառահետևանքային կապեր հեռուստապաստառին պատկերվածի և սոցիալական վարքի միջև` ո´չ դրական, ո´չ բացասական առումով»¹²: Նման փորձագետների կարծիքների վրա են հիմնվում հեռուստատեսությունների կոմերցիոնացման կողմնակիցների փաստարկները և պնդումները:

Հոգեբան Ալբերտ Նալչաջյանի կարծիքով` հեռուստատեսությունն, անշուշտ, ավելացնում է մարդկանց ագրեսիվությունը, սակայն ավելի շատ այն դեպքերում, երբ նախկինում արդեն կային ագրեսիվ վարքի դրսևորումներ, կամ էլ եթե ընտանիքը խրախուսում է անհատի նման վարքը¹³:

1990-ականների սկզբներին մի խումբ սոցիալական հոգեբաններ հեռուստահաղորդումների դիտումը տեղափոխեցին լաբորատորիա, ինչը նրանց թույլ տվեց հսկել բռնության քանակը հեռուստատեսությամբ: Փորձերին մասնակցող տարրական դասարանների երեխաներին բաժանեցին երկու խմբի. մի խմբին ցուցադրեցին դաժանություն պարունակող, մյուսին` առանց դաժանության հեռուստանյութեր: Այն երեխաները, ովքեր միայն մեկ դրվագ էին դիտել այն ժամանակների համար ԱՄՆ-ում հայտնի` «Անհաղթահարելի ռեյնջերներ» մանկական հաղորդաշարից (այստեղ կային բռնության դրվագներ), դիտումից հետո երկու րոպեների ընթացքում ցուցադրեցին յոթ անգամ ավելի շատ ագրեսիվ պահվածք, քան այն երեխաները, ովքեր չէին դիտել այդ հաղորդումը¹⁴:

«Էկրանային դաժանությունները կարող են սկզբում ենթագիտակցական, հետագայում` նաև գիտակցական մակարդակում էքստրեմիստական, ֆանատիկ, դաժան արարքների ձևավորողները լինել, որոնց հիմքը հանդիսանում է սոցիալական արդարության սեփական հասկացողությունը»¹⁵:

Քանի որ ընդօրինակումը ուսուցողական հիմնական ձևերից է, հեռուստատեսությունը դարձել է այս ոլորտի առաջատարներից մեկը, եթե ոչ` առաջատարը: Մարդկանց վրա ընդօրինակման միջոցով սովորեցնելու փորձեր է իրականացրել հոգեբան Ա.Բանդուրան: Գիտափորձերից մեկի ժամանակ նա երեխաներին տեսանյութ է ցուցադրել, որտեղ մեծահասակը մուրճով խփում է տիկնիկի գլխին: Երբ դրանից հետո երեխաներին տիկնիկների հետ խաղալու հնարավորություն են տվել, նրանք շատ առումներով նույնանման վարքագիծ են ցուցաբերել¹⁶: Դիտումն ու ընդօրինակումը ամենաարդյունավետ ուսուցման մեխանիզմներից են. այդ պատճառով արժե լուրջ մտածել, թե մեր փոքրիկներն ինչ համակարգչային խաղեր են խաղում, ինչ մուլտֆիլմեր և հաղոր-դումներ են դիտում:

Հեռուստատեսությունն առաջացնում է նաև կախվածություն:

Այսօր մարդկանց կախվածությունը հեռուստատեսությունից կրում է գրեթե համընդհանուր բնույթ: Հանրության որոշ շերտերում (երեխաներ և դեռահասներ) այդ կախվածությունը հասնում է ֆիզիկական առողջությանը վնաս պատճառելու աստիճանի: Այս առումով, վերջին տասնամյակում հեռուստատեսությանը գումարվել է նաև համացանցը:

