• Տարածաշրջանային և էներգետիկ անվտանգություն
• Տեղեկատվական անվտանգություն

24.05.2007

Գազային OPEC-ի ստեղծման հավանականությունը. իրավիճակային վերլուծություն

   

Սարգիս Հարությունյան

Թեև 2007թ. ապրիլի 9-10-ին Կատարի մայրաքաղաք Դոհայում կայացած Գազ արտահանող երկրների ֆորումի (ԳԱԵՖ, Gas Exporting Countries Forum) ներկայացուցիչների հավաքը սահմանափակվեց գազի գնի ձևավորման հարցերին առնչվող հատուկ խորհրդի ստեղծմամբ և զերծ մնաց գազային կարտելի կազմավորումից, սակայն նման օրակարգով համաժողովի անցկացումը պետք է որ վկայի առնվազն երեք կետերի մասին.

• էներգակիրներով և մասնավորապես՝ բնական գազի պաշարներով հարուստ երկրներն առաջիկայում ընդլայնելու են սեփական արտաքին քաղաքականության մեջ էներգետիկ գործոնի կիրառումը,
• ի տարբերություն 2005-2007թթ. ընթացքում Ռուսաստանի կողմից ձեռնարկված նմանատիպ ակցիաների՝ ներկայումս, նախևառաջ Մոսկվայի ու Թեհրանի կողմից, ջանքեր են գործադրվում հնարավորինս համակարգել էներգապաշարներով հարուստ երկրների քայլերը՝ արտաքին քաղաքականության մեջ էներգետիկ գործոնի կիրառմանը հաղորդելով գլոբալ բնույթ,
• ներկայացվածը չի կարող իր ազդեցությունը չունենալ բնական գազի միջազգային գների հետագա բարձրացման վրա, ինչը ԳԱԵՖ անդամ երկրների համար, թերևս, ընդհանուր նպատակ է։

Տեղեկանք. ԳԱԵՖ - Գազ արտահանող երկրների ֆորումը հիմնվել է 2001թ. Թեհրանում, ուր և կայացել է ԳԱԵՖ անդամ պետությունների էներգետիկայի նախարարների առաջին հանդիպումը։

Անցած վեց տարիների ընթացքում ԳԱԵՖ-ը, փաստորեն, չի կայացել որպես կազմակերպություն։ Այն չունի կանոնադրություն, մշտական գործող կենտրոնական քարտուղարությունն (GECF Liaison Office) ունի ոչ թե համակարգողի, այլ անդամ պետությունների միջև պարզունակ կապն ապահովողի գործառույթ, իսկ կառույցի առջև դրված նպատակներն ավելի շատ կրում են ձևական բնույթ. օրինակ՝ նպաստել բնական գազ արդյունահանող և ներմուծող երկրների, ինչպես նաև պետական կառույցների և էներգետիկ ընկերությունների փոխգործակցությանը, գազային ոլորտում անցկացնել հետազոտություններ և անդամ երկրների միջև իրականացնել տվյալների փոխանակում։

Ներկայումս ԳԱԵՖ-ն ունի 16 անդամ՝ Ալժիր, Արաբական Միացյալ Էմիրություններ, Բոլիվիա, Բրունեյ, Եգիպտոս, Ինդոնեզիա, Իրան, Լիբիա, Հասարակածային Գվինեա, Մալայզիա, Նիգերիա, Ռուսաստան, Վենեսուելա, Տրինիդադ և Տոբագո, Կատար և վերջապես՝ Օման¹։ Նորվեգիան ունի դիտորդի կարգավիճակ։

Կազմակերպության ղեկավար մարմինը, ըստ էության, անդամ պետությունների էներգետիկայի նախարարների ամենամյա հավաքներն են, որոնք տեղի են ունեցել Ալժիրում²՝ 2002թ. (երկրորդ հավաքը), Կատարի մայրաքաղաք Դոհայում՝ 2003թ., Կահիրեում՝ 2004թ., Տրինիդադ և Տոբագո կղզեպետության մայրաքաղաք Պորտ օֆ Սփեյնում՝ 2005թ.։ 2006թ. ԱՄՆ ճնշման ներքո չկայացավ Վենեսուելայի մայրաքաղաք Կարակասում նախատեսված հերթական հանդիպումը։ Ս.թ. կրկին Կատարի մայրաքաղաքում տեղի ունեցած հանդիպումը, փաստորեն, վեցերորդն էր։

