ԼԵՀԱՍՏԱՆԻ ՀԱՅ ԿԱԹՈԼԻԿՆԵՐԸ

17.10.2011

ԼԵՀԱՍՏԱՆԻ ՀԱՅ ԿԱԹՈԼԻԿՆԵՐԸ

Արեստակես Սիմավորյան

«Նորավանք» ԳԿՀ Հայագիտական կենտրոնի ղեկավար

Եվրոպական, մասնավորապես՝ արևելաեվրոպական երկրներում՝ Ռումինիա, Հունգարիա, Լեհաստան, այսօր բնակվում են հայերի սերունդներ, որոնք հարյուրամյակների ընթացքում ենթարկվել են դավանափոխության։ Հատկապես Լեհաստանի դավանափոխ հայերի սերունդների մեծ մասը, պայմանավորված տարբեր գործոններով, կորցրել էր նաև ազգային ինքնագիտակցությունը, խզել կապերը Հայաստանի և Հայության հետ։ Պետք չէ ենթադրել, թե Հայության այս տարադավան խմբում վերջնականապես մարել է հայկական ինքնագիտակցությունը. բազում «լեհացած» հայեր որոշակիորեն պահպանում են հայ լինելու հիշողությունը, ինչը ժառանգաբար փոխանցվում էր ընտանիքներում։ Դրա վկայությունն է այն, որ վերջին 30 տարիներին Լեհաստանում նկատվում է հին համայնքի՝ կաթոլիկ հայերի աշխուժացում, որն ինքնակազմակերպվեց նրանց անմիջական նախաձեռնությամբ։ Մեր ժամանակներում ծագումով հայ կաթոլիկները հետադարձ հայացք են նետում անցյալին, փնտրում իրենց արմատները, փորձում կապվել այն ամենին, ինչը հայկական է։

Պատմական ակնարկ. Հայերի մուտքը Լեհաստան սկսվում է միջնադարից (սկսած 11-րդ դարից) մինչև 17-րդ դարը։ Սա այն ժամանակաշրջանն է (առաջին փուլ), երբ հայերի բավական ստվար մի զանգված աստիճանաբար բռնի դավանափոխության է ենթարկվում՝ Վատիկանի նախաձեռնած եկեղեցական ունիայի արդյունքում, որն այսպես կոչված «կրոնական հերձվածքի» դեմ լեհական ռեակցիայի և ճիզվիտների սուր պայքարի հետևանք էր՝ ուղղված այլադավան (Հայ Առաքելական և Ուղղափառ) եկեղեցիների դեմ։

Վ.Կիրակոսյանը, «Մի էջ լեհահայոց հոգևոր կյանքի պատմությունից» հոդվածում անդրադառնալով լեհահայերի վաղ անցյալին և մեջբերելով Ֆ.Զախարիաշևիչին՝ Լեհաստանում հայոց լեզվի անհետացման, հայերի դավանափոխության վերաբերյալ, գրում է. «Խզելով կապերը Էջմիածնի հետ՝ այստեղի հոգևորականները Հայաստանի հետ հայերեն լեզվով գրագրության կարիք այլևս չէին զգում և չէին ստանում Էջմիածնի կաթողիկոսի որոշումները։ Թորոսովիչն իր կարգադրությունները, կարծեմ, անում էր լեհերենով։ Իսկ հայերին ստիպում էին միանալ լատինական կաստյոլին, և ժողովուրդը հաճախում էր այդ կաստյոլները՝ ավելի շուտ սովորելով տեղական լեզուն և մոռանալով իր լեզուն... Այսպիսով, հայերենի օգտագործումը դադարեցվեց, և այդ լեզուն գրեթե լիովին անհետացավ»¹։

Հակառակ այս իրողությանը, բռնի դավանափոխման քաղաքականությունը միանշանակորեն դրական չգնահատվեց լեհահայերի կողմից։ Շուրջ քսան տարի հայ առաքելականները պայքարում էին այս նոր երևույթի դեմ, սակայն հայ մեծահարուստ վաճառականների կապիտալը խարսխված էր լեհ կաթոլիկ հասարակության վրա, որոնք չսատարեցին համայնքին։ Նրանց մեծ մասն արտագաղթեց Բուլղարիա, Ռումինիա, Մոլդովա։

Հետազոտող Վ.Կիրակոսյանի կարծիքով` եկեղեցական ունիան պարզապես արագացրեց լեհահայ համայնքի քայքայման ու ձուլման ընթացքը. նախկին ծաղկուն գաղութը դավանափոխության, ինչպես նաև Ռեչ Պոսպոլիտայի տնտեսական և քաղաքական անկման պատճառով սկսեց նոսրանալ, իսկ շատերն էլ, ընդունելով կաթոլիկություն, հեռացան ազգային արմատներից, մոռացան մայրենի լեզուն։ Աստիճանաբար փակվեցին նաև հայկական դպրոցները, ինչը ևս հայերի լեհացմանն ուղղված քաղաքականությանը նպաստող գործոն էր։ Կաթոլիկացումից հետո գրեթե ամբողջությամբ մոռացվեց, կիրառությունից դուրս եկավ առանց այդ էլ սահմանափակ անձանց կողմից կիրառվող հայերենը, որը մնաց միայն որպես եկեղեցական ծիսակատարության լեզու: Փաստորեն, հայերի լեհացման գործընթացը սկսեց արագանալ կաթոլիկություն ընդունելուց հետո՝ 17-րդ դ. 30-ական թվականներից։ Այս իրողության հետևանքով հայերն արագ ինտեգրվեցին լեհական հասարակությանը, ինչին նպաստում էր նաև լեհերի կաթոլիկ լինելը։ Իր հերթին, 1664թ. Վատիկանը հանձն առավ զբաղվել հայ նորադարձ կաթոլիկների կրթական խնդիրներով։ Նույն թվականին Լեհաստան են ուղարկվում իտալացի վանականներ, որոնք հայերի համար ստեղծում են դպրոցներ, համայնքի անդամներից ընտրում նոր սերնդի ապագա հոգևորականներին։

Թեև ժամանակ առ ժամանակ լեհահայ քաղաքային համայնքներն աշխուժանում էին, բայց այդ աշխուժությունը զարմանալիորեն արագ կերպով մարում էր։ 19-րդ դարավերջին և մինչև Երկրորդ աշխարհամարտը որոշ քաղաքներում հայկական ծագումով կաթոլիկների մեջ նկատվում է ազգային զարթոնքի նոր բռնկում, որի նախաձեռնողներն էին մի շարք կրոնական գործիչներ։ Սակայն այս գործընթացն ընդհատվեց Երկրորդ համաշխարհայինի պատճառով, որը մեծ հարված հասցրեց աշխուժացման նոր փուլում գտնվող լեհահայերին։

Երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին բազմաթիվ լեհահայեր արժանացան լեհերի ճակատագրին` ենթարկվելով բռնի տեղահանման: Գաղթի ճանապարհին շատերը սպանվեցին կամ կորցրին ունեցվածքը: 1939թ., երբ Լեհաստանի արևելյան հատվածն անցավ ԽՍՀՄ-ին (Ուկրաինա), կաթոլիկ հայերը տեղափոխվեցին ներկայիս Լեհաստանի տարածք` հաստատվելով Վարշավայում, Գլիվիցիում, Օբորնի Շլոնսկում, Օլավայում, Գդանսկում, Կրակովում:

1940թ., երբ Լվովի հայ կաթոլիկ մետրոպոլիան հայտնվեց խորհրդային բանակի վերահսկողության տակ, եկեղեցու հետևորդ հայերի գրեթե կեսը՝ 2500 մարդ, աքսորվեց Սիբիր։ Նրանց ղեկավար հայր Դիոնիսի Կաետանովիչը ձերբակալվեց և մահկանացուն կնքեց աքսորում՝ 1954թ.։ Լվովի, Իվանո-Ֆրանկովսկի, Տիսմենիցայի, Լիսեցի Սնյատինի, Բերեժանիի, Գորոդենկայի, Կուտի Հայ Կաթողիկե եկեղեցիների գույքի մեծ մասն ազգայնացվեց։ Այս ամենը բացասական ներգործություն ունեցավ էթնիկ հայերի վրա. շատերը լինելով կալվածատերեր՝ թաքցրել են իրենց հայկական ինքնությունը, քանի որ փաստի արձանագրման դեպքում նրանց մեծ մասն ընդհուպ մինչև 1950թ. աքսորվում էր Սիբիր։

Կարելի է եզրակացնել, որ քաղաքական բռնաճնշումներն ազդեցիկ են եղել հայության որոշ հատվածի համար՝ նրանց հեռացնելով արմատներից և էլ ավելի դժվարացնելով «ժառանգական հիշողության» վերականգնման հետագա հնարավոր փորձերը։

«Հին համայնքի» վերածնունդը. Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո լեհահայության ուծացման միտումներն ավելի սաստկացան։ Այս գործընթացները համեմատաբար դանդաղեցին 1950-ականների վերջին, երբ լեհահայ կաթոլիկների համար ստեղծվեցին Հյուսիսային թեմը (կենտրոնը՝ Գդանսկ), 1980-ական թթ.՝ Հարավային թեմը (կենտրոնը՝ Գլիվիցի), որոնք էլ դարձան լեհահայությանը համախմբող կենտրոններ։ Մյուս կողմից՝ սա չէր նշանակում, թե լեհական իշխանություններն ընդունում էին, որ երկրի ներսում բնակվում են ազգային փոքրամասնություններ, մինչև անգամ 1956թ. «ազգային փոքրամասնություն» եզրը քաղաքական դիսկուրսում բացակայում էր։ Սակայն 1980-ական թվականներին էթնիկ փոքրամասնություններին առնչվող թեման գերակա էր թե՛ գիտական, թե՛ քաղաքական քննարկումներում։

Այդուհանդերձ, լեհական կառավարությունն ընդհուպ մինչև 1990թ. էթնիկ փոքրամասնությունների նկատմամբ իրականացնում էր երկակի ստանդարտներին համապատասխանող քաղաքականություն։ Հատկապես այն փոքրամասնությունների հանդեպ, որոնք համարվում էին բնիկ կամ վաղուց Լեհաստանում հաստատված. բելոռուսները, չեխերը, լիտվացիները, գերմանացիները, սլովակները, ուկրաինացիներն ու լեմկերն (որոնք իրենց համարում են առանձին էթնիկ խումբ, երբեմն էլ ուկրաինական ենթաէթնիկ խումբ) ընդունվեցին էթնիկ փոքրամասնություններ, մինչդեռ հարյուրավոր տարիներ լեհական հողում բնակվող հրեաներն ու գնչուները, նաև հայերը, թաթարներն ու կարաիմները, որոնք իրենց ավելի շատ լեհ էին ճանաչում կամ երկակի (լեհ կամ հայ) էթնիկ գիտակցությամբ էին առաջնորդվում, դուրս էին մնում փոքրամասնության կարգավիճակ ունեցող այլ խմբերի իրավական կարգավիճակից։ Այս ամենը հիմնված էր մեկ ընդհանուր մետաֆորիկ բանաձևի վրա, որն ընդունվեց Լեհաստանում 1989թ.՝ «Ես այն եմ, ինչ ինձ համարում եմ»²։

Թերևս, այս տրամաբանությամբ էլ առաջնորդվեցին լեհական իշխանությունները՝ առանձնակի կարգավիճակ և նշանակություն տալով այն խմբերին, որոնք ունեին իրենց ազգային ինքնագիտակցությունը և թվաքանակի որոշակի տարբերություն՝ մնացածների համեմատ։ Սակայն սոցճամբարի փլուզումը, ինչպես նաև լեհահայ հին համայնքի ներսում տեղի ունեցող հասարակական, մշակութային և այլ գործոնները, այդ թվում Լեհաստանում 1980-ականներին ազգային փոքրամասնությունների վերաբերյալ տարբեր մակարդակների քննարկումները խթանեցին հայության նորովի ներկայացմանն ու համայնքի վերածննդին։

Ըստ այդմ, Լեհաստանի հին հայկական համայնքը վերածնունդ ապրեց անցյալ դարի 80-ական թվականներին։ 1980-ականները լեհահայերի համար նշանավոր էին նրանով, որ Կրակովում կազմակերպվեց նստաշրջան, որից հետո ոչ պաշտոնական հանդիպման ընթացքում առաջարկություն արվեց անդամակցել լեհական ազգագրական ընկերությանը` ստեղծել Հայ մշակույթով հետաքրքրվողների ընկերություն: Ընկերությունը ոչ պաշտոնապես վերածվեց լեհահայերի միության³: Առաջին նիստն իսկական «հեղափոխություն» էր լեհահայերի կյանքում, որով կրկին վերածնվեց համայնքի ընդհատված կյանքը։ Հատկանշական է, որ այս իրադարձությունից հետո Լեհաստանում սկսեցին ստեղծվել հին սերնդին միավորող կազմակերպություններ։

Ներկայումս Լեհաստանի հին հայկական համայնքի ներկայացուցիչները Հայ Կաթողիկե եկեղեցու հետևորդներ են և հաշվվում են մոտ 8-15 հազար (ոչ պաշտոնական տվյալներով)։ Իհարկե, այն հատվածն է իրեն համարում Հայ Կաթողիկե եկեղեցու հետևորդ, որը հարյուրամյակների ընթացքում չի կորցրել ազգային ինքնագիտակցությունը և ինչ-որ առումով կապված է հայկականության հետ։ Դավանափոխ հայերի այս սերունդներն իրենց հիմնականում համարում են «հայկական ծագումով լեհեր» կամ «Լեհաստանի՝ հայկական արմատներ ունեցող հայեր»։ Սրան զուգահեռ՝ մի ստվար զանգված, հակառակ նրան, որ ազգանվան մեջ պահպանվել են հայկական հետքեր (օր.՝ Թորոսովիչ, Բոգոսովիչ և այլն) շատ դեպքերում չեն ընդունում իրենց բուն ծագումը և առանձնապես մոտ չեն գալիս հայկական համայնքին։ Սա սկզբունքային հարց է. գերմանական օկուպացիայի ժամանակ Լեհաստանի տարածքում բնակվող բազմաթիվ հրեաներ, դիմելով հայ կաթոլիկ քահանաներին, հնարավորություն են ունեցել ընդունել հայկական անուն-ազգանուններ և այդպիսով փրկվել⁴։ Նույնիսկ այսօր նրանցից շատերը կրում են լեհական վերջավորություններով հայկական ազգանուններ։ Ժառանգական ծագման որոնման ժամանակ սույն փաստը երբեմն շփոթմունքի և հակասությունների պատճառ է դառնում։

Ի տարբերություն այլ տարիներին գոյություն ունեցող պարտադրված սահմանափակ հնարավորության, այսօր հայադարձության գործընթացն ավելի ազատական երանգներ է ստացել, որից էլ օգտվում են խնդրով զբաղվող կառույցները։ Մասնավորապես, լեհահայ կաթոլիկների անցյալ և ներկա խնդիրների լուսաբանման նպատակով ստեղծվել են հասարակական, գիտական հիմնադրամներ և կենտրոններ, որոնք նպատակային աշխատանք են տանում նրանց շրջանում, հիշեցնում նրանց ներդրումը Լեհաստանի պետական և հասարակական կյանքում։ Հիշատակման է արժանի հատկապես Լեհահայոց մշակույթի և ժառանգության հիմնարկությունը, որը մշտապես ուշադրության կենտրոնում է պահում «հին» ու «նոր» համայնքների կյանքում տեղի ունեցող իրադարձությունները։ Ընդ որում, այս հիմնադրամը հովանավորվում է կարդինալ Յուզեֆ Գլեմպի կողմից։ Վերջինիս ջանքերով հին հայերի պատմական և մշակութային ժառանգության, հավաքական հիշողության վերականգնման համար արդեն չորս տարի Վարշավայում լույս է տեսնում «Լեհահայոց ընտանիքներն անցյալի նկարներում» օրացույցը։ Օրացույցը լույս է տեսնում հայերեն և լեհերեն, բաժանվում նրանց, ովքեր հետաքրքրվում են իրենց արմատներով։ Համաձայն օրացույցի, այսօր բազմաթիվ լեհեր, ի զարմանս իրենց, պարզում են, որ հայկական անցյալի հետքեր ունեն, անկախ հետազոտություններ են կատարում` պարզելու իրենց ծագումը, փնտրում են լեհահայ ազգականների, առհասարակ հետաքրքրվում են իրենց ընտանիքի պատմությամբ⁵:

Հին և նոր համայնքների հարաբերությունները. Մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում հին հայկական համայնքի անդամների և ԽՍՀՄ փլուզումից հետո, 1990-1996թթ. Հայաստանից Լեհաստան արտագաղթած հայերի հարաբերությունները։ Լեհաստանի հին և նոր համայնքների հարաբերությունները կամրջվեցին հիմնականում վերոհիշյալ աշխարհաքաղաքական նշանակության իրադարձությունից հետո։

Լեհ ուսումնասիրող Մաչեյ Զոնբեկը, որը խորամուխ է եղել Լեհաստանի հին և նոր հայերի ներկայիս փոխհարաբերությունների հարցում, նշում է. «Լեհաստանում նրանք ցանկանում են ընդունված լինել որպես ազգային փոքրամասնության ներկայացուցիչներ (հին համայնքը- խմբ.): Նրանց առաջնորդները Լեհաստանում հայերի պատմության և մշակույթի տարածման գործում մեծ ներդրում ունեն և կապեր են հաստատում Հայաստանից վերջին ժամանակաշրջանում տեղափոխված հայերի հետ: Դա նկատվում է համատեղ կազմակերպված հավաքույթների ժամանակ, բիզնես համագործակցության, ինչպես նաև նոր ներգաղթածների երեխաների համար կիրակնօրյա դպրոցների ստեղծման մեջ: Հաճախ նաև իրավական օգնություն են ցույց տալիս Հայաստանից արտագաղթածներին, որոնք Լեհաստանում իրենց բնակությունն օրինականացնելու խնդիրներ ունեն»⁶:

Ընդհանուր առմամբ սա ցույց է տալիս, որ կարգավիճակի հարցում լեհական իշխանությունների և հին համայնքի տեսակետներն անհամեմատ հեռու են միմյանցից՝ կամ լինել ազգային փոքրամասնություն, կամ էլ մնալ հայկական ծագումով լեհ քաղաքացիներ։ Կարելի է եզրակացնել, որ հին համայնքի ինտեգրման փաստը պետական օղակների կողմից օրինաչափ է դիտվում՝ հին համայնքի ոչ մեծ թվաքանակով պայմանավորված, սակայն մյուս կողմից՝ ազգային փոքրամասնության կարգավիճակ ունենալու հետ հին համայնքը չի կարող հաշտվել։ Այդ պատճառով սույն թվականին «Հաշվառվենք. Լեհահայերը 2011թ. համընդհանուր մարդահամարում» նախաձեռնությունը լավագույնս պատկերացում կտա Լեհաստանում բնակվող ընդհանուր հայության (հին ու նոր համայնքների) թվաքանակի մասին։ Այս կարևոր նախաձեռնությունն իրականացվում է հայկական և լեհական տարբեր կազմակերպությունների և մարդահամար անցկացնող պետական գերատեսչության կողմից։

Միջհայկական հարաբերություններում որոշակի դրական միտումներ դրսևորվում են ազգային նշանակության և կրոնական միջոցառումների համատեղ իրականացման շրջանակներում՝ լինի Հայոց ցեղասպանության խնդիրը, մշակութային և հասարակական որևէ նախաձեռնություն, որոնք նպաստում են երկու շերտերի համակեցությանը։ Օրինակ, Լեհաստանի հայկական կազմակերպությունների դաշնության ղեկավար Մաչեյ Բոգոսևիչը, որը սերում է «հին» հայերից, հարցազրույցներից մեկում նշում է, որ իրենց հաջողվել է Լեհաստանում ծավալել լոբբիստական գործունեություն՝ կապված Հայոց ցեղասպանության հետ. «Հայոց մեծ եղեռնի 90-ամյակի կապակցությամբ 5 օր շարունակ մեզ հաջողվեց լեհական սեյմում 1915թ. առնչվող վավերագրական ֆիլմեր ցուցադրել, կատարել նաև որոշակի քարոզչական աշխատանք։ Սա մեծ իրադարձություն էր, որի շնորհիվ ողջ հայությունը՝ «հին» ու «նոր» համայնքներից, հանդես եկավ միասնական կեցվածքով, այստեղ հասկացան, որ մեր տեսակետներն այս առնչությամբ ընդհանրական են։ «Հին» հայերի մեծամասնությունը չի կրել ցեղասպանության արհավիրքները, սակայն ես գտնում եմ, որ սա ընդհանուրիս է վերաբերում»⁷։

Հայկական հին ու նոր համայնքների հարաբերությունների ժամանակակից փուլի մասին բավական ուշագրավ դիտարկումներ է արել նաև Իվոնա Կալիշևսկայան՝ ցույց տալով, թե ինչպիսին էր հայերի հանդիպումը 1990-ական թվականներին և ինչպես այն դրսևորվեց հետագայում։ Ըստ հեղինակի՝ հին համայնքի ներկայացուցիչները, որոնք հիմնականում բարձրագույն կրթություն ունեցող մարդիկ են, հայերեն չգիտեն (հենց դրանով էլ նրանք տարբերվում են ուրիշ երկրներում ապրող իրենց հայրենակիցներից, որոնց մեծ մասը հրաշալի տիրապետում է հայերենին) և հաճախ իրենց անվանում են հայկական ծագմամբ լեհեր: Նրանք նոր գաղթած հայերի աչքին «պակաս հայկական» են թվում: Եկածներն իրենց հերթին հին համայնքի հայերի կողմից համարվում էին չափից ավելի հասարակ, որոնք չէին համապատասխանում հայի մասին իրենց պատկերացմանը: Մյուս կողմից՝ նոր եկածները հետաքրքրություն առաջացրին լեհահայերի շրջանում։ Վերջիններս նրանցից իմացան ժամանակակից Հայաստանի փաստացի իրավիճակի և երկրի առջև ծառացած խնդիրների մասին: Դա օգնեց նրանց ավելի լավ հասկանալ գաղթի պատճառները: Նախկին համայնքի անդամները նոր եկածներին օգնեցին փաստաթղթային, ինչպես նաև աշխատանք գտնելու և բիզնեսի հարցերում⁸:

Ըստ էության, միջհայկական հարաբերությունները սկզբնական շրջանում ընթացել են դրական հունով, սակայն այդ հարաբերությունները մասամբ խարխլվեցին՝ կապված քրեական իրավիճակի հետ, ինչը բազմիցս շեշտվել է «հին» համայնքի անդամների կողմից։

