21.05.2009

ԱԽԱԼՔԱԼԱՔԻ ԵՎ ՆԻՆՈԾՄԻՆԴԱՅԻ ՀԱՅ ԿԱԹՈԼԻԿ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ

   

Արեստակես Սիմավորյան

Այսօր գիտական, փորձագիտական հանրույթում բավականին շատ է խոսվում և լուսաբանվում այլ կրոնի ու դավանանքի հարող հայության հատվածների մասին։ Թերևս կարելի է հաստատակամորեն պնդել, որ առաքելադավան հայերից հետո, ամենակենսունակ կրոնական համայնքը հայ կաթոլիկականն է, որը մշտապես հայությանը ներկայացել է մի քանի հարյուրամյակ՝ ազգային մեծ գործ կատարած Մխիթարյան միաբանության տեսքով։

Ինչու՞ ենք հատկապես այսօր փորձում համախմբված և միասնական տեսնել այս համայնքը։ Այն, որ Հայության կազմակերպման խնդիրներում նրանց դերը ևս պետք է որոշիչ լինի՝ միանշանակ է, և նրանց Հայության ընդհանուր ազգային գաղափարներից մեկուսացնելը ծանր հետևանքների կարող է հանգեցնել։ Ցավոք, Հայոց պատմությունն ունի նմանատիպ օրինակներ, երբ Լեհաստանի, Ռումինիայի, Հունգարիայի հայ կաթոլիկները իսպառ տարրալուծվեցին հիշատակված երկրների ազգաբնակչության մեջ։ Որպեսզի տեղի չունենա այն, ինչ վիճակվեց կաթոլիկություն ընդունած առաջին հայերին, նախ և առաջ պետք է մի կողմ դնել հային միայն որպես առաքելադավան ընկալելու մտայնությունն ու գիտակցել, որ հարյուրամյակները, անկախ մեր կամքից, ձևավորել են բողոքական, կաթոլիկ հայ համայնքներ։ Եվ տարբերություններ փնտրելու փոխարեն՝ պետք է գտնել, թե ինչ նմանությունների հիման վրա են կառուցված դավանանքով տարբեր, բայց նույն էթնիկություն ունեցող հատվածները, ինչը «ստվերից» դեպի «սպիտակ հարթություն» կբերի բազմաթիվ հարցերի փունջ։ Իսկ այդ հարցերը պետք է որ պատասխաններ ունենան, լուսաբանվեն, վերլուծվեն՝ տալով շոշափելի արդյունքներ։ Միանգամայն ակներև է, որ առաջնային պետք է համարել, թե այս կրոնական հատվածներում ինչպիսի տեղաշարժեր, գործընթացներ կան։ Որքանո՞վ են դրանք համընկնում Հայության ազգային շահերի հետ, ի վերջո, ի՞նչ ենք ցանկանում՝ օտարված տեսնել այդ համայնքները, թե՞ մասնակից դարձնել համահայկական խնդիրներին։

Կարևորելով վերը նշված խնդիրները՝ նախ պետք է տեսնել, թե ինչպիսի հայանպաստ, և հակառակը՝ ինչ «մարող» համայնքներ ունենք։ Հոդվածում ներկայացնում ենք Ախալքալաքի և Նինոծմինդայի շրջանների հայ կաթոլիկ համայնքների հաղթահարված և դեռ մնայուն խնդիրները։ Այս խմբերը հայապահպանման տեսանկյունից օրինակելի են մյուսների համար և ի տարբերություն այլ համայնքների՝ նրանց տալիս են ընդգծված ինքնատիպություն։

Ախալքալաքի և Նինոծմինդայի հայ կաթոլիկ համայնքների ներկայիս երկրորդ շերտն (առաջին շերտը վրացացել է) այստեղ հաստատվել է 19-րդ դ. քսան-երեսունական թվականներին՝ Արևմտյան Հայաստանի տարբեր շրջաններից՝ Կարինից, Մուշից, Արդահանից և այլ հայաշատ վայրերից։ Նոր կազմավորված համայնքները բավականին հաջող դիմագրավեցին տարածաշրջանային բազմաթիվ դժվարությունների՝ տեղի չտալով ո՛չ իսլամական, ո՛չ էլ վրաց ուղղափառների կրոնափոխ լինելու կոչերին։ Այս գործընթացները դադարեցին Վրաստանի խորհրդայնացման սկզբից՝ կաթոլիկ հայերի համար բերելով նոր փորձություններ, որոնք պահպանվեցին երկար ժամանակ։

Այդ փորձություններից ամենահիմնականը Վրաստանում, այդ թվում և Հայաստանում խորհրդային կարգերի հաստատումն էր, որն առաջին իսկ տասնամյակներում ուղեկցվեց հոգևորականության նկատմամբ բռնարարքներով, աքսորով, ֆիզիկական ոչնչացումով, եկեղեցիների գույքի բռնագրավումով, ինչը թուլացրեց նաև այս շրջանների հայ կաթոլիկ հոգևոր իշխանության դիրքերը։ Այսպես կոչված հայ «ֆրանգների» շրջանում կաթոլիկությունը վերստին վերածնունդ ապրեց հատկապես Խորհրդային Միության փլուզումից հետո, երբ նոր իրավիճակը լայն հնարավորություններ ընձեռեց Հռոմի հոգևոր ղեկավարներին միանձնյա որոշել երկու երկրների հայ կաթոլիկ համայնքներին մեկ թեմում ընդգրկելու հարցը։

Վրաստանում կաթոլիկ (ոչ միայն հայ, այլև վրացի, ասորի-խալդ կաթոլիկները ներառյալ) եկեղեցուն իրավական կարգավիճակ տալու շուրջ վրացական կողմի հետ բանակցությունները հենց սկզբից մտան փակուղի։ Առայսօր անլուծելի այս խնդիրը Վատիկանի համար սկզբունքային է և շարունակում է մնալ որպես անկյունաքարային հիմնահարցերից մեկը։ Հարավային Կովկասում կրոնական հարցերով Վատիկանի դեսպան Գուժերոտին նշում է. «Հարցի սրացումը կապված է հատկապես հայերի հետ։ Վրացիների համար խնդիրը չորս-հինգ եկեղեցիներին կարգավիճակ տալը չէ, այն ընդգծված էթնիկ բնույթ ունի»¹։ Վերոհիշյալ խնդիրներից ելնելով՝ Վրաստանում կաթոլիկական հոգևոր գործունեություն ծավալելը Վատիկանի համար իրավական տեսանկյունից խիստ սահմանափակ դարձավ։

Այդուհանդերձ, Վրաստանի հայ կաթոլիկները փաստացի մտան նորաստեղծ Արևելաեվրոպական թեմի մեջ, որը հիմնադրվեց 1991թ.՝ Գյումրի կենտրոնով։ Քաղաքի ընտրությունը պատահական չէր, քանի որ հայ կաթոլիկների մեծ մասը բնակվում է Հայաստանի հյուսիսային շրջաններում: Դա որոշ չափով հարթակ դարձավ սահմանից այն կողմ հայ նույնադավանների հետ հարաբերություններ հաստատելու գործում։ Այսօր Սամցխե-Ջավախքում հայ կաթոլիկ համայնքները համախումբ բնակվում են Ախալցխայում և նրա շրջակա գյուղերում, ինչպես նաև Ախալքալաքի, Նինոծմինդայի շրջաններում։ Վերջին երկու շրջանների համայնքները, որոնք հիմնականում գյուղական են, իրարից բավականին անջատ տարածքներում են գտնվում, սակայն ամենակարևորն այն է, որ միմյանց կապող օղակը կաթոլիկ լինելու ընդհանուր պատ-մական հիշողությունն է։

Ամենևին չենք առանձնացնում նրանց հայ էթնոսից և դիտարկում ենք որպես զուտ կրոնական համայնք, որն այսօր իր առանձնահատուկ խնդիրներն ունի։ Լայն իմաստով վերոհիշյալ շրջանների հայ կաթոլիկների այսօրվա խնդիրներն առանձնապես չեն տարբերվում հայ առաքելականների խնդիրներից և տեղավորվում են Սամցխե-Ջավախքի հիմնահարցերի շրջանակներում։

Նինոծմինդայի (Բոգդանովկա) և Ախալքալաքի հայ կաթոլիկները

Ժողովրդախոսակցական լեզվում այս շրջաններում բնակվող հայ կաթոլիկներին սովորաբար անվանում են «ֆրանգ», «ֆրենգ»։ Ոմանք «ֆրանգ» բառի ստուգաբանությունը կապում են Կիլիկյան Հայաստանում Ֆրանցիսկյան միաբանության քարոզիչների անվան հետ²։ Անվանումն ի սկզբանե կրել է խաչակիր, եվրոպացի, օտարական իմաստը, դրա ցայտուն օրինակն է թուրքերեն լեզվում լատիներենից միջնորդավորված, առայսօր պահպանված «frenk» բառը, որը վերը բերվածի նշանակությունն ունի։ Հետագայում եվրոպացի բառն ասոցիացվել է կաթոլիկ լինելու հետ, և քանի որ Հայոց մեջ կաթոլիկու-թյան տարածումը առավելապես եվրոպական քարոզիչների ծավալած գործունեություն էր, «ֆրանգ»-ը ձեռք է բերել երկիմաստություն՝ միաժամանակ ցույց տալով և՛ կրոնական, և՛ էթնիկ (ֆրանսիացի, իտալացի) պատկանելություն։

Ջավախքի հայ կաթոլիկներին շրջակա միջավայրում տրված տիպական անվանումներից ելնելով՝ պայմանականորեն նրանց կարելի է բաժանել առանձին խմբերի։ Սակայն այս խմբերին տրված բնորոշիչները չպետք է ընդունել որպես էթնոնիմներ, այն տվյալ խումբը սահմանում է տարածքային (մշեցի, կարնեցի), լեզվական (թուրքախոս, վրացախոս) և այլ առանձնահատկությունների հենքի վրա։ Նույնը վերաբերում է «ֆրանգ» ինքնանվանմանը, այն սովորաբար չի մատնանշում էթնիկ պատկանելությունը, այլ ցույց է տալիս, թե կրոնական ինչ ուղղության հետևորդ է։

Այդ խմբերն են.
ա. «մշեցի –ֆրանգներ»
բ. «գբո-ֆրանգներ»
գ. «խաս-ֆրանգներ»:

ա. «Մշեցի-ֆրանգներ»-ը ներկայումս առավելապես ապրում են Նինոծմինդայի շրջանի գյուղական համայնքներում՝ Հեշտիայում, Ուջմանայում, Թորիայում և Ժդանովականում։ Ավելորդ չէ նշել, որ վերջինս հիմնադրվել է 1930-32թթ., որի բնակիչները տեղափոխվել են Հեշտիայից։ Խորհրդային Վրաստանի անկախացումից հետո Հեշտիան դառնում է Նինոծմինդայի շրջանի կաթոլիկ հայերի հոգևոր կենտրոնը։

Հեշտիայի գյուղական հասարակությունը ամենակազմակերպված հայ կաթոլիկ համայնքներից է: Այդ հարցում զգալի է մայրապետերի գործոնը, որոնց ջանքերի և ամերիկյան բարերարների շնորհիվ տեղում բացվել և գործում է «Կարդինալ Աղաջանյան» պատանեկան ճամբարը։

Հայ Կաթողիկե եկեղեցու վերագործունեությունն այս կողմերում սկսվեց 1992 թվականից, երբ առաջին անգամ Հեշտիայում հաստատվեցին Անարատ Յղութեան միաբանության քույրերը: Ինչպես վկայում է միանձնուհի Տաթևիկ Ալբերտյանը, «...եկեղեցին փակ էր, և ծառայում էր կոլտնտեսությանը որպես պահեստ, որը լցված էր ցորենով ու գարիով»³։

Այդ տարիներին էր, որ վրաց ուղղափառ եկեղեցին նախապատրաստվում էր հայ կաթոլիկներին այսպես կոչված դարձի բերելու իր քաղաքականությանը` պատճառաբանելով, որ նրանք նախկին «վրացի կաթոլիկներ» են, որոնք տարբեր գործոնների արդյունքում հայացել են։ Այդ պատրվակով 1995թ. Հեշտիա անակնկալ այցելել է Վրաց եկեղեցու առաջնորդ Իլյա Երկրորդը։ Վերջինիս նպատակը տեղի հայ կաթոլիկ եկեղեցում վրացական արարողակարգով ծիսակատարություն անցկացնելն էր, սակայն հանդիպելով բնակիչների համառ դիմադրությանը` հեռացել է գյուղից⁴։ Տասնչորս տարվա վաղեմության այս դեպքը մեկ անգամ ևս փաստում է, որ վրացական հոգևոր «տեռորի» քաղաքականությունը շարունակական բնույթ է կրել, որն իր դրսևորումն է գտնում նաև մեր օրերում, անկախ նրանից` կաթոլիկ, թե առաքելական հայեր են։ Վրաց եկեղեցու նման անհիմն մոտեցման պատճառով է նաև, որ սրվել են միջեկեղեցական հարաբերությունները Վատիկանի հետ։

Ընդհանրապես Ուջմանայի և Թորիայի կաթոլիկ հայերին հեշտիացիներն ընդունում են որպես «մերոնքականների», ինչը նախ մշեցիների սերունդ լինելու հանգամանքով է պայմանավորված։ Միավորող է նաև լեզվի գործոնը՝ Մշո բարբառը, որով նրանք տարբերվում են Կարնո բարբառով խոսող հայ կաթոլիկներից։ Նինոծմինդայի կաթոլիկ հայերը միշտ գտնվում են Հայ Կաթողիկե Պատրիարքարանի ուշադրության կենտրոնում, ինչի արդյունքում վերջինիս և համայնքի միջև հաստատվել են ամուր, արդյունավետ կապեր։ Հեշտիայի, Թորիայի, Ուջմանայի գյուղերի բնակիչները հիմնակա-նում արտագաղթում են Հայաստան, Ռուսաստան և այլ երկրներ՝ այդպիսով հիմք դնելով նորանոր հայ կաթոլիկ համայնքների առաջացմանը։

բ. Նինոծմինդայի «մշեցի-ֆրանգները» սովորաբար «գբո»⁵ են կոչում այն հայ կաթոլիկներին, որոնք կենցաղում թրքախոսներ են։ «Գբո» անվանվող հայ կաթոլիկները հիմնականում բնակվում են Ախալքալաքի Բավրա, Խուլգումա, Կարտիկամ, Տուրցխ, Բոգդանովկայի Ասփարա, Նոր Խուլգումա գյուղերում։ Վերը նշված գյուղերի բնակիչներն արդեն իսկ թրքախոս՝ Ջավախք են տեղափոխվել Արևմտյան Հայաստանի Արդահան գավառի Գեոլայի հասարակության Վել գյուղից⁶:

Այս կողմերում մասամբ պահպանված թրքախոսության երևույթը օսմանյան ժամանակաշրջանի ժառանգություն է, որն այս գյուղի բնակիչների չգաղթելու պարագայում միգուցե կտաներ իսլամացման։ Դրա վառ ապացույցն է Վելից չգաղթած հայ կաթոլիկ փոքրաթիվ համայնքի իսպառ թուրքանալն ու իսլամանալը տասնամյակներ անց⁷։

Ընդհանրապես թուրքերեն խոսելու պարտադրված սովորությունից ձերբազատվելու համար պահանջվեց երկար ժամանակ։ Ջավախքում հաստատվելուց հետո էլ երևույթն առկա էր, քանի որ վելցիների գիտակցությունում դեռևս կար թուրքական սպառնալիքի գործոնը, և փաստորեն օտար, այս պարագայում թուրքերեն լեզվի պահպանումը մի տեսակ պաշտպանական միջոց է եղել։ Սեփական գոյությունը պահպանելու համար նույնիսկ փորձել են հրաժարվել հայ լինելուց, ասելով՝ «իթ օլուրըմ, էրմենի օլմամ» (Շուն կլինեմ, հայ չեմ լինի⁸)։ Բայց պետք է նկատել, որ թրքախոսությունն ավելի վառ արտահայտված էր մինչխորհրդային շրջանում, միայն կրթական համակարգի բարելավման ու գրաճանաչության հետ մեկտեղ երևույթը զգալիորեն նահանջեց՝ աստիճանաբար կենցաղում ավելի տիրապետելի դարձնելով հայերենը։ Եթե այսօր էլ վերոհիշյալ գյուղերում խոսում են թուրքերեն, ապա միայն տարեցները, իսկ երիտասարդների մեջ այդ սովորույթն այլևս տիրապետող չէ։

Ներկայումս այս գյուղերը (ներառյալ Ալաստան և Վարևան գյուղերը) սպասարկում է Ախալքալաքի և Նինոծմինդայի շրջանների հայ կաթոլիկների ժողովրդապետ, լեհ հոգևորական, հայր Անդրե վրդ. Եանիցկին: Այստեղ նա հովվություն է անում շուրջ քսան տարի, նստավայրն է Տուրցխը։ Հետաքրքիր է, որ հայ կաթոլիկ սպասավորների խիստ պակասը հատկապես լրացվում է օտարազգի հոգևորականներով։ Բացի հայր Անդրեից, Ջավախքում հոգևոր գործունեություն են իրականացնում ևս երկու լեհեր՝ հայր Հովսեփ Կորնաշևսկին, Թբիլիսիի և Ախալցխայի հայ կաթոլիկների (կենտրոնը` Ծղալթբիլա) ժողովրդապետ, վարդապետ Անատոլ Իվանյուկը:

Գյուղատնտեսությամբ մի կերպ գոյատևող և եկամտի այլ աղբյուր չունեցող կաթոլիկ Խուլգումո և Տուրցխ գյուղերին երբեմն օգնություն է ուղարկում Վատիկանը, այն էլ ալյուրի, շաքարի, ձեթի և առաջին անհրաժեշտության այլ ապրանքների տեսքով⁹։ Այսօր Ջավախքից հեռանում են և՛ առաքելականները, և՛ հայ կաթոլիկները, վերջիններս հատկապես մեկնում են Ռուսաստան, այս պատճառով գյուղերի մեծ մասը կիսով չափ դատարկվում է։ Մասնավորապես Տուրցխում հայ կաթոլիկ 450 ընտանիքից մնացել է 230-ը, արտագաղթում է հատկապես երիտասարդությունը։ Նույն կարգավիճակում են Խուլգումոյի բնակիչները, որտեղից արտագաղթել է շուրջ 150 ընտանիք։ Ստացվում է, որ ռուսաստանյան մի շարք քաղաքներում, հատկապես Սանկտ Պետերբուրգում և Մոսկվայում, բավական լավ կազմակերպված հայ կաթոլիկ համայնքների համալրումն ու գոյատևումը որոշ չափով պայմանավորված է վերջիններիս ցավալի արտագաղթով։

գ. Այսօր «խաս-ֆրանգներ» անվանվում են Ալաստան և Վարևան¹⁰ գյուղերի բնակիչները։ Իրենք՝ ալաստանցիները, «խաս», այսինքն` «մաքուր-ֆրանգ» լինելը բացատրում են նրանով, որ երբևէ թրքախոս չեն եղել, ինչպես հարևան Տուրցխ գյուղի բնակիչները։ Ոմանք էլ այլ բացատրություն են տալիս` ասելով, որ իրենք միշտ հավատարիմ են մնացել Հայ Կաթողիկե եկեղեցու հայածես սովորույթներին և միշտ մերժել են հռոմեածես արարողակարգերը: Այդ պատճառով էլ հարևան գյուղերն իրենց կոչում են «խաս-ֆրանգներ»։ Հայապահպանմանը նպաստող դրական, կարևորագույն բաղադրիչները (կրթական, ծիսական,) իրենց հետ այս գյուղ են բերել Մխիթարյան միաբանությունում կրթություն ստացած վանատենչիկները։ Այս պարագայում Հայ Կաթողիկե եկեղեցու գործառույթները, հոգևորից բացի, եղել են նաև կրթական, ինչը որոշ առումով հեռու է պահել վրացանալու ճանապարհ բռնած մի քանի հարևան կաթոլիկ հայերով բնակեցված գյուղերի¹¹ ճակատագրի կրկնությունից։ Կաթոլիկ հավատքին հավատարիմ մնալու, կարելի է ասել` ֆանատիկորեն նվիրվելու վերաբերյալ ալաստանցիների բանավոր խոսքում պահպանվել է հետևյալ զրույցը. «Եթե հայ կաթոլիկը անցնում է առաքելական եկեղեցու մոտով և այդ պահին ոտքը փուշ է մտնում, ապա չպետք է կռանա, այլապես կհասկացվի, թե երկրպագում է հայոց ավանդական եկեղեցուն»¹²։

Կարելի է պնդել, որ հարևան առաքելական հայերին աղջիկ տալու հարցում բավականին «ժլատ» են եղել, ինչը գալիս է նաև նեղ համայնքային կյանքով ապրելու ավանդական սովորությունից. այն սկզբնապես սահմանափակվել է հավատակցի հետ ամուսնությամբ։ Ներքին ամուսնությունների ավանդույթը առաքելական հայերի միջավայրի գործոն էր, որը ազգապահպանման առումով բացառում էր օտարազգիների հետ ամուսնությունները։ Ավանդույթը հետագայում սահուն անցում կատարեց կաթոլիկություն ընդունած հայերի միջավայր՝ ավելի նեղացնելով, ձևափոխելով դրա նախնական իմաստը, որն արտահայտվեց արդեն իսկ առաքելական հայերի հետ ամուսնության սահմանափակումով։

Իհարկե, մեր օրերում նման պատկերացումներն այլևս տեղ չունեն, դրանք իսպառ նահանջ ապրեցին խորհրդային շրջանում՝ դուրս մղելով համայնքային կյանքից կրոնական ավանդականությամբ ձևավորված կարծրատիպերը։ Սակայն երևույթը միակողմանի չի եղել, նույն կերպ առաքելականները չեն ամուսնացել շրջակա հայ կաթոլիկների հետ։ Ինչևէ, նման խնդիրներն այլևս գերակա չեն, դրանք ավելի ցայտուն արտահայտվում են ոչ հայկական միջավայրով շրջապատված վայրերում, որտեղ ներքին ամուսնությունները որոշ ժամանակ «երկարացնում» են համայնքի կյանքը։

Ցավով պետք է արձանագրել, որ Ալաստանի երբեմնի 3000 հասնող ազգաբնակչությունից այսօր հազիվ հինգ հարյուր շունչ կա, այն էլ տարեցներ։ Նրանց մեծ մասը հաստատվել է Հայաստանում դեռևս 1960-70-ական թթ.: Աստիճանաբար ինտեգրվելով հայ հասարակությանը՝ կաթոլիկ մկրտությունից զուրկ լինելու պատճառով նրանք ընդունել են նախնյաց հավատքը։ Ընդ որում` դա կատարվել է աստիճանաբար, գիտակցված և առանց որևէ պարտադրանքի, երբեմն նաև նոր շրջապատում «ֆրանգի» կերպարից և պիտակավորումից վերջնականապես ձերբազատվելու համար։ Նույնիսկ պատահում է, որ ընտանիքի անդամներից մի քանիսը առաքելական, իսկ մյուս մասը՝ կաթոլիկ են լինում, բայց դա էական նշանակություն չի ունենում միջընտանեկան հարաբերություններում։