Հեռուստատեսության զարգացման սկզբում արդեն որոշ գիտնականներ զգուշացնում էին, որ հեռուստատեսության, այլ ոչ թե գրավոր տեղեկատվության սպառումը լայն զանգվածների կողմից կհանգեցնի նոր տեսակի զանգվածային գիտակցության ձևավորման¹⁷. այն ձևավորում է ոչ թե գիտակցական ընկալողականության, այլ զգացմունքայինի վրա հիմնված վարք: Նման վիճակում գործողությունների դրդող հիմնական պատճառները ձևավորվում են ոչ գիտակցական՝ զգացմունքային մակարդակում: Նման հոգեբանությունն առաջացնում է քաոսային վարք: Հեռուստատեսությունում զգացմունքային ազդեցության գերակայության մասին է գրում նաև BBC-ի տնօրենը, որը նշում է, թե նույնիսկ հեռուստալուրերը զվարճանքի տեսակ են¹⁸: Նա նշում է, որ լրատ-վական ծրագրերի բովանդակության որոշողներն, անկասկած, առաջնորդվում են նյութերում զվարճանքի տարրերի առկայության առաջնահերթությամբ:

Նորագույն տեխնիկական միջոցներն ու ժամանակակից միջազգային օրենքները հնարավորություն են տալիս ներխուժել այլ երկրների տեղեկատվական տարածություն և ազդել տեղական հանրային կարծիքի վրա: Առայժմ նման նպատակների իրականացման հիմնական գործիքներից է հեռուստատեսությունը: Ազատ տեղեկատվական հոսքերն, առաջին հայացքից, բոլոր երկրներին հնարավորություն են տալիս տեղեկատվություն տարածել աշխարհի ցանկացած կետ: Սակայն իրականում «ազատ տեղեկատվական» հոսքերի հնարավորություններից կարող են օգտվել միայն գերհզոր տերությունները, որոնք ունեն գիտելիք և տեխնիկական միջոցներ: Օրինակ` գրեթե ամեն օր մեր գլխավոր լրատվական հաղորդումներում կա անդրադարձ ԱՄՆ-ին, իսկ թե ԱՄՆ-ում Հայաստանի մասին համարժեք մակարդակով քանի՞ անգամ են անդրադարձել` կարելի է հաշվել մատների վրա: Հայտնի սոցիոլոգ Էնթոնի Գիդենսը կարծում է, որ 1980-ականների վերջերին Արևելյան Եվրոպայի սոցիալիստական երկրների հակախորհրդային հեղափոխությունները «հեռուստատեսային հեղափոխություններ» էին` նկատի ունենալով հեռուստատեսության մեծ դերը հեղափոխությունների գործում¹⁹:

Արևմտյան հեռուստահաղորդումների տեխնիկական մակարդակը և հոգեբանների աջակցությամբ այդ հաղորդումների հարմարեցումը կոնկրետ լսարանի պահանջին և ճաշակին, դրանք միջազգային հեռուստատեսային շուկայում պահանջվող արտադրանք են դարձնում: Այնպես է ստացվում, որ որևէ երկրի «զանգվածային մարդն» իրեն խաբված և զրկված կզգա, եթե նրան չցուցադրեն այդ «արևմտյան նախագծերը»: Դրանից օգտվելով` Արևմուտքը և ԱՄՆ-ը հասել են նրան, որ հեռուստահաղորդումների արտահանվող ձևաչափերն արգելում են փոխել կամ տեղայնացնել: Այսպիսով, իդեալական հնարավորություն է ստեղծվում գաղափարական և արժեքային քարոզչության համար:

Երբ 2003թ. Հայաստանի Հանրային հեռուստաընկերությունը դարձավ Եվրոպայի հեռարձակողների միության անդամ, Հայաստանում ևս եվրոպական և ամերիկյան հաղորդաշարերի նախագծերի ներհոսք սկսվեց, որոնք, իհարկե, իրենց հետ ավելի շատ օտար արժեքներ և գաղափարներ սկսեցին բերել:

Այժմ միջազգային իրադրության պատճառով գրեթե անհնար է դարձել նաև «երկաթե վարագույրների» ստեղծումը, որոնք երբեմն հնարավորություն են տալիս պաշտպանվել տեղեկատվական էքսպանսիայից: 1990-ականների սկզբից Հայաստանի հանրությանը Թուրքիայի հոգեբանական ազդեցությունից պաշտպանող յուրօրինակ «երկաթե վարագույրների» քաղաքականու-թյուն էին վարում մեր լրատվամիջոցները, երբ Թուրքիային անդրադառնում էին որպես թշնամի պետության: Իսկ եթե Թուրքիայի հետ հարաբերությունները բարելավվեն, Թուրքիայի համար, բարեկամի անվան տակ, հոգեբանական ազդեցության հնարավորություններն ավելի կմեծանան: 2009 թվականի սկզբին հայտնի դարձավ, որ Հայաստանի Հանրային հեռուստաընկերությունը Թուրքիային աջակցում է հայալեզու հեռուստաալիք հիմնելու գործում` Հայաստանի բնակչության համար այն հեռարձակելու նպատակով²⁰:

Նմանատիպ գործընթաց կատարվեց նաև ԽՍՀՄ-ի հետ, որի մասնատումից հետո նրա հակառակորդ ու գլխավոր մասնատող ԱՄՆ-ը ստացավ ազդեցության ավելի մեծ հնարավորություն, քանի որ հաստատվեցին «բարեկամական» հարաբերություններ:

Ադրբեջանը նույնպես, հետևելով Թուրքիային, ստեղծել է հայալեզու միջազգային հեռուստաընկերություն²¹: Այն կոչվում է ATV İnternational (ATV İNT) և արդեն 2009թ. հոկտեմբերի 5-ից սկսել է գործել²²: ATV İNT-ը հեռարձակում է հաղորդումներ ռուսերեն, պարսկերեն, անգլերեն, թուրքերեն և հայերեն: Ադրբեջանի հեռուստատեսության ազգային հանձնաժողովը ATV İNT-ի ստեղծումն արդարացրել է այն փաստով, որ Ադրբեջանի տարածքում միջազգային հեռուստաընկերությունների հեռարձակումն արգելելուց հետո, ATV İNT-ը պետք է լրացնի այդ բացը` մոռանալով նշել, որ Ադրբեջանում հեռարձակվող միջազգային հեռուստատեսությունները հայերեն կամ պարսկերեն չէին….

Ադրբեջանա-թուրքական հայալեզու հեռուստաալիքների հնարավոր վտանգները կարելի է բաժանել երկու մասի.

Հակահայկական տեղեկատվական գործողությունների ժամանակ ադրբեջանա-թուրքական տեղեկատվական դաշտի հզորացում: Նրանք կունենան ևս մի տեղեկատվամիջոց, որն ազդեցություն կունենա հայկական տեղեկատվական դաշտում և ադրբեջանա-թուրքական համացանցային լրատվամիջոցների նման կարող է օգտագործվել հակահայկական տեղեկատվական գործողությունների ժամանակ:
Ազդեցություն արժեքային համակարգի վրա (երաժշտության, մշակույթի միջոցով), որն ավելի խորքային վտանգներով է հղի:

Մեդիայի մասնագետ, գերմանացի Ռայներ Պացլաֆը գրում է. «Երբ մտածում ես, թե որքան հզոր է ժամանակակից ժողովրդավարությունը` մաս-մեդիայի ազդեցության հնարավորութուններն օգտագործելու դեպքում, և որքան մեծ դեր ունի հեռուստատեսությունն այդ հարցում, հարց է առաջանում. մենք չե՞նք ապրում արդյոք սուտ ժողովրդավարության ժամանակաշրջանում, որն աջակցում է միայն հանրության ինքնուրույնության պատրանքի ստեղծմանը և որն իրականում առաջացնում է իրական ինքնուրույնության կորուստ: Ժողովրդավարության գոյությունը կախված է նրանից, թե կկարողանանք մենք ազատվել հեռուստատեսության բացահայտ կախարդանքից` այն օգտագործելով գիտակցորեն»²³:

¹Маршал Маклюэн, “Понимание медия: внешние расширения человека”, Москва, “Гипербория”, 2007г., с. 14.

²Л.В. Матвеева, Т.Я. Аникеева, Ю.В. Мочалова, “Психология телевизионной комуникации”, Москва, 2004г. с. 59.