Այսպես, երկու տարբեր աշխարհների՝ Հայաստանից եկած հայերի և հայկական ծագում ունեցող լեհերի, որոնք ցանկանում էին օգնել իրենց հայրենակիցներին, հանդիպումը հաճախ հիասթափություն էր առաջացնում։ Հին համայնքն անհանգստացած էր 1990-ական թվականներին եկածների ոչ այնքան դրական վարքով, ինչը կապված էր ռուսական մաֆիայի հանցագործությունների հետ: Նրանք այսպես էին արտահայտվում այդ կապակցությամբ. «Նրանք մեր հանդեպ լեհերի ունեցած վերաբերմունքը փչացնում են»⁹:

Հատկանշական է, որ հին համայնքի ներկայացուցիչներն ամեն դեպքում հնարավորինս փորձել են օգնել Լեհաստանում հաստատված հայերին՝ անձնագրային և փաստաթղթային, կրթական և այլազան հարցերում։ Ոմանք անմիջական օգնություն էին ցուցաբերում, մյուսները նրանց վերաբերվում էին այնպես, ինչպես Հայաստանով հետաքրքրվող լեհերը՝ մտածելով, որ կենտրոնն ինչ-որ որոշում կկայացնի, կամ ինչ-որ կազմակերպություններ կընդառաջեն նրանց։ Ինչ-որ չափով նրանք նոր հայերին ծանոթացրել են լեհական հասարակության «գաղտնիքներին»¹⁰:

Ակնհայտ է, որ նման հարաբերությունները որոշակի խթան կհանդիսանային հետագա հարաբերություններն այլ մակարդակի հասցնելու համար, քանի որ Լեհաստանում հաստատված հայերը հին համայնքի հայերի կողմից դիտվում են նաև որպես իրենց հայեցիությունը վերականգնելու և համայնքն աշխուժացնելու գործոն¹¹։ Պատահական չէ, որ ներհամայնական խնդիրներին և ընդհանրապես Հայաստանի մշակութային և այլ ոլորտներին հաղորդակից դարձնելու համար 2009թ. հոկտեմբերի 17-ին լույս տեսավ «Ավետիս» («Awetis») թերթը (գլխավոր խմբագիրն է Արմեն Արտվիչը), որն առաջին հասարակական-քաղաքական տպագիր թերթն է հետպատերազմյան Լեհաստանում։

Հոգևոր-եկեղեցական կյանքը. Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո, երբ լեհական մի շարք տարածքներ միացվեցին ԽՍՀՄ-ին, հայ կաթոլիկները, չհամակերպվելով հոգևորականության և համայնքի նկատմամբ բռնաճնշումներին, արտագաղթեցին Լեհաստան, որտեղ բնակություն հաստատեցին արևմտյան և հարավային գյուղերում ու փոքրիկ քաղաքներում։ Մնացյալ հատվածն իր ապագան տեսնում էր մեգապոլիսներում՝ Վարշավայում, Գդանսկում, Պոզնանում, Լոձում, Գլվիցիում և այլուր։ Մեծ քաղաքներում հաստատված հայերը հոգևոր-եկեղեցական կյանք չունեին։ Ընդհանուր հոգևոր կենտրոնի բացակայությունը որոշ չափով բացասաբար անդրադարձավ համայնքի կյանքի վրա, քանի որ համախմբվածության հիմնական կենտրոն դիտվում էր հայ կաթոլիկ եկեղեցին։ Լեհաստանի քաղաքական իրադրությունը թույլ չէր տալիս վերականգնել համայնքապատկան եկեղեցու իրավունքները, ինչը հնարավություն կտար վերածնել համայնքը։ Նման անմխիթար վիճակը մեծացնում էր մեծ քաղաքներում հաստատված հայերի ուծացման միտումները։

Ավելի ուշ՝ 50-ականներին, հարցը դրական ընթացք ստացավ, երբ ստեղծվեցին հայ կաթոլիկ թեմեր։ Ժամանակի ընթացքում Հայ Կաթոլիկ եկեղեցին, ինչպես նշում է հետազոտող Բորիս Սերովը, դարձավ Լեհաստանի հայերի «սեփականությունը»¹²։ Պատահական չէ, որ առաջին հայկական կազմակերպությունները և, ընդհանրապես, ազգային զարթոնքն անմիջականորեն կապված էին եկեղեցու ակտիվ գործունեության հետ։

Գալով մեր ժամանակներին՝ նշենք, որ հայ կաթոլիկների համախմբման գործում զգալի ավանդ են բերում տարբեր քաղաքներում գործող կաթոլիկ ծխական համայնքների հոգևորականները։ Մասնավորապես, Լեհաստանում հայկական կաթոլիկ առաջնորդ, կարդինալ Յուզեֆ Գլեմպն այն եզակի հոգևորականներից է, որի շուրջ համախմբվել են Վարշավայի, Կրակովի և Գդանսկի հայ կաթոլիկներն ու նրանց հոգևոր հովիվները։ Կարդինալի շնորհիվ բազում հայկական հին ձեռագրեր են փրկվել, նա մեծ ներդրում ունի Լեհաստանում հին հայկական մշակույթի պահպանման գործում։ Տարբեր քաղաքներում բնակվող հայ կաթոլիկներին սպասարկող հոգևորականների թվում հոգևոր ծառայություն են մատուցում ինչպես հայեր, այնպես էլ հայկական ծագում ունեցող լեհեր, օտարազգիներ։

Հայ կաթոլիկներին հովվող լեհ քահանաների հոգևոր-եկեղեցական կապերը չեն սահմանափակվում Լեհաստանի տարածքով, այլ դուրս են գալիս դրա սահմաններից։ Մասնավորապես, նրանք գործում են Վրաստանի հայ կաթոլիկների շրջանում, ոչ միայն հոգևոր, այլև հասարակական և մշակութային ոլորտներում։ Այդ կապերի շնորհիվ է, որ Լեհաստանի հյուսիսային մասի՝ Գդանսկ և Շեցինա քաղաքների հայ կաթոլիկ համայնքի հոգևորական է դարձել վիրահայ Արթուր Ավդալյանը։ Որոշակի առումով սա նման է փոխլրացման քաղաքականության. մի կողմից՝ Սամցխե-Ջավախքի հայ կաթոլիկ գյուղերում հաստատվում են լեհ հոգևորականներ, մյուս կողմից՝ հայ կաթոլիկ հոգևորականները, ստանալով աստվածաբանական կրթություն, աշխատում են համախմբել հին ու նոր համայնքների ներկայացուցիչներին և հատկապես հայերենին չտիրապետող առաջին խմբին։

Լեհաստանի Հայ Կաթոլիկ եկեղեցին, այնուամենայնիվ, ընդհանուր թեմի կարգավիճակ չունի, տրոհված է թեմերի և Հայ Կաթողիկե եկեղեցու թեմերի մասը չէ։ Այն անմիջականորեն ենթարկվում է պապական իշխանությանը, և համայնքի ցանկացած վիճելի հարց լուծվում է Վատիկանի կամ լեհական կաթոլիկ եկեղեցու միջոցով։ Կաթոլիկ դավանանքի հետևորդ հայերը կենտրոնացված են երեք հիմնական քաղաքներում՝ Գլիվիցիում, Գդանսկում և Կրակովում։

Չնայած այս դրական միտումներին, 2006թ. Լեհաստանի հայերը վերանայեցին իրենց տեսակետները և պատրաստվում էին անջատվել կաթոլիկ եկեղեցուց։ Նման քայլը պայմանավորված էր լեհահայ համայնքին հովվող քահանա Թադեուշ Իսահակովիչ-Զալեսկուն պաշտոնազրկելու՝ եկեղեցական խորհրդի (լեհական) կայացրած որոշմամբ։ Հայերեն և լատիներեն լեզուներով ծիսական արարողություններ անցկացնող, հին համայնքից սերող հայր Թադեուշին եկեղեցական իշխանությունները մեղադրում էին կոմունիստական կարգերի ժամանակ ազգային անվտանգության ուժերի հետ համագործակցելու մեջ։ Լեհաստանի հայկական մշակութային ընկերակցության ներկայացուցիչ Ադամ Թերլիցկու կարծիքով՝ հայերի հեռացումը կաթոլիկ եկեղեցին կարող է կանխել՝ հետ բերելով նրան նույն պաշտոնին։ Ինչպես և սպասվում էր, հայկական կողմի ճնշումները փոխեցին կաթոլիկ եկեղեցու որոշումը¹³։

Կրոնի դերը հին ու նոր համայնքների կյանքում տարբեր է։ «Հին» հայերը կրոնի հարցում ավելի ավանդական մոտեցում ունեն, ավելի են կապված եկեղեցուն։ Հայաստանից արտագաղթած հայերի մեջ կրոնական հարցերում երկու բևեռացում կա։ Նախ՝ առաքելական եկեղեցիների բացակայությունը հսկայական ազդեցություն է ունենում հայության այս հատվածի վրա, այսինքն՝ նրանք այցելում են լեհական կամ հայ կաթոլիկ եկեղեցի, նույնիսկ ներգրավված են աղանդավորական խմբերում։ Աղանդավորական խմբեր մտնում են հիմնականում անօրինական կարգավիճակում գտնվողները (փաստաթղթերի առումով չեն համապատասխանում լեհական օրենսդրությանը), որոնց մեծ մասը նաև սոցիալական ծանր կացության մեջ է և փորձում է կենցաղային հարցերը լուծել դրանց միջոցով։

Երկրորդ՝ նոր համայնքի մի զգալի հատվածը, որոնց համար եկեղեցի այցելելը մեծ տեղ չի գրավում, որոշակիորեն կապված է խորհրդային ժամանակներում հանրության մեջ տիրող աթեիստական կարծրատիպի հետ¹⁴։ Ինչ-որ առումով նոր համայնքի առջև ծառացած կրոնական խնդիրները լուծվում են, վերջին 200 տարիների ընթացքում Հայ Առաքելական եկեղեցու գործունեությունը Լեհաստանում արգելված էր։ 2007-ն այս առումով բեկումնային էր, քանի որ վերջապես լեհական իշխանությունները որոշում կայացրին գրանցել Հայ Առաքելական եկեղեցին Լեհաստանում։

Այսպիսի զարգացումներից հետո կարելի է փաստել, որ երկու հայկական շերտերի սերտ շփումները հեռանկարային են և նպաստավոր «ժառանգական հիշողության» վերականգնման համար։ Սա էլ ավելի կխթանի նաև հայ-լեհական կապերը։ Գուցեև լեհահայերի սերունդների այցելությունները Հայաստան, իսկ այդպիսի նախաձեռնությամբ հանդես գալն անհրաժեշտություն է, հնարավորինս կնպաստեն, որպեսզի նրանց շրջանում հայադարձությունը կանգ չառնի։ Հարկ է անդրադառնալ մի շատ կարևոր փաստի ևս. Լեհաստանի իշխանությունները ներկայումս միանշանակորեն չեն խոչընդոտում հայադարձությանը, մյուս կողմից՝ հայ կաթոլիկների մեծամասնությունն ունի բարձրագույն կրթություն, շատերը պետական ծառայողներ են, գիտության ու մշակույթի բնագավառի աշխատողներ։

¹ Վ.Կիրակոսյան, Մի էջ լեհահայոց հոգևոր կյանքի պատմությունից, http://www.lusamut.net/level2_.php?id=35&id_2=663&cat_=2&s=19.

² Михал Ягелло, Национальныe меньшинства в Польше,"Новая Польша", № 6, 2001, с. 35:

³ Վարշաւայում լոյս է տեսել «Լեհահայոց ընտանիքները անցեալի նկարներում 2010» օրացոյցը,
http://ha.nt.am/news.php?p=11&h=4&l=l1&?p=11&c=0&t=0&r=0&year=2010&month=04&day=08&shownews=8946&LangID=9#8946

⁴ Армен Хечоян, Наш человек в Варшаве, Анив №14, 2007, http://aniv.ru/view.php?numer=14&st=13.

⁵ Վարշաւայում լոյս է տեսել «Լեհահայոց ընտանիքները անցեալի նկարներում 2010» օրացոյցը,
http://ha.nt.am/news.php?p=11&h=4&l=l1&?p=11&c=0&t=0&r=0&year=2010&month=04&day=08&shownews=8946&LangID=9#8946

⁶ Մաչեյ Զոնբեկ, Հայերը Լեհաստանում. նոր համայնք (1990-2007թթ.), Բանբեր Երևանի համալսարանի, Հայագիտություն, 130.1, Երևան, 2010, էջ 71։

⁷ Армен Хечоян, Наш человек в Варшаве, Анив №14, 2007, http://aniv.ru/view.php?numer=14&st=13.

⁸ Իվոնա Կալիշևսկա, Լեհաստանում հայերի ադապտացիայի ռազմավարությունները, Բանբեր Երևանի համալսարանի, Երևան, 2009, էջ 197։

⁹ Նույն տեղում, էջ 197։

¹⁰ Նույն տեղում, էջ 196։

¹¹ Մաչեյ Զոնբեկ, Հայերը Լեհաստանում. նոր համայնք (1990-2007թթ.), Բանբեր Երևանի համալսարանի, Հայագիտություն, 130.1, Երևան, 2010, էջ 71։

¹² Борис Серов, Польские армяне, Армения Завтра, 2007, http://www.armeniazavtra.ru/print.aspx?id=215

¹³ Польские армяне намерены покинуть лоно Католической Церкви, 26.10.2006, http://www.pcseba.org/news/index.php?id=29410.

¹⁴ Krystyna Iglicka, Active Civic Participation of Third Country Immigrants – Poland, Centrum Stosunków Międzynarodowych Center for International Relations, Reports&Analyses, 4/05, Warszawa, 2004, p.23:

«Գլոբուս Ազգային անվտանգություն», թիվ 5, 2011

դեպի ետ

Հեղինակի այլ նյութեր