ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ՊԱՀՊԱՆՄԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ՍՓՅՈՒՌՔՈՒՄ. ՍՈՑԻԱԼ-ՀՈԳԵԲԱՆԱԿԱՆ ՏԵՍԱՆԿՅՈՒՆ

10.06.2010

ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ՊԱՀՊԱՆՄԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ՍՓՅՈՒՌՔՈՒՄ. ՍՈՑԻԱԼ-ՀՈԳԵԲԱՆԱԿԱՆ ՏԵՍԱՆԿՅՈՒՆ

Սոնա Մանուսյան

Սփյուռք ունեցող ազգերի և սփյուռքյան համայնքների հիմնախնդիրների շարքում ավանդական տեղ են զբաղեցնում ինքնության պահպանման հարցերը։ Գլոբալացման և անդրազգային գործընթացների համատեքստում, աշխարհաքաղաքական, տնտեսական և մշակութային վերաձևումներին զուգահեռ, փոփոխություններ են տեղի ունենում նաև հանրությունների կոլեկտիվ ինքնագիտակցության շերտերում։ Ինքնության դիսկուրսը հատկապես ակտիվանում է. ի հակազդեցություն խմբային սահմանների վերանայման ու վերաձևման շարունակական գործընթացների՝ ակտուալացվում են սեփական խմբի սահմանները պահպանելու ջանքերը, գործարկվում են էթնոպաշտպանական մեխանիզմներ։ Սոցիալական արագընթաց փոփոխությունները, հաղորդակցության զարգացումը և տեղեկատվական ազդեցությունները ձևավորում են նոր տիպի հանրություններ և նոր ինքնություններ, որոնք, սակայն, ոչ միայն օրակարգից չեն հանում ազգային ինքնության հարցերը, այլև որոշակիորեն ավելի են ընդգծում դրանք՝ առաջ բերելով ազգի վտանգվածության մտահոգություններ։ Այս ֆոնին ինքնությունը դառնում է ոչ միայն ինտենսիվ քննարկումների առարկա, այլև, ըստ էության, արդի հանրությունների վերլուծության առանցքային հասկացություններից մեկը¹։

Ընդ որում, անդրազգային գործընթացների հանդեպ որոշակի տագնապ են դրսևորում գրեթե բոլոր ազգային միավորները, նույնիսկ այնպիսիք, որոնց համար ազգապահպանումը գերակա խնդիր չէ։ Առանձնահատուկ մարտահրավերների առջև են հայտնվում, սակայն, ինքնապահպանումն օրակարգում ունեցող սփյուռքյան հանրությունները։ Նորություն չէ, որ ուսումնասիրության համար սփյուռքն արդեն իսկ բարդ իրողություն է. այն նշանակում է մեկ ազգ, բայց ոչ մեկ մշակույթ, մեկ ազգ, բայց ոչ մեկ լեզու, մեկ էթնիկ ինքնություն՝ զուգակցված բազում այլ խմբային ինքնությունների հետ, ինչպես նաև այդ ամենը համադրելու, ինտեգրելու և կազմակերպելու պարբերական անհրաժեշտություն։

Մինչ հայկական սփյուռքի ինքնության խնդիրների սոցիալ-հոգեբանական ասպեկտներին անդրադառնալը, փորձենք առհասարակ ճշգրտել ինքնության արդի իմաստավորումները։ Այսօր ինքնության ֆենոմենն ամենատարբեր դիսկուրսներում քննարկվում է ոչ թե որպես միատարր և ստատիկ էություն, այլ բարդ, փոփոխական և փոփոխելի, հիբրիդ նկարագիր։ Առանցքային են դարձել բազմակի ինքնություն, ինքնության կառուցում հասկացությունները, ինքնություն եզրի հոգնակի կիրառումը։

Սոցիալական ինքնությունը, էթնիկական ինքնության կողքին, ներառում է նաև դրանից իմաստային առումով տարանջատված ազգային ինքնության, քաղաքացիական ինքնության և այլ շերտեր²: Խոսում ենք նաև սփյուռքյան, երկմշակութային, վերազգային, կոսմոպոլիտ և մի շարք այլ ինքնության ձևերի մասին։ Ճիշտ է, էթնիկությունը շարունակում է մնալ կարևորագույն խմբային ինքնության ձևերից մեկը, որն ապահովում և սնուցում է սկիզբ, արմատներ ունենալու և դրանց կապված լինելու անհատի ապրումը, հոգեբանական անվտանգության և կայունության զգացումը։ Այս առումով էթնոսն անհատի համար ներկայանում է որպես հոգեբանական հանրույթ, իսկ էթնիկ ինքնությունը՝ դրա հիմնարար բնութագրիչներից մեկը³։ Մարդիկ, բնականորեն, անկախ իրենց «տեղակայումից», փորձում են նույնականանալ սեփական էթնիկական խմբի հետ, և հակառակը՝ դրական էթնիկ ինքնություն կառուցելու դժվարությունները առաջ են բերում խնդիրներ թե՛ ներանձնային մակարդակում, թե՛ ներխմբային և միջխմբային հարաբերություններում։ Սակայն, ինչպես նշեցինք, էթնիկությունը խմբային պատկանելության միակ ձևը չէ, հատկապես այսօրվա` բարդ կազմակերպված և տարբեր խմբերում միաժամանակյա ներգրավում ենթադրող կյանքի պարագայում։ Պատահական չէ, որ ինքնությունն այսօր իմաստավորվում է ոչ թե որպես օբյեկտիվ պատկանելություն՝ ըստ ամրագրված «չափանիշներին» համապատասխանության-անհամապատասխանության, այլ որպես սուբյեկտիվ պատկանելություն՝ ինքնակատեգորիզացիա։

Եվ անգամ ինքնությունների նման մեծ «ընտրության» պարագայում հիմնարար մեխանիզմներից մեկը, որով մեր մենթալ ոլորտը կառուցում է ինքնությունը, շարունակում է մնալ ես–ուրիշ, մենք–նրանք հարաբերումը, դրանց հակադրումը։ Ներկայիս սոցիալական հոգեբանությունը, այս տերմիններին զուգահեռ, կիրառում է «ներխումբ» (in-group, պատկանելության խումբ) և «արտախումբ» (outgroup, խմբից դուրս եղած «ուրիշների» ամբողջությունը) հասկացությունները։ Ընդ որում, այս սահմանազատումները մեկընդմիշտ տրված չեն, այլ վերանայելի են և փոփոխվում են ըստ սոցիալական համատեքստերի։ Ասել է թե՝ ինչ–որ մեկի «ուրիշ» կամ «մերոնքական» լինելը մեկընդմիշտ տրված չէ, և կախված նրանից, թե որը կլինի համեմատման խումբը հաջորդ իրավիճակում, այն կարող է փոխվել, ընդլայնվել և այլն։ Կոնկրետ համատեքստում «մենք-նրանք» տարբերակող հիմք կարող է լինել հենց էթնիկությունը, իսկ մեկ այլ համատեքստում՝ միևնույն էթնիկություն ունեցող անձը կարող է ընկալվել որպես «ուրիշ», եթե տվյալ իրավիճակում առավել ակտուալ լինեն սոցիալական ինքնության այլ չափումներ, օրինակ` քաղաքացիական կամ անգամ մասնագիտական ինքնությունը:

Վերոհիշյալից ելնելով՝ դիտարկենք սփյուռքահայերի ինքնության որոշ հարցեր՝ դրանք քննելով հայաստանաբնակների հետ առնչությունների համատեքստում։ Հասկանալի է, որ միևնույն էթնիկ հիմքն ունենալու էական ընդհանրության կողքին, սփյուռքահայերի և հայաստանաբնակների, ինչպես նաև տարբեր հայ համայնքների միջև կան նաև տարբերակիչ գծեր, որոշակի դիստանցիա և սահմաններ՝ պայմանավորված սոցիալական, մշակութային և քաղաքական համատեքստի, ինչպես նաև առօրյա իրականության և կենցաղի զգալի տարբերություններով։

Իրերին սթափ նայելու համար ավելորդ չէ անդրադառնալ հենց «մենք–նրանք» չափումներին։ Էթնիկ ընդհանրության գաղափարի վրա հիմնվելով՝ օրինաչափ է թվում, որ կամայական երկու հայ կամ հայկական համայնքներ պետք է միավորված և փոխադարձ դիրքորոշված լինեն «մենքի» զգացումով, գտնվեն «մենքի» տարածքում։ Սակայն սա ամենևին էլ ինքնըստինքյան հասկանալի չէ։ Էթնիկական ինքնությանը զուգահեռ, կան նաև խմբային պատկանելության այլ ձևեր, որոնք պակաս էական չեն մարդկանց առօրյա կյանքը կարգավորելու իմաստով։ Ուստի, հայը կարող է ընդհանրություն զգալ իրեն արժեիմաստային դաշտով մոտ կանգնած, իր ամենօրյա, շոշափելի սոցիալական իրականությունը «կիսող» այլազգի հանրության հետ, և հակառակը՝ կոնկրետ շփման ժամանակ օտարություն զգալ հայրենակցի հանդեպ։ Խոսքն, անշուշտ, ազգային կամ էթնիկ հենքից հրաժարվելու մասին չէ, քանի որ, ինչպես վերը նշվեց, վերջինիս կենսակարևորությունը բխում է արմատներ ու հիմքեր ունենալու ներքին պահանջից։ Խոսքն այն մասին է, որ միշտ չէ, որ էթնիկ ինքնությունը բավարար պլատֆորմ է հայաստանաբնակ կամ այլ համայնքների հայրենակիցների հետ իրական կոմունիկացիա վարելու, մերձություն զգալու, փոխադարձ նախընտրությունների համար։ Սա է պատճառը, որ միավորվելու, միատեսակ մտածելու հորդորները՝ հիմնված բացառապես էթնիկ ընդհանրության հիմքի վրա, չեն կարող հեշտությամբ փոխել առօրյա իրողություններով ձևավորվող և ամրապնդվող սահմանները։ Շարունակելով՝ նշենք, որ մարդն իրեն ավելի վստահ և լիարժեք է զգում հոգեբանական բարձր կոմֆորտ և ցածր լարվածություն ապահովող միջավայրում, իսկ այդպիսիք են ծանոթ և կանխատեսելի միջավայրերը։ Փոխարենը՝ այն, ինչ անորոշ է, բավարար ծանոթ չէ, առաջացնում է դժվարանալու զգացում, խուսափում։ Այս իմաստով, իհարկե, սփյուռքահայի (կամ թեկուզ նոր միգրացիոն հոսքերի արդյունքում այլ երկրում հաստատված հայի) մեջ հայրենիքի կերպարը՝ թեև դրականորեն երանգավորված, սակայն անորոշություն պարունակող կոնստրուկտ է մշտական բնակության երկրի համեմատ: Կան որոշակի նրբերանգներ գործող իրականության և պատկերացրած իրականության հարթություններում. վերջինիս մակարդակում սփյուռքահայ անհատը, ասենք՝ ինչ–որ երիտասարդ, կապված է, «մերոնքական» է հայրենակիցների հետ, որոնք մի մասն են հայրենիքի դրական, իդեալականացված պատկերի։ Իրական կոմունիկացիան՝ հայրենակցի հետ կոնկրետ առնչությունը, այնուհանդերձ, կարող է փորձության ենթարկել այդ «մենքի» զգացումը՝ ընդգծելով տարբերությունները և առաջ բերելով շփման պատնեշներ և այս ամենին ուղեկցող անհարմարություն, որից խուսափելու համար անձը կարող է խուսափել հետագա շփումից։

Նկարագրված մեխանիզմներն ակնհայտ և բնականոն են թվում հոգեբանական ճշմարտությունների մակարդակում, սակայն կոնկրետ ազգային խնդիրներ քննելիս, մեր համոզմամբ, բավարար հաշվի չեն առնվում որպես գործոն` տեղիք տալով որոշ փոխադարձ վերագրումների, «կլիշեների», մեղադրանքների։ Ազգապահպանման մտահոգությունները երբեմն շրջանցում են այս իրողությունները և տեղափոխվելով ծայրահեղ ազգայնական տեսակետների դաշտ՝ սահմանում ազգի բացառապես մեկ հնարավոր մոդել, որից ցանկացած «շեղում» որակվում է ազգադավություն։

Որպես օրինակ ներկայացնենք դրվագ սփյուռքահայ որոշ համայնքներ ներկայացնող հայ երիտասարդների շրջանում մեր կողմից արված հարցումներից⁴։ Ի թիվս այլ հարցերի, խնդրվում էր կատարել տեսակավորում առաջարկվող 4 խմբերի միջև (հայաստանաբնակ հայեր, տեղի հայ համայնքի հայեր, մշտական բնակության երկրի տիտղոսակիր ազգության ներկայացուցիչներ, այլազգիներ) և նախընտրության նվազման կարգով նշել նրանց միջից զուգընկեր (մի դեպքում) և գործընկեր (մյուս դեպքում) ընտրելու պատրաստակամության աստիճանը։ Ուշագրավ է, որ կյանքի զուգընկերոջ ընտրության պարագայում որպես առաջին նախընտրություն գերիշխում էին հենց հայաստանաբնակ հայերը՝ գերազանցելով նույնիսկ տեղի համայնքի հայերին։ Այսպիսի դրական ընտրությունը, շտապ հետևություններ անելու ցանկության պարագայում, ուրախալի է։ Ինչևէ, համատեղ գործի համար գործընկեր ընտրելիս պատկերն այլ էր. հայաստանաբնակները նախընտրությունների ցանկում կտրուկ զիջում էին իրենց տեղը։ Թերևս, բանն այն է, որ ամուսնության հարցին պատասխանելիս երիտասարդները, կյանքի տվյալ փուլում դեռևս նման ընտրության կոնկրետ իրավիճակում չլինելով, առավելապես կողմնորոշվում են ըստ գոյություն ունեցող սոցիալապես «ցուցված» և ցանկալի պատկերացումների՝ ընտրելով հայրենակցի տարբերակը։ Մինչդեռ գործընկերոջ հարցը, ավելի պրագմատիկ և կոնկրետ լինելով, տվյալ դեպքում յուրօրինակ «ստուգիչ» հարցի դեր է կատարել՝ վեր հանելով ոչ բավարար վստահություն և հոգեբանական որոշ հեռավորություն։

Հետևություններ. ուրվագծեր հնարավորի մասին

Նկարագրվածն, անշուշտ, նպատակ չունի ուրվագծել մռայլ հեռանկար՝ տեսադաշտից դուրս թողնելով հնարավորությունները, որոնք ընձեռվում են նույն սփյուռքյան իրավիճակի յուրահատկությամբ։ Առավել ևս՝ նպատակը չէ ցույց տալ, որ հայության տարբեր խմբերը միմյանց համար ուրիշ են ամեն պարագայում։ Հոդվածի խնդիրն է ուշադրություն հրավիրել առհասարակ նման տարբերակումների առկայությանը և բավարար չափով ակներև դարձնել դրանց իմացության անհրաժեշտությունը։ «Մենք–նրանք»-ը ստատիկ կառույց չէ, այլ դինամիկ, ընտրություններով մշտապես վերանայվող հարաբերություն, որի վրա, հետևաբար, կարելի է ազդել ցանկալի փոփոխությունների ուղղությամբ։ Ահա այս առումով է, որ կարևոր է «մենք»–ի ներքին, հոգեբանական իմաստների ճշգրտումը։

Բացի այդ, նույն գլոբալացումը, որն այսօր դիտվում է որպես սպառնալիք դիմադրող փոքր ազգերին, շրջվում է իր դրական կողմով՝ ընձեռելով սոցիալական ցանցերում, ինչպես նաև իրականում միմյանց հետ ակտիվ կոմունիկացիայի հնարավորություններ։ Ընդ որում, այդ կոմունիկացիան նաև մշակութային փոխներհոսման, փոխներթափանցման, իմաստային ընդհանուր տարածք ստեղծելու և այն մեծացնելու, իսկ ավելի պարզ ասած՝ միմյանց ավելի լավ հասկանալու պլատֆորմ է։ Այս առումով դրական միտումներն արդեն նկատելի են, ինչի մասին վկայում է սփյուռքահայ և հայաստանաբնակ հայերին միավորող վիրտուալ և իրական խմբերի, ակտիվ քննարկումների գոյությունը։

Եվ ի վերջո, ինքնությունը վաղուց ի վեր չի ենթադրում ֆիզիկական տեղակայվածություն (embededdness) էթնիկ մշակույթում, այլ ավելի ու ավելի հաճախ ձևակերպվում որպես պատկերացված համայնք⁵, կառուցվող սուբյեկտիվ պատկանելություն։ Ուստի, խնդիրը ոչ թե այն է, որ բոլոր հայերը նման լինեն իրար մշակութային կամ քաղաքացիական նկարագրով և ձգտեն առօրյա կյանքի միանմանության, այլ ունենան ընդհանրություններ այդ պատկերացրածում, տեսլականներում։ Այսինքն՝ պատկանելության զգացման բավարար մեխանիզմներ ունենալու դեպքում (որի համար բավարար հիմք են թվում քաղաքակրթական և էթնիկ ընդհանրությունները) մարդը, որն, օրինակ, ապրում է Լոնդոնում, կարող է զգալ ու գործել որպես հայ՝ հայ խմբի համար և նրա անունից, ինչն իր հերթին նրան չի խանգարում առօրյա կենսագործունեության մեջ գործել և զգալ որպես լոնդոնցի ևս։

Ամփոփելով՝ նշենք, որ էթնիկությունը, սկսած Ֆրեդերիկ Բարթից, դիտարկվում է ոչ թե որպես բացառապես ժառանգված և ստատիկ մշակութային բովանդակություն, այլ որպես որոշակի սոցիոքաղաքական համատեքստում «տեղավորված» և ընտրողաբար օգտագործվող քաղաքական, սոցիալական և մշակութային ռեսուրս։

Ֆ.Բարթը նաև գտնում էր, որ հետազոտողները ոչ այնքան պետք է ուշադրություն դարձնեն մշակութային բովանդակության պրիմորդիալ՝ նախասկզբնական հիմքին, որքան այն ջանքերին, որ գործադրում է էթնիկ խումբը՝ իր սահմանները որոշյալ պահելու համար⁶։

¹Տե՛ս Борисова О.А., Ускользающая идентичность или анализ категории «идентичность» в рамках структурно-конструктивисткого подхода, http://vestnik.udsu.ru/2006/2006-03/vuu_06_03_15.pdf; Meyer, Brigit and Geschiere, Peter. Globalization and Identity: Dialectics of Flow and Closure. Blackwell Publishing, 1999.

²Бунаков М.Ю., Лукин В.Н., Национализм и национальная идентичность в условиях глобализации: проблемы концептуализации, http://credonew.ru/content/view/553/58

³Степаненко Т.Г., Социально-психологические аспекты изучения этнической идентичности, 1999, http://flogiston.ru/articles/social/etnic, 1999

⁴Հետազոտության նպատակն էր նշված խմբում դուրս բերել Հայաստանի, հայրենակիցների, ինչպես նաև տեղի հայ համայնքի հետ առնչությունների սոցիալ-հոգեբանական կողմերը։

⁵Տե՛ս Benedict Anderson, “Imagined Communities: Reflection on the origin and spread of nationalism”, Verso, 2006, ինչպես նաև՝ Halleh Ghorashi: How Dual is Transnational Identity? A Debate on Dual Positioning of Diaspora Organizations. Culture and Organization, December 2004, Vol. 10(4), pp. 329–34.

⁶Barth Fredrik, Ethnic groups and boundaries. The social organization of culture difference. Oslo, 1969.

դեպի ետ

Հեղինակի այլ նյութեր