ՀԱՅ ԱՎԵՏԱՐԱՆԱԿԱՆՆԵՐԻ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆՆ ԱՐՑԱԽՈՒՄ

06.09.2012

ՀԱՅ ԱՎԵՏԱՐԱՆԱԿԱՆՆԵՐԻ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆՆ ԱՐՑԱԽՈՒՄ

Տիգրան Ղանալանյան
«Նորավանք» ԳԿՀ Հայագիտական կենտրոնի փորձագետ

Շուրջ երկու հարյուրամյակ Արցախը հայ ավետարանականների գործունեության կարևոր թատերաբեմ է հանդիսանում։ Ինչպես նախախորհրդային, այնպես էլ հետխորհրդային ժամանակաշրջանում այստեղ հայ ավետարանականներն ունեցել են և ունեն նշանակալի դերակատարություն։ Արցախի պատմական բացառիկ նշանակությունը Հայության կյանքում և այժմ նրա առջև ծառացած մարտահրավերները խնդրի ուսումնասիրությունը դարձնում են առավել արդիական։

Արցախում հայ ավետարանականության սկզբնավորման գործում նշանակալի դերակատարություն ունեցավ Բազելի Ավետարանական քարոզչական ընկերությունը, որը 1822թ. ռուսական իշխանություններից թույլտվություն ստացավ Կովկասում հիմնել կենտրոններ, դպրոցներ, տպարաններ՝ տեղի ոչ քրիստոնյա բնակչության շրջանում քրիստոնեություն տարածելու նպատակով: Այդ նախաձեռնությունը գլխավորում էին եվրոպացի հոգևոր գործիչներ, որոնցից առավելապես աչքի էին ընկնում Ավգուստ Դիտրիխը և Ֆելիցիան Զարեմբան:

Շվեյցարացի քարոզիչներն Արցախի կենտրոն Շուշիում հաստատվեցին 1823թ.՝ ցարական կառավարության թույլտվությամբ։ Սկզբնական շրջանում նրանք զբաղվում էին կրթական գործունեությամբ, ինչպես նաև տեղի մտավորական և հոգևոր շրջանակների հետ կապեր հաստատելով։ Քարոզիչներ Դիտրիխը և Հաագը սովորեցին հայերեն, վերջինը՝ Ղարաբաղի բարբառը։ Այստեղ նրանց գործակիցն էր Միրզա Ֆարուխը (Հարություն Գալստյան)¹։

1823թ. շվեյցարացի քարոզիչները Շուշիում գնեցին մեծ հողատարածք՝ ուսումնարան, տպարան և այլ շինություններ կառուցելու նպատակով։ Ապա քարոզիչներն իրենց գործունեությունը գլխավորապես կենտրոնացրին կրթության ասպարեզում։ 1827թ. Շուշիում բացվեցին նրանց ուսումնարանը և տպարանը։ Այստեղի դպրոցում աշակերտները սովորում էին հայոց լեզու, կարդում Ավետարան, անում թարգմանություններ՝ գրաբարից աշխարհաբար և հակառակը:

Դպրոցն ունեցավ կարևոր նշանակություն, քանի որ այստեղ ուսանած երիտասարդները, մասամբ միսիոներների օժանդակությամբ, բացում էին փոքր դպրոցներ քաղաքում և գյուղերում: Այդպես ստեղծված հինգ դպրոցներից երկուսը գտնվում էին Շուշիում, երեքը՝ գյուղերում, յուրաքանչյուրը՝ 20-30 աշակերտով: Բողոքական քարոզիչների կրթական գործունեության մասին ականավոր պատմաբան Լեոն գրում է. «...լոկ կրօնական նպատակ ունեցող եւրոպացի բողոքականները տալիս էին հայ մատաղ սերնդին մի կրթութիւն, որ կրօնական լինելով հանդերձ՝ ներկայացնում էր դաստիարակչական շատ գեղեցիկ նորոյթ: Իսկապէս ժողովրդական դաստիարակութեան գործն էր սկսւում Ղարաբաղում և այս կողմից Շուշու «լէմսին շկօլը» (գերմանական դպրոցը) նման էր Թիֆլիսի Ներսիսեան դպրոցին, որի հիմնադիրը դրանից առաջ էր զգացել ժողովրդական կրթութեան ահագին խորհուրդը և բաց էր արել դպրոցը հասարակութեան բոլոր խաւերի առջև»²:

1831թ. հունիսին, ի պատասխան իրենց դեմ ուղղված բողոքների, քարոզիչներն ազգային լուսավորության նախարարին ներկայացնում են իրենց գործունեության առաջին արդյունքները։ Մասնավորապես, դպրոցի բացումից մեկ տարի անց նրա աշակերտների թիվը հասել էր 130 հոգու:

Հատկանշական է, որ Բազելի ավետարանական քարոզիչները, դպրոց բացելով, ծրագրում էին հետագայում այստեղի հայազգի շրջանավարտներին ներգրավել մահմեդականների շրջանում Ավետարանը քարոզելու գործին³։

Նշանակալի երևույթ էր նաև Շուշիի դպրոցին զուգահեռ բացված տպարանը: Այստեղ հրատարակվում է կրոնական բովանդակություն ունեցող գրականություն: Բազելի ավետարանական ընկերությունը զուգահեռաբար հայերեն գրականություն էր հրատարակում նաև Մոսկվայում: Այդպիսով Շուշիում և Մոսկվայում միսիոներները հրատարակեցին 11,679 օրինակ հայերեն, 728 օրինակ պարսկերեն, 147 օրինակ թուրքերեն և 100 օրինակ եբրայերեն գրքեր: Հայերեն գրքերի վրա միշտ հիշատակվում էին ժամանակի կաթողիկոսը և տպագրության թույլատրող առաջնորդները⁴:

Շվեյցարացի միսիոներները սկզբնապես հայտարարում էին, որ իրենց գործունեությունն ուղղված է միայն հեթանոսներին և մահմեդականներին կրոնափոխ անելուն, իսկ քրիստոնյաների շրջանում այն սահմանափակվում է միայն Սուրբ գրքի տարածմամբ: Սակայն իրականում այդ գործունեությունը կրում էր ոչ միայն կրթական և հոգևոր գրականության տարածման բնույթ, այլև ի վերջո հանգեցնում էր նաև քրիստոնյաների շրջանում դավանափոխության:

Անտեսելով այն հանգամանքը, որ նախապես հռչակված էր հիմնական գործունեության դաշտ համարել ոչ քրիստոնյաներին, միսիոներներն իրենց հիմնական ուշադրությունը կենտրոնացրին հայերի վրա: Այս մասին հենց իրենք 1823թ. գրում են. «Թէպէտ մենք մտադիր ենք սկզբում մի քանի տարի շարունակ առանձին ուշադրութիւն դարձնել Աստծու խօսքը տարածելու միմիայն հայերի մէջ և հաստատելու նրանց համար ուսումնարաններ, բայց մեր իսկական նպատակն է, որ ապագայ ժամանակներում առաւելապէս մահմեդականներին քարոզենք աշխարհի փրկիչ Քրիստոսի աւետարանը»⁵:

1830-ական թթ. սկզբից հայ հոգևորականությունը սկսում է բացասաբար վերաբերվել բողոքական քարոզիչներին: Ստացվեց տեղեկատվություն, որ Սևանի միաբաններից երկուսն ընդունել են բողոքականություն, ինչը մեծ դժգոհություն առաջացրեց: Իշխանություններին դիմում հղվեց՝ դավանափոխությանը խոչընդոտելու պահանջով: Սա բացասական ազդեցություն ունեցավ միսիոներների հեղինակության վրա՝ աշակերտները սկսեցին հեռանալ նրանց դպրոցներից: Ռուսական իշխանությունները միջամտեցին. մասնավորապես, Կովկասի կառավարիչ Ռոզենը 1835թ. հունվարին գրություն է ուղղում ներքին գործերի նախարարին, որտեղ պաշտպանում է հայ հոգևորականության դիրքորոշումը և համարում, որ Բազելյան քարոզիչների գործունեությունն այլևս անթույլատրելի է: Տեսակետը Ռոզենը հիմնավորում էր նրանով, որ քարոզիչներն իրենց ուշադրությունը կենտրոնացրել են բացառապես հայերի վրա, ինչը հարուցում է հայերի դժգոհությունը, միաժամանակ ոչ մի մահմեդական քրիստոնյա չի դարձել: Սրա հիման վրա կառավարությունը որոշում կայացրեց՝ արգելել Բազելյան քարոզիչներին միսիոներական գործունեություն իրականացնել: Արգելվեց նաև հայ երիտասարդներին ընդունել միսիոներների դպրոցները: Արդյունքում՝ 1837թ. միսիոներները, Շուշիի իրենց ձեռնարկությունները վաճառելուց հետո, հեռացան քաղաքից: Շուշիում Բազելի միսիոներների գործունեությունն այսպես է գնահատում Լեոն. «...Շուշու մէջ Բազէլի միսիօնէրների գործը ոչ միայն տեղական նշանակութիւն ուներ, այլ եւ ընդհանրապէս հայկական, մասնավորապէս եւ կովկասեան»⁶:

Շուշիից Բազելի բողոքական քարոզիչների հեռանալուց հետո տեղի հայ ավետարանականները փորձեցին սեփական ուժերով կարգավորել համայնքի կյանքը: 1860-ական թթ. Շուշիում կար 28 տուն բողոքական: Չնայած հետագայում նրանց թիվն աճեց, բայց մինչև 1880-ական թթ., երբ Շուշիի հայ բողոքականների թիվը կազմում էր մոտ հարյուր ընտանիք, ավետարանականները չունեցան առանձին եկեղեցի: 1865թ. Բազելի աստվածաբանական ճեմարանում սովորելուց հետո շուշեցի ավետարանական գործիչ Աբրահամ Ամիրխանյանը վերադարձավ Շուշի և դպրոց բացեց: Սակայն տեղի հոգևորականների հարուցած խոչընդոտների արդյունքում դպրոցը երկար կյանք չունեցավ: 1885թ. հուլիսին Շուշիում սկսվեց մամուլում մեծ աղմուկ հանած դատավարությունը՝ Շուշիի հայ ավետարանականների և առաքելականների միջև ծագած վեճերն ու ընդհարումները քննարկելու նպատակով: Ըստ դատական գործերի՝ 15 գերդաստան հետևել են բողոքականությանը, ունեցել ժողովներ, բայց կրոնական արարողությունները նրանց համար շարունակել են իրականացնել Հայ Առաքելական եկեղեցու սպասավորները: Արդյունքում՝ առաքելական և ավետարանական հայերի միջև հարաբերություններն ավելի սրվեցին, և վերջիններիս շրջանում տիրապետող դարձավ Հայ Առաքելական եկեղեցուց անջատվելու գաղափարը, որի իրականացման համար նրանք դիմեցին կառավարությանը: Թեմական առաջնորդն արգելեց բողոքականների համար որևէ կրոնական ծես կատարել: 1889թ. Շուշիի հայ բողոքականները բաժանվեցին երկու խմբի՝ մկրտականներ և ավետարանականներ: 1890թ. Շուշիում բացվեց առաջին հայկական մկրտական եկեղեցին: Արդեն 1890-ական թթ. ծավալուն դարձավ Արցախի հայ բողոքականների արտագաղթը դեպի Բաքու, ինչը նպաստեց Բաքվի հայ ավետարանական համայնքի հզորացմանը⁷:

Ռուսական կայսրության կազմում գտնվող Արցախում բողոքականության տարածումը պայմանավորված էր նաև ամբողջ պետության հոգևոր կյանքում տեղի ունեցող գործընթացներով։ Այդ ժամանակաշրջանում բողոքականությունը և, մասնավորապես, լյութերականությունը մեծ տարածում ունեին ամբողջ Ռուսական կայսրությունում։ Այսպես, 1897թ. կայացած առաջին համառուսաստանյան մարդահամարի տվյալներով՝ լյութերականություն դավանողների թիվն ավելի քան 3,5 միլիոն էր (կայսրության ավելի քան 125 միլիոն ընդհանուր բնակչության մեջ)⁸։

20-րդ դարի առաջին երկու տասնամյակների իրադարձությունները վճռական նշանակություն ունեցան նաև Արցախի հայ ավետարանականների համար: Կիսելով ամբողջ հայության ճակատագիրը՝ Արցախի հայ ավետարանականները ևս ենթարկվեցին բազում արհավիրքների, ինչի արդյունքում համայնքային կյանքը թուլացավ: Արդեն 1920-ական թվականներից մինչև Արցախյան շարժումն ընկած ժամանակահատվածում դժվար է խոսել Արցախի հայ բողոքական համայնքի գործունեության ծավալման մասին: Մի կողմից՝ հայ ավետարանականներն ամբողջ ԽՍՀՄ տարածքում ենթակա էին հակակրոնական համապետական քաղաքականության ճնշումներին, մյուս կողմից՝ գտնվելով Ադրբեջանական ԽՍՀ կազմում, Արցախի հայ ավետարանականները (ինչպես այստեղ գտնվող մնացյալ հայությունը) ենթակա էին ազգային հալածանքների: Ուստի, հայ ավետարանականների գործունեությունն Արցախում վերազարթոնք է ապրում միայն Արցախյան շարժման և ազգային-ազատագրական պատերազմին զուգահեռ:

Արցախյան շարժման և պատերազմի սկզբնավորման ժամանակաշրջանում կրկին մեկնարկեց հայ ավետարանականների գործունեությունն Արցախում։ Ծանր վիճակում հայտնված ԼՂՀ-ի համար կարևոր նշանակություն ունեցավ հայ ավետարանական կառույցների, մասնավորապես՝ Ամերիկայի հայ ավետարանչական ընկերակցության (ԱՀԱԸ) գործունեությունը: Այն ընդգրկում է կրթական, բարեգործական, հոգևոր, մշակութային, առողջապահական և այլ բնագավառներ: Պատերազմին հաջորդող տարիներին ԱՀԱԸ-ն ստանձնեց Ստեփանակերտում, Շուշիում, Ասկերանում հինգ և ավելի երեխաներ ունեցող հարյուր ընտանիքների խնամակալությունը⁹:

1996 թվականից Կարկառ գետի մերձակայքում կազմակերպվեցին ճամբարներ երