• am
  • ru
  • en
Версия для печати
19.02.2007

Հոգևոր-կրոնական գործոնի դերը քաղաքական դաշտում

   

Գագիկ Տերտերյան

Տեղեկատվական դաշտում հաճախ կարելի է հանդիպել իշխանության ճյուղերի՝ օրենսդիր, գործադիր, դատական կամ էլ չորրորդ իշխանության` ԶԼՄ-ի վերաբերյալ նյութերի և տարաբնույթ քննարկումների։ Սակայն իշխանության, պետության և հասարակության հոգևոր բաղադրիչի վերաբերյալ հիշատակումները հազվադեպ են։ Ավելին. տպավորությունն այնպիսին է, թե հանրությունում հոգևորի վերաբերյալ պատկերացումները սահմանափակվում են սոսկ պատմամշակութային կամ ծիսական բնույթի հասկացություններով. դրանք կարևոր են, սակայն բավարար չեն հանրության լիարժեք կենսագործունեության համար։ Պարզունակացված մոտեցումները հոգևոր ոլորտում ընդունելի չեն ոչ միայն իմաստասիրական կամ աշխարհայացքային տեսանկյունից, այլև գործնական և քաղաքական նկատառումներով։

Հոգևոր-կրոնական բաղադրիչի դերակատարումը միջազգային հարաբերություններում. Արդի ռազմաքաղաքական զարգացումների հենքում, որպես կարևորագույն գործոններից մեկը, ընկած են քաղաքակրթական բախումները։ Հայտնի է նաև, որ հոգևոր-կրոնական բաղադրիչը ցանկացած քաղաքակրթության գլխավոր հատկանիշներից է։ Պատահական չէ, որ փորձագիտական հանրությունում գերակայում է այն թեզը, որ 21-րդ դարը ոչ միայն էթնիկական, այլև զուտ դավանաբանական հակամարտությունների ժամանակաշրջան է։ Նման մոտեցումը հիմնավորված է արդեն իսկ գոյություն ունեցող իրողություններով։ Օրինակ` Մերձավոր և Միջին Արևելքում ընթացող զարգացումներում կրոնական գործոնն ավելի քան կարևոր դեր է կատարում1։

Պատմագիտական համեմատական վերլուծություններից հետևում է, որ ներկա հակամարտությունների տրամաբանությունն ինչ-որ չափով հիշեցնում է այն, ինչ գոյություն ուներ եվրոպական միջնադարում մինչև 1648թ. Վեստֆալյան պայմանագրի կնքումը։ Այդ պայմանագիրը ինչ-որ չափով կարգավորեց կաթոլիկների և բողոքականների միջև ծագած հակամարտությունը2, Եվրոպայում հաստատեց միջազգային հարաբերությունների աշխարհիկ համակարգ (կրոնական գործոնը կորցրեց իր առաջնային նշանակությունը) և հետագա շրջանառության մեջ դրեց ազգային, ինքնիշխան պետություն հասկացությունները։

Հատկանշական է, որ գլոբալացման արդի դարաշրջանում ազգային պետության անհրաժեշտությունը նույնպես կասկածի տակ է դրվում։ Մասնավորապես ԱՄՆ պետքարտուղար Քոնդոլիզա Ռայսը ժամանակին ազգային պետությունները որակեց որպես «սատանայական մտահղացում»։ Այս առիթով նկատենք, որ ԱՄՆ-ում բողոքական եկեղեցին զգալի դերակատարում ունի ոչ միայն ներքին քաղաքական գործընթացներում, այլև արտաքին քաղաքականության ձևավորման գործում3։ Ակնհայտ է նաև, որ կրոնական գործոնը երբեմն որպես միջոց է ծառայում աշխարհաքաղաքական և աշխարհատնտեսական խնդիրներ լուծելու համար, սակայն այդ հանգամանքից նրա նշանակությունն ամենևին չի նվազում։

Անշուշտ, արդի իրողությունները տարբերվում են միջնադարյանից։ Ներկայի առանձնահատկություններից են տեղեկատվական պատերազմները, որոնք ընթանում են հոգևոր, գաղափարախոսական, մշակութային, հոգեբանական և այլ հարթություններում։ Հիշենք, որ ոչ վաղ անցյալում` Սառը պատերազմի դարաշրջանում, նույնպես առկա էր քարոզչական առճակատում։ Սակայն «սառըպատերազմյան» պայքարն ընթանում էր գլխավորապես երկու գաղափարախոսությունների միջև, մինչդեռ այսօր քարոզչական հակամարտություններն ընթանում են քրիստոնեության, իսլամի, հուդայականության, քրիստոնեության և իսլամի զանազան ճյուղերի, ավանդական ուղղությունների և տարատեսակ աղանդների միջև։ Հաղորդակցական տեխնոլոգիաների կտրուկ զարգացումը իր հերթին տեղեկատվական պատերազմներին հաղորդել է մասշտաբային, գլոբալ բնույթ։

Վերոնշյալ իրողությունները երբեմն մեկնաբանվում են այն տեսանկյունից, թե մարդկության զարգացումը ենթադրում է քաղաքակրթությունների երկխոսություն և համագործակցություն, բայց ոչ առճակատում։ Նման հարցադրման հետ դժվար է չհամաձայնել. հատկապես հոգևոր-կրոնական, հանդուրժողական մոտեցումը խիստ կարևոր է հակամարտությունների կարգավորման և քաղաքական խնդիրների լուծման գործում։ Հայտնի է, որ դարավոր փորձ ունեցող Հայ Առաքելական եկեղեցին (ՀԱԵ) մասնակցում է կառուցողական քաղաքական գործընթացներին և լինելով համաշխարհային ցանցային կառույց՝ հանդիսանում է գլոբալ հարթության դերակատար և ունի զգալի ներուժ, որպեսզի մեծացնի իր դերը միջազգային հարցերում։

Միևնույն ժամանակ, հարկ է համարժեք գնահատել գոյություն ունեցող իրողությունները և ընդունել, որ գլոբալ գործընթացները միշտ չէ, որ ենթարկվում են կառուցողական տրամաբանությանը։ Այսինքն՝ հոգևոր-կրոնական ոլորտում հակամարտային ուղղվածությամբ ընթացող զարգացումները պետք է ընկալել որպես մարտահրավեր, որին անհրաժեշտ է համապատասխան պատասխան տալ։ Այլ պարագայում կարող է լրջորեն խաթարվել մեր ազգային անվտանգությունը։

Հոգևոր գործոնի դերը ներքին քաղաքական դաշտում. Հայտնի է, որ ունիվերսալացումը և գլոբալացումը նպաստում են տարբեր քաղաքակրթությունների փոխհարստացմանը, տեղեկատվական-գիտելիքային ընդհանուր դաշտի ձևավորմանը և այդպիսով նպաստավոր պայմաններ են ստեղծում սեփական հոգևոր-մշակութային արժեքների զարգացման և դրանց նպատակային սփռման համար։ Միևնույն ժամանակ, արդի իրողությունները պարունակում են հոգևոր-մշակութային էքսպանսիայի տարրեր, և այդ երևույթը կարող է խաթարել պասիվ դիրքորոշում ընդունած ազգի արժեքային համակարգը։

Մեր քաղաքականությունը նման պայմաններում պետք է կրի երկակի, բայց ոչ հակասական բնույթ և հիմնված լինի հետևյալ դրույթների վրա.

  • Հայկական քաղաքակրթությունը պարունակում է ունիվերսալ բնույթի բաղադրիչներ, որոնց բովանդակությունը համահունչ է համամարդկային-ժողովրդավարական արժեքներին։ Այս հանգամանքը թելադրում է ակտիվ մասնակցություն արդի հասարակական-քաղաքական զարգացումներին։
  • Հայկական քաղաքակրթությանը բնորոշ են ստեղծագործական և կենսական ներուժ պարունակող ազգային արժեքներ, որոնք մեր հարատևման գրավականն են։ Պատմականորեն ապացուցված այս թեզը պահանջում է ազգային արժեքների պահպանում և խորթ, ապակառուցողական արժեքների ներթափանցմանն արդյունավետ դիմադրության կազմակերպում։

Սակայն այս ոլորտում առկա են լուրջ հիմնախնդիրներ։ Հանրության ներսում ընթանում են հոգևորի արժեզրկման և նյութականի բացարձակացման գործընթացներ։ Փորձագիտական դիտարկումներից և սոցիոլոգիական հետազոտություններից հետևում է, որ հոգևոր-գաղափարական ոլորտում մեր հանրությունում որոշակի շփոթ է տիրում։ Մասնավորապես՝ մարդու իրավունքների գռեհկացված մեկնաբանումը հակասում է մեր քաղաքակրթական արժեհամակարգին և հաճախ հանգեցնում է ամենաթողության, հասարակական բարքերի անկման։ Վարչարարական միջոցներով նման երևույթների դեմ պայքարն անարդյունավետ է և կարող է տալ հակառակ արդյունքներ։ Պետք է ընդունել, որ ընդհանրապես նախկինում մշակված ինքնության պահպանման մեխանիզմները ներկա պայմաններում բավարար չեն։ Իրողությունը պահանջում է եղած պաշտպանական տեխնոլոգիաների արդիականացում և նորերի ստեղծում։ Այդ աշխատանքը պետք է տարվի գլխավորապես գաղափարախոսական հարթությունում՝ կիրառելով արդի տեղեկատվական տեխնոլոգիաների հնարավորությունները։

Հետևություններ. Հոգևոր անվտանգության խնդիրները տարաբնույթ են, և դրանց լուծումը հնարավոր է միայն պետական-քաղաքական և հետազոտական համակարգված աշխատանք վարելու պարագայում։

Քաղաքական հայեցակարգերի հենքում պետք է դրված լինի ոչ թե պետության, եկեղեցու և հանրության տարանջատման գաղափարը, այլ «փոխադարձ դրական կապի» սկզբունքը, երբ կողմերը միմյանց ընկալում են որպես հոգևոր-նյութական գործընկեր հանրային-համազգային խնդիրների լուծման հարցում։ Հայտնի է, որ նման սկզբունքի իրականացման պարագայում գործում է, այսպես կոչված, ոչգծային ուժեղացման` սիներգետիկ էֆեկտը, ինչը նպաստում է խնդիրների արդյունավետ լուծմանը։

Միևնույն ժամանակ, պետություն-եկեղեցի-հանրություն հարաբերությունների արդյունավետ մեխանիզմները մշակելու համար անհրաժեշտ է ձևավորել ինստիտուցիոնալ, հետազոտական բնույթի կառույցներ, այսպես կոչված «ուղեղային կենտրոններ»։ Համաշխարհային փորձը վկայում է, որ նման կառույցներից բաղկացած համակարգն ազգային/հոգևոր անվտանգության խնդիրները սպասարկելու համար խիստ անհրաժեշտ է։

1 Դա վերաբերում է ոչ միայն շիա-սուննի հակամարտությանը։ Այդ տարածաշրջանում ընթացող զարգացումները հիմնականում պայմանավորված են երկու թեոկրատ պետությունների` Իսրայելի և Իրանի միջև ընթացող առճակատմամբ։

2 Այս գործընթացը շարունակվում է առայսօր, օրինակ, Հյուսիսային Իռլանդիայում, և դեռևս չեն գտնվել այն արդյունավետ մեխանիզմները, որոնք թույլ կտան կարգավորել այդ երկրի կաթոլիկ և բողոքական համայնքների միջև ընթացող դարավոր հակամարտությունը։

3 Կրոնական գործոնի դերը զգալիորեն աճել է նաև Ռուսաստանում, որտեղ Ռուս Ուղղափառ եկեղեցու (ՌՈՒԵ) դերակատարումը հանրությունում հետևողականորեն աճում է։ Հատկանշական է, որ նկատվում է նախկինում միմյանց նկատմամբ անհանդուրժողական վերաբերմունք ցուցաբերող Կաթոլիկ եկեղեցու և ՌՈՒԵ-ի հարաբերությունների ջերմացում։ Համաձայն դիտարկումների՝ այդ միտումը որոշակի քաղաքական ենթատեքստ ունի. կողմերը գիտակցում են, որ «ատլանտյան աշխարհաքաղաքական նախագիծը» սպասարկող և միաժամանակ դրա էությունը հանդիսացող անգլո-ամերիկյան բողոքականության նկատվող էքսպանսիան հնարավոր է սահմանափակել միայն համատեղ ուժերով։ Ինչ-որ չափով նույն քաղաքական տրամաբանությանն են ենթարկվում Կաթոլիկ և Ուղղափառ եկեղեցիների ջանքերը իսլամի հետ «քաղաքակրթական երկխոսություն» հաստատելու ուղղությամբ։ Այս համատեքստում բնորոշ են նաև Վատիկանի «պաղեստինամետ» մոտեցումները իսրայելա-պաղեստինյան հակամարտությունում։


դեպի ետ
Հեղինակի այլ նյութեր