British Petroleum ընկերության կողմից 2006թ. հրապարակված BP Statistical Review of World Energy զեկույցի³ համաձայն՝ 2005թ. վերջի դրությամբ ԳԱԵՖ անդամ երկրների բնական գազի պաշարները կազմել են ողջ աշխարհի բնական գազի պաշարների մոտ 75%-ը (120.98 տրիլիոն մ3), իսկ նույն՝ 2005թ. ԳԱԵՖ անդամ երկրներն արդյունահանել են ողջ աշխարհում արդյունահանվող բնական գազի ավելի քան 45%-ը (1 249.8 մլրդ մ3)։

Ռուսաստանի նախաձեռնությունը

Չնայած ընդունված է համարել, որ գազային OPEC-ի ստեղծման գաղափարն առաջինը ներկայացրել է Իրանը՝ դեռևս 2001թ. Թեհրանում կայացած ԳԱԵՖ հիմնադիր նիստի ժամանակ, և հետագա տարիներին տեղեկատվական դաշտում նման գաղափարի արծարծումը հիմնականում իրանական ղեկավարների հայտարարությունների արդյունք էր, սակայն ներկայումս խնդրի առնչությամբ ընթացող զարգացումներում նախևառաջ պետք է առանձնացնել Ռուսաստանը՝ երկու պատճառով.

• Ակնհայտ է, որ Դոհայում տեղի ունեցած ԳԱԵՖ համաժողովն իր օրակարգով զգալիորեն տարբերվում էր նախորդներից, և տվյալ պարագայում գազային կարտելի ստեղծման հարցն ավելի շատ քաղաքական, քան տնտեսական ենթատեքստ ուներ (այդ առումով չէր կարող չլինել ԱՄՆ ու ԵՄ ճնշումը)։ Հետևաբար, նման կարգի հարցն աշխարհագրական տարբեր հատվածներում գտնվող երկրների միջև քննարկելու համար անհրաժեշտ էր գլոբալ մակարդակի քաղաքական աջակցություն։ Պարզ է, որ ԳԱԵՖ անդամ պետություններից նման կարողություններ ունի միայն Ռուսաստանը։
• Մյուս կողմից՝ ֆորումի մաս կազմող պետություններից միայն Ռուսաստանը տիրապետում է աշխարհի բնական գազի պաշարների ավելի քան 26.5%-ին։ Այսինքն՝ առանց ռուսական գազային կարողությունների անիմաստ է քննարկել ԳԱԵՖ շրջանակներում արդյունավետ կարտելի ստեղծման հարցը։

Ինչպես հայտնի է, Ռուսաստանի արտաքին քաղաքականության մեջ էներգետիկ լծակի կիրառումը վերջին տարիներին ոչ միայն գտավ իր ուրույն տեղը, այլև դարձավ հետխորհրդային արեայում ռուսական շահերի պաշտպանության հիմնական մեխանիզմներից մեկը։

Չնայած իր անմիջական հարևանների նկատմամբ գազային քաղաքականության վարման համար Ռուսաստանն ունի կապույտ վառելիքի անհրաժեշտ ծավալի պաշարներ, սակայն 2006-ից սկսեցին նոր տարրեր նկատվել Մոսկվայի գազային քաղաքականության մեջ։ Այդ առումով, անցած ամիսների ընթացքում Ռուսաստանի արտաքին քաղաքականության մեջ պետք է առանձնացնել երկու իրադարձություն՝ Վ.Պուտինի այցերն Ալժիր (մարտի 10-11, 2006թ.) և Կատար (փետրվարի 12, 2007թ.).

• Ալժիրում կայացած բանակցությունների արդյունքում Ռուսաստանը ոչ միայն դուրս գրեց դեռևս Խորհրդային Միությանն Ալժիրի ունեցած $4.7 մլրդ պարտքը, այլև պայմանավորվածություն ձեռք բերվեց հյուսիսաֆրիկյան այդ պետությանը մոտ $5.5 մլրդ-ի ռուսական զենք-զինտեխնիկա վաճառելու վերաբերյալ։
• Կատար Պուտինի այցելությունը տեղի ունեցավ մերձավորարևելյան արաբական մի շարք երկրներ Ռուսաստանի նախագահի այցելության շրջանակներում և բնորոշվեց հատկապես Պարսից ծոցի արաբական միապետությունների հետ նոր որակի հարաբերություններ հաստատելու Մսկվայի ցանկությամբ։

Հարկ է ուշադրություն դարձնել այն հանգամանքի վրա, որ երկու երկրներն էլ գազ արդյունահանող առաջատար պետություններից են, և Դոհայում կայացած ԳԱԵՖ վերջին համաժողովի ֆոնին պարզ է դառնում, որ թե՛ Ալժիրում, թե՛ Կատարում ռուսական պատվիրակության կողմից քննարկվող հիմնական հարցերի թվում է եղել գազային ոլորտում համագործակցությունը։ Եթե ռուս-իրանական քաղաքական հարաբերությունները բավարար են գազային ոլորտում երկու երկրների միջև համաձայնության ձեռքբերման համար, ապա Ալժիրի⁴ ու Կատարի⁵ հետ ռազմավարական բնույթի պայմանավորվածությունների կայացումը թույլ կտա Ռուսաստանին սեփական արտաքին քաղաքականության մեջ նոր որակ հաղորդել էներգետիկ գործոնին՝ դուրս գալով հետխորհրդային արեայից։

Հետևություններ

Չնայած Դոհայում կայացած ԳԱԵՖ համաժողովի արդյունքում ընդամենը ստեղծվեց գազի գների ձևավորմամբ զբաղվող հատուկ խորհուրդ, սակայն նշված հանգամանքը հիմք է տալիս առանձնացնելու հետևյալ կետերը.

• Դոհայում կայացած ԳԱԵՖ համաժողովի ընթացքում կազմակերպության մի շարք անդամների (Իրան, Վենեսուելա) կողմից գազային կարտելի ստեղծման մասին հարցի առաջքաշումը վկայում է, որ ԳԱԵՖ որոշ անդամ երկրների (Ռուսաստան, Իրան, Վենեսուելա, Բոլիվիա) կարտելի ստեղծման վերաբերյալ կայացվել է սկզբունքային համաձայնություն։
• Թեև Կատարի մայրաքաղաքում ռուսական պատվիրակության ղեկավար, արդյունաբերության և էներգետիկայի նախարար Վիկտոր Խրիստենկոն պաշտոնապես հայտարարեց, թե Ռուսաստանը մտադիր չէ ստեղծել գազային կարտել, սակայն Մոսկվայում հենց նման ծրագրերի առկայությամբ պետք է բացատրել Իրանի ու Վենեսուելայի որոշումը՝ համաժողովի ընթացքում հրապարակայնորեն առաջ քաշել կարտելի ստեղծման մասին գաղափարը։
• Ինչ վերաբերում է բուն կարտելին, ապա Գազ արտահանող երկրների ֆորումի շրջանակներում գազի գների ձևավորմամբ զբաղվող հատուկ խորհրդի ստեղծումը ժամանակ անց կարող է գնահատվել ոչ թե որպես անհաջողություն, այլ կարտելի ստեղծման ճանապարհին արված առաջին քայլ։

Հաշվի առնելով գազի միջազգային կարտել ստեղծելու Ռուսաստանի քաղաքական ու տնտեսական նախաձեռնությունների ծավալունությունը և օգտագործվող ռեսուրսների չափը՝ հիմնական հարցը, որը մեջտեղ է գալիս, թիրախի հարցն է։

Ներկայումս Ռուսաստանը որպես թիվ 1 սպառնալիք առանձնացնում է Արևմուտքից եկող մարտահրավերները՝ ՆԱՏՕ ընդլայնումը դեպի Արևելք և ամերիկյան ու եվրոպական ազդեցության խորացումը հետխորհրդային տարածքում։ Հետևաբար, միջազգային հարթությունում էներգետիկ լծակի կիրառման հավանական ուղղություններից առաջին հերթին պետք է առանձնացնել արևմտյանները։ Սակայն եթե ԱՄՆ ներմուծվող բնական գազի (2005թ. 122.08 մլրդ մ3) միայն 14.5%-ն է գալիս ԳԱԵՖ անդամ երկրներից (այն էլ այնպիսի երկրներից, որոնք քաղաքական առումով Վաշինգտոնի նկատմամբ ունեն դաշնակցային կամ լոյալ մոտեցումներ)⁶, ապա լիովին այլ է Եվրամիության վիճակը, ուր ԳԱԵՖ անդամ երկրներից ներմուծվում է դրսից ներկրվող բնական գազի ողջ ծավալի ավելի քան 40%-ը, և այդ տոկոսը գնալով աճում է։

Այսպիսով, կարելի է ենթադրել, որ գազի ոլորտում միջազգային որոշակի պայմանավորվածությունների ձեռքբերման արդյունքը Ռուսաստանին, թերևս, նախևառաջ ուղղի Եվրամիության դեմ՝ ռազմավարական ճնշում բանեցնելով նրա ուղղությամբ, նաև այդ միջոցով ԱՄՆ-ից որոշակի զիջումներ կորզելու համար։

դեպի ետ

---

Հեղինակի այլ նյութեր

• ՌՈՒՍԱՍՏԱՆ–ԹՈՒՐՔԻԱ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՇՈՒՐՋ[10.07.2009]
• ԹՈՒՐՔԻԱ. ԷՆԵՐԳԵՏԻԿ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ՀԱՆԳՈՒՅՑ ԴԱՌՆԱԼՈՒ ՀԵՌԱՆԿԱՐԸ [19.03.2009]
• ԹՈՒՐՔԻԱ. ԷՆԵՐԳԵՏԻԿ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄՆԵՐԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏԸ [05.03.2009]
• ԱՄԵՐԻԿԱ-ԻՐԱՆԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԵՌԱՆԿԱՐԻ ՇՈՒՐՋ [02.02.2009]
• ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԱՐԵԱՅՈՒՄ ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՇՈՒՐՋ[22.01.2009]
• ԹՈՒՐՔՄԵՆՍՏԱՆՆ ԱՐԵՎՄՈՒՏՔԻ ՀԵՏ ԷՆԵՐԳԵՏԻԿ ՊԱՅՄԱՆԱՎՈՐՎԱԾՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽՕՐԵԻ՞Ն[27.12.2008]
• ԴԻՏԱՐԿՈՒՄ ԿԵՆՏՐՈՆԱԱՍԻԱԿԱՆ ԷՆԵՐԳԵՏԻԿ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄՆԵՐԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ Կենտրոնական Ասիայի նոր վերաձևո՞ւմ[15.12.2008]
• ԼՂՀ ՀԻՄՆԱԽՆԴՐԻ ՇՈՒՐՋ. «ԱԴՐԲԵՋԱՆԱԿԱՆ ՀԱՐՑԸ» [27.11.2008]
• ԱԴՐԲԵՋԱՆԸ ՆՈՐ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ՇԵՄԻՆ[03.11.2008]
• ԻՐԱՆՆ ԱՐԵՎՄՈՒՏՔԻ ՀԵՏ ԷՆԵՐԳԵՏԻԿ ՀԱՄԱՁԱՅՆՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽՕՐԵԻՆ[27.10.2008]
• ԻՐԱՎԻՃԱԿԻ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆ ՀԱՐԱՎԱՅԻՆ ԿՈՎԿԱՍՈՒՄ[18.09.2008]