³Նույն տեղում, էջ 29:

⁴Эллиот Аронсон, “Общественное животное”, Санкт-Петербург, “Прайм-Еврознак”, 2006г., с. 108.

⁵Маршал Маклюэн, “Понимание медия: внешние расширения человека”, Москва, “Гипербория”, 2007г., с. 363.

⁶Օրինակ` 2003թ. Բաղդադի ռմբակոծությունը սկսվեց Իրաքի հեռուստակայանի պայթեցումից: Փոխարենն իրաքցիներին լայնորեն մատուցվում էին ամերիկացիների պատրաստած հեռուստահաղորդումները: Իսկ 1991թ. Իրաքյան պատերազմի ժամանակ ամերիկյան երկու EC–130 ինքնաթիռ օրը 24 ժամ ռադիո-հեռուստահեռարձակում էին իրականացնում Իրաքի տարածքում: Артур Атанесян, “Актуальные проблемы современных политических и конфликтных коммуникаций”, ЕГУ, Ереван, 2008г., с. 129.

⁷Հրաչ Բայադյան, «Սպառողականություն 7 ձանձրույթ». 2009/03/16, «Հետաքննող լրոգրողների ընկերակցության» կայք` http://hetq.am/am/culture/dzandzruyt/

⁸Райнер Пацлаф, “ЗАСТЫВШИЙ ВЗГЛЯД”, Физиологическое воздействие телевидения на развитие детей, Перевод с немецкого В. Бакусева, Москва, 2003г., с. 18.

⁹С.Г. Кара-Мурза, “Власть манипуляции”, Москва, “Академический проект”, 2007г., с. 348.

¹⁰С.А. Зелинский, “Информационно-психологическое воздействие на массовое сознание”, Санкт-Петербург, 2008г. с. 145.

¹¹Аронсон Э., Пратканис Э.Р, “Эпоха пропаганды: Механизмы убеждения, повседневное использование и злоупотребление”, http://lib.rus.ec/b/132715/read

¹²Հրաչ Բայադյան, «Գովազդ և մշակութային արժեքներ», 2009/06/30. «Հետաքննող լրոգրողների ընկերակցության» կայք` http://hetq.am/am/society/govazd-2/

¹³Налчаджян А., “Агресивность человека”, “Питер”, 2007г., с. 301.

¹⁴Дейвид Майерс, “Социальная психология”, Москва, “Питер”, 2009г., с. 39.

¹⁵В.Д. Попов, “Тайны информационной политики” (социокоммуникативный психоанализ информационных процессов). РАГС, Москва, 2009г., с. 58:

¹⁶Ալբերտ Նալչաջյան, «Հոգեբանության հիմունքներ»: «Հոգեբան», Երևան, 1997թ., էջ 228:

¹⁷Т.В. Евгенев, “Технологии социальных манипуляаций и методы противодействия им”, “Питер”, Москва, 2007г., с. 7.

¹⁸Эллиот Аронсон, “Общественное животное”, Санкт-Петербург, “Прайм-Еврознак”, 2006г., с. 67.

¹⁹Энтони Гидденс, “Ускользающий мир: как глобализация меняет нашу жизнь”, Москва, 2004г., с. 31.

²⁰“В Турции вплотную взялись за армянскую культуру”, «Ռեգնում» լրատվական գործակալության կայք՝ http://www.regnum.ru/news/1107273.html

²¹“В Азербайджане появится телеканал, вещающий и на армянском языке”, 05.03.2009, «Ռեգնում» լրատվական գործակալության կայք՝ http://www.regnum.ru/news/1133789.html

²²Apa.az ադրբեջանական լրատվական գործակալության կայք՝ http://ru.apa.az/news_Телеканал,_который_будет_вещать__143918.html

²³Райнер Пацлаф, “ЗАСТЫВШИЙ ВЗГЛЯД”, Физиологическое воздействие телевидения на развитие детей, Перевод с немецкого В. Бакусева, Москва, 2003г., с. 18.

դեպի ետ

Հեղինակի այլ նյութեր