Գյուղում այսօր գործում է Վերափոխման Ս. Աստվածածին կաթողիկե եկեղեցին՝ կառուցված 1856թ.։ Արտերկրում աշխատող գյուղի երիտասարդության և Վատիկանի հանգանակած գումարներով սկսվել են եկեղեցու վերանորոգման աշխատանքները։ Այդ աշխատանքներին հետևելու նպատակով 2008թ. հուլիսի 30-ին գյուղում անակնկալ այցելությունով ներկա է գտնվել Հայ Կաթողիկե եկեղեցու առաջնորդ Տեր Ներսես Պետրոս ԺԹ. Կաթողիկոս Պատրիարքը։ Պատրիարքի Վրաստան այցելությունը պատմական բացառիկ իրադարձություն էր, քանի որ այս մակարդակի հոգևորականի ներկայությունը հայ կաթոլիկների շրջանում տեղի էր ունենում առաջին անգամ։ Նա շրջագայել է շուրջ տասնչորս հայկական կաթոլիկ գյուղերով՝ հընթացս ծանոթանալով տեղացիների այսօրվա խնդիրներին և հոգսերին¹³։

«Խաս-ֆրանգներ»-ով բնակեցված հաջորդ գյուղը Վարևանն է, որը նույնպես դատարկվելու եզրին է։ Ժամանակին այս գյուղում ապրում էին միանգամից մի քանի էթնիկ խմբեր՝ հայ կաթոլիկներ, ուղղափառ վրացիներ, հույն ուղղափառներ և թուրք-մեսխեթցիներ։ 1944թ. թուրքերն աքսորվեցին¹⁴, իսկ վրացիների մեծ մասը, սկսած 1947-ից, վերաբնակվեց կառավարության կողմից միայն իրենց արտոնված, Կուր գետի հովտում գտնվող, թուրք-մեսխեթցիներից ազատված այգեվետ ու բարեբեր գյուղերում։ Այսօր հայերի կողքին գյուղում ապրում են հազիվ մի քանի վրացի և երկու տուն վրացացած հույն բնակիչներ¹⁵։

Հետևություններ

• Ջավախքի հայ կաթոլիկների հոգևոր վերածննդի համար նշանակալի ավանդ ունեցավ Հայ Կաթողիկե եկեղեցին, որն անշուշտ առաջին իսկ հնարավորության դեպքում սեփական հովանու տակ վերցրեց իր հետևորդներին։ Դրանով նաև հաստատեց իր հոգևոր իշխանության տարածման աշխարհագրական սահմանները՝ միաժամանակ մասնակից դառնալով հայ կաթոլիկների ինչպես հոգևոր-եկեղեցական, այնպես էլ հասարակական կյանքին։ Սպասվում է, որ երկար ժամանակ յուրաքանչյուր գյուղական համայնք չի կարող ունենալ գոնե մեկ հոգևորական և այդպիսի մի քանի համայնքների սպասարկում է ընդամենը մեկ հոգի, ինչը խիստ բացասական է ընդունվում հայերի կողմից։ Քանի որ մարդկային սահմանափակ ռեսուրսներ ունեցող Հայ Կաթողիկեն էլ իր հերթին չի կարողանում ապահովել հոգևորականներով, իսկ գյուղերի երիտասարդները չեն ցանկանում վարել հոգևոր կյանք, շատ անգամ այդ դերը իր վրա է վերցնում Վատիկանը, որն այլազգի հոգևորականներ է գործուղում։ Դա էլ դառնում է որոշիչ՝ առաջ բերելով հայկական և արևմտյան ազդեցությունների գոտի։
• Թեև խորհրդային շրջանի պարտադրված գաղափարախոսությունը աթեիստական էր, այդուհանդերձ նկատում ենք, որ Ախալքալաքի և Նինոծմինդայի հայ կաթոլիկները այդ շրջանում դեռևս պահպանել էին, եթե կարելի է ասել «կաթոլիկական ինքնություն»-ը։ Այն խորապես արտահայտվեց ԽՍՀՄ փլուզումից հետո այստեղ ուղարկված կաթոլիկ հոգևորականների հանդեպ ցուցաբերած վերաբերմունքով։ Ավելի քան յոթանասուն տարի հոգևորականությունից զուրկ տեղացիները և հատկապես հաջորդ սերունդները, ովքեր կրոնից բավականին հեռու էին կանգնած, բացասական չվերաբերվեցին իրենց համար խորթ, օտարազգի քահանաներին։ Մասնավորապես Տուրցխում հայտնված հայր Անդրեի համար գյուղացիները իրենց ուժերով կառուցել են բնակարան։ Սա ցույց է տալիս, որ կաթոլիկությունը ամուր նստած էր հայերի հոգևոր գիտակցությունում և դրանից հնարավոր չէր կտրվել։ Նույնպիսի վերաբերմունք կար եկեղեցիների նկատմամբ. թեև դրանք փակ էին կամ գործում էին այլ նպատակների համար, բայց բարեխղճորեն պահպանվում էին։
• Ցավոք, արտագաղթը նվազեցնում է համայնքի մարդկանց քանակը, և դրա կասեցման համար ոչինչ չեն կարող անել ո՛չ Վատիկանը, ո՛չ էլ Հայ Կաթողիկե եկեղեցին։ Դա Ջավախքի համար համընդհանուր և ամենահրատապ խնդիրներից է, որն ունի իր խորքային պատճառները։ Սակայն բոլոր խնդիրներով հանդերձ` Ջավախքի հայ կաթոլիկ համայնքները բավական կենսունակ են։ Այս բոլոր գյուղերը դեռ պահպանել են իրենց հայկական դիմագիծը ի հաշիվ հայկական շրջապատի։ Դրանում, անխոս, մեծ է եղել նաև Մխիթարյանների դերը, ովքեր ժամանակին իրենց հայեցի դաստիարակությամբ զերծ պահեցին նրանց օտար ազդեցություններից՝ վառ պահելով նրանց ազգային ինքնագիտակցությունը։

