«ԱՍԵՆՔ ԹՈՒՐՔԻԱՆ ԷԼ ՆԵՐՈՂՈՒԹՅՈՒՆ ԽՆԴՐԵՑ, ԻՍԿ ՄԵՆՔ Ի՞ՆՉ ԵՆՔ ԱՆԵԼՈՒ ԴՐԱ ՀԱՋՈՐԴ ՕՐԸ»

22.04.2011

«ԱՍԵՆՔ ԹՈՒՐՔԻԱՆ ԷԼ ՆԵՐՈՂՈՒԹՅՈՒՆ ԽՆԴՐԵՑ, ԻՍԿ ՄԵՆՔ Ի՞ՆՉ ԵՆՔ ԱՆԵԼՈՒ ԴՐԱ ՀԱՋՈՐԴ ՕՐԸ»

«Ցեղասպանությունը եւ առհասարակ Հայաստանի համար վճռորոշ իրադարձությունները կատարվում են պատմության այն փուլում, երբ տեղի են ունենում աշխարհաքաղաքական փոփոխություններ»,– երեկ ՍԻՄ-ի «Ագդակ» ակումբում ասաց «Նորավանք» գիտակրթական հիմնադրամի տնօրեն ԳԱԳԻԿ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆԸ, ապա հիշեցրեց. «Ցեղասպանությունը արդյունք էր Առաջին համաշխարհային պատերազմի, հեղափոխության, որի արդյունքում կատարվեց ցեղասպանություն, եւ որից հետո ստեղծվեցին Առաջին եւ Երկրորդ հայկական հանրապետությունները։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո լիովին հնարավոր էր ԽՍՀՄ-Թուրքիա պատերազմը, որը չեղավ, բայց եթե այն տեղի ունենար, ապա դրանով որոշ խնդիրներ կլուծվեին հայության համար, բայց երկբեւեռ աշխարհում, սառը պատերազմի պայմաններում ԱՄՆ-ը եւ Մեծ Բրիտանիան խոչընդոտեցին Ռուսաստանի պլանները։ Երրորդ խոշոր իրադարձությունը ԽՍՀՄ փլուզումն էր, առաջին սառը պատերազմի ավարտը, որի ընթացքում ստեղծվեցին Հայաստանի երրորդ Հանրապետությունը եւ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը։ Իսկ այս ամենի մասին ասացի նրա համար, որ այսօր կարծես թե նույնպես աշխարհում ստեղծվում է շատ բարդ իրավիճակ, եւ շատ ու շատ վերլուծաբաններ այդ իրավիճակը դիտարկում են որպես նոր աշխարհաքաղաքական բախումների պահ»։

- Իսկ ի՞նչ պետք է անել դրանից խույս տալու համար, եւ, այդուհանդերձ, այս բարդ իրավիճակում ապրիլի 24-ին, ըստ Ձեզ, ո՞ր պետությունները համարձակություն կունենան արտաբերել ցեղասպանություն բառը։

- Այս պայմաններում ես կցանկանայի, որ հայ հասարակությունը մեր առջեւ որոշ խնդիրներ եւ հարցեր դներ։ Այսինքն, եթե պատկերացնենք, որ ողջ աշխարհն ընդունում է ցեղասպանության փաստը, ԱՄՆ-ն հայտարարում է գենոցիդ բառը, ի դեպ ասեմ, որ դեռ 1981-ի ապրիլի 22-ին Ռոնալդ Ռեյգանը հայտարարեց, որ, ի թիվս Հոլոքոստի, տեղի է ունեցել հայերի գենոցիդը, բայց դրանից հետո կարծես թե ոչինչ չփոխվեց, որովհետեւ մշտապես այդ մեծ երկրները առաջին հերթին հետապնդում են իրենց սեփական աշխարհաքաղաքական խնդիրները։ Պատկերացնենք մի հիպոթետիկ վիճակ, երբ ԱՄՆ-ը, Թուրքիան, ընդունում են ցեղասպանության փաստը, մոտավորապես այն ձեւով, ինչպես սերբերը ընդունեցին, որ իրենք Բոսնիայում կատարել էին էթնիկ մաքրումներ, եւ ներողություն խնդրեցին։ Ենթադրենք, Թուրքիան էլ ներողություն է խնդրում, որ 2 միլիոնից ավելի մարդ է կոտորել եւ մեզ զրկել է մեր հայրենիքից։ Ի՞նչ ենք անելու մենք հաջորդ օրը, սա այն հիմնական խնդիրն է, որ, ըստ իս, մեր մամուլը, մեր տեղեկատվական կենտրոնները պետք է այս կամ այն չափով պատրաստ լինեն նման իրադարձությունների, ինչն այսօր ես, ցավոք սրտի, չեմ տեսնում։ Քանի որ մեր կենտրոնը համարվում է այսպես ասած «ուղեղային» կենտրոն, ես, ճիշտն ասած, ուզում էի ստանդարտից դուրս նաեւ մի բան ասել, իմ կարծիքով, 1915–ի ցեղասպանությունը ինչ-որ մի տեղ նաեւ քաղաքական մտքի պակասից էր, որ մենք չկարողացանք կանխատեսել նման զարգացումները եւ խույս տալ դրանից։ Իսկ երբ որ մեր մտավոր ռեսուրսները բավականացնում են նման իրավիճակներին, ինչպես դա տեղի ունեցավ 1988-ին, մենք փայլուն ձեւով լուծում ենք այդ խնդիրները, ինչպես որ այն եղավ Ղարաբաղյան պատերազմի ժամանակ։ Ես պիտի ասեմ նաեւ հետեւյալը. այսօր երկրների ազգային անվտանգություն հասկացողությունը միանշանակորեն կապվում է տվյալ երկրի մտավոր ռեսուրսների ու նրա զարգացման աստիճանի հետ։ Եվ եթե մենք այս ոլորտում զիջենք մեր առավելությունը մեր հարեւանների նկատմամբ, ապա միանշանակ չենք կարող ասել, թե ինչպիսի արդյունքներով դուրս կգանք հետագա հակամարտություններից։ Ինչ վերաբերում է ցեղասպանության ճանաչման անհերքելի ու անխախտելի փաստին, ապա, ինչ խոսք, քաղաքական տեսանկյունից այդ գործընթացը շատ անհրաժեշտ քայլ է, բայց, միեւնույն ժամանակ, մենք պետք է ունենանք ոչ միայն մարտավարական, այլ նաեւ ռազմավարական ծրագրեր, որպեսզի պատրաստ լինենք հետագա գործընթացներին։ Իսկ իրադրությունը աշխարհում կարծես թե հուշում է, որ նման իրավիճակները դեռ առջեւում են, ընդ որում ոչ հեռավոր ապագայում։

- Իսկ մոտավորապես կասե՞ք, թե որ ուղղություններով պետք է մարտավարական եւ ռազմավարական ծրագրեր մշակենք աշխարհի իրադրությանը դիմակայելու համար։ Որո՞նք են առաջնահերթ շեշտադրումները։

- Մեր ռազմավարության հիմնական տարրը, իմ կարծիքով, պետք է լինի մտավոր ռեսուրսների բարձրացումը։ Եթե մի փոքր վիճակագրություն ներկայացնենք 1988-ի եւ 2011-ի միջեւ, ապա այն տարիներին Հայաստանում գիտության, տեխնոլոգիայի վրա ծախսվում էր մի քանի տասնյակ անգամ ավելի շատ գումար, եւ անգամ խոսքը գումարների մասին էլ չէ. այն տարիներին մենք ունեինք մոտ 1 մլն բնակչություն, որը զբաղվում էր բարդ աշխատանքով։ Խոսքս վերաբերում է բարձր կարգի խառատներին, բարձր մակարդակի գիտնականներին ու ինժեներներին, եւ պատահական էլ չէ, որ վերլուծելով Ղարաբաղյան պատերազմը բրիտանացի մի վերլուծաբան ասում է, որ հայերը առաջին հերթին հաղթեցին իրենց տեխնոլոգիական առավելության շնորհիվ՝ դրա տակ հասկանալով մտավոր ռեսուրսների գերակայությունը։ Այսօր, ցավոք, մեր հասարակության մեջ մոտ տասն անգամ ավելի պակաս են այն մարդիկ, ովքեր զբաղվում են բարդ տեխնոլոգիական աշխատանքով։ Երկրորդ ուղղությունը քաղաքական ուղղությունն է, այսինքն մենք պետք է կարողանանք կանխատեսել իրադարձությունները։ Կա այդպիսի վերլուծական մեծ ոլորտ, որը կոչվում է կանխատեսումների տեխնոլոգիաներ, եւ դրանք մի քանի տասնյակ են։ Եվ այսօր մենք տեսնում ենք, որ, օրինակ, Թուրքիայում գործում են նման կենտրոններ, եւ ես միշտ ցավով հետեւում եմ, թե ինչպես են նրանք ստեղծում իրենց այդ կենտրոնները, էլ չեմ ասում մյուս՝ եվրոպական կենտրոնների ու լոբբինգի մասին, որի ուղղությամբ մարդիկ լուրջ աշխատանքներ են տանում։

Եվ երրորդը, անշուշտ, մեր տնտեսական, տեխնոլոգիական, ռազմական զարգացումն է։ Մենք պետք է իմանանք, որ մեր անվտանգությունը՝ մեր հավակնությունները ապագայի նկատմամբ պետք է անմիջականորեն կապված լինեն մեր երկրի, մեր հասարակության, մարդու զարգացվածության ու կարողությունների աստիճանի հետ։

- Իսկ ո՞վ պետք է այդ ամենը անի։ Ունենք կառավարություն, Աժ, Հանրային խորհուրդ եւ բազմաթիվ այլ հարուստ կազմակերպություններ, որոնք այսօր մեծ միջոցառումներ են կազմակերպում, միլիոններ են ծախսում եւ փորձում են ինչ-որ նոր խոսք ասել դրանով։ Իսկ արդյոք ճիշտ չի լինի, որ այդ միլիոնները ծախսվեն ձեր մատնանշած մարտավարական ծրագրերը կյանքի կոչելու համար։

- Նման պարագաներում ես միշտ ասում եմ, որ պետությունը մենք ենք։ Անշուշտ, իր գործը պետք է անի կառավարությունը, օրինակ կառավարությունը ստեղծել է «Նորավանք» հիմնադրամը, որը մեզ թույլ Է տալիս մտածելու նման խնդիրների շուրջ։ Բայց նման խնդիրները, թերեւս, միայն կառավարությունով, խորհրդարանով չեն կարող լուծվել։ Եվ կարծում եմ, որ ողջ հասարակությունը պետք է մտահոգ լինի այս խնդրով։ Ես հասկանում եմ, որ մենք մեր կենցաղում ունենք բազմաթիվ մտահոգության խնդիրներ, բայց եւ այնպես պետք է գիտակցենք, որ ռազմավարական խնդիրները եւս չպետք է մոռանանք։ Այն փաստը, որ մենք հազարավոր տարիների պատմություն ունենք, դա դեռ երաշխիք չէ, որ մենք կլինենք հարյուր տարի հետո։ Ես չեմ ուզում հոռետեսական կանխատեսումներ անել, բայց ուզում եմ ասել, որ կա այդպիսի ձեւակերպում, որ ազգակերտման գործընթացը պետք է արվի ամեն օր, եւ այն օրը, երբ այդ գործընթացը կանգնում է, առաջանում են բազում ռիսկեր։

- Պրն Հարությունյան, իսկ ի՞նչ հնարավոր լուծումներ եք տեսնում ընդհանրապես հայ-թուրքական հարաբերությունների մեջ, քանի որ մի շարք քաղաքական գործիչներ ու վերլուծականներ այն կարծիքին են, որ հին «պրոտոկոլ»–ներով՝ «սառած» հայ-թուրքական արձանագրություններով չէ, որ պետք է այդ հարաբերությունները կարգավորվեն։

- Ես այն կարծիքին եմ, որ, այո, այսօր հայ թուրքական հարաբերությունները շատ հնացած տեսք ունեն, քան նախորդ տարի։ Բայց միեւնույն ժամանակ պետք է ասեմ, որ թուրքական բանակցությունները բավականին բարդ քաղաքական խուսանավման քաղաքականության արդյունք են։ Եվ պետք է նշեմ, որ այդ գործընթացում հայկական կողմը իրեն բավականին վարպետորեն է դրսեւորել, ի վերջո, մենք այդ ամենից դուրւ եկանք պլյուս նշանով, որովհետեւ ցույց տրվեց, որ մենք պատրաստ ենք երկխոսության, իսկ մեր հարեւանները դրան պատրաստ չեն եւ խոսում են նախապայմանների լեզվով։ Ես կարծում եմ, որ այսօր ամեն ինչ պետք է պայմանավորված լինի նաեւ միջազգային իրադրության տրամաբանությունով, որը կարծես թե հայկական կողմը գիտակցում է եւ զգում է, թե ինչն ինչոց է։ Բայց, միեւնույն ժամանակ, չենք կարող չասել, որ այդ դիվանագիտական խաղում մենք ձեռք բերեցինք դիվիդենտներ, որոնք մեզ այսօր նույնպես օգնում են։

- Իսկ ձեր գնահատմամբ միջազգային կառույցների տրամադրվածությունը ինչպիսի՞ն Է այս հարցում, ըստ Ձեզ նրանք կցանականա՞ն «վերակենդանացնել» այդ արձանագրությունները, թե՞ այս պահին նրանք կողմնորոշված չեն, թե ինչ է իրենց պետք։

- Ելնելով այն փաստից, թե որքանով է կարեւորվում Թուրքիայի դերակատարումը Մերձավոր Արեւելքում, եւ դա ինչպես է կարեւորվում ԱՄՆ-ի Եվրոպայի կողմից, կարծում եմ այդ հատվածը պետք է որ դեմ լինի այդ արձանագրությունների հետկանչմանը։ Նրանք այդ երկխոսությունը փորձելու են պահել ինչ-որ մի մակարդակի վրա։

Զրուցեց Գայանե Զարգարյանը
«Իրավունք», # 30 (1956), 22-25 ապրիլ 2011թ.

դեպի ետ

Հեղինակի այլ նյութեր