դեպի ետ

---

Հեղինակի այլ նյութեր

• ԿՐԻՏԻԿԱԿԱՆ ԵՆԹԱԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔՆԵՐԻ ՆԿԱՏՄԱՄԲ ՄՈՏԵՑՈՒՄՆԵՐԸ ԹՈՒՐՔԻԱՅՈՒՄ[24.09.2018]
• ԹՈՒՐՔԻԱՆ ԵՎ ԹՅՈՒՐՔԱԼԵԶՈՒ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՍՓՅՈՒՌՔԵՐԻ ՀԱՄԱԳՈՐԾԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸ[25.04.2018]
• ԴԻՏԱՐԿՈՒՄՆԵՐ ԱԴՐԲԵՋԱՆԱԿԱՆ ՍՓՅՈՒՌՔԻ ՄԵԴԻԱ-ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ [22.02.2018]
• ՍՓՅՈՒՌՔԻ ԳԻՏՆԱԿԱՆՆԵՐԻ ՀԵՏ ԱԴՐԲԵՋԱՆԻ ՀԱՄԱԳՈՐԾԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ՓՈՐՁԵՐԸ. ՈՐՈՇ ԴԻՏԱՐԿՈՒՄՆԵՐ[27.07.2017]
• ԳԻՏԱԿԱՆ ՍՓՅՈՒՌՔ-ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ ՀԱՄԱԳՈՐԾԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ՇՈՒՐՋ[15.03.2017]
• «ՆՈՐԱՎԱՆՔ» ԳԿՀ ՀԱՅԱԳԻՏԱԿԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԻ ՂԵԿԱՎԱՐ ԱՐԵՍՏԱԿԵՍ ՍԻՄԱՎՈՐՅԱՆԻ ԵՎ ԿԵՆՏՐՈՆԻ ԱՎԱԳ ՓՈՐՁԱԳԵՏ ՎԱՀՐԱՄ ՀՈՎՅԱՆԻ ՀԱՐՑԱԶՐՈՒՅՑԸ «ԱՐԱՐԱՏ» ՀԵՌՈՒՍՏԱԸՆԿԵՐՈՒԹՅԱՆ «ՀԻՄՆԱՔԱՐ» ԾՐԱԳՐԻՆ[06.07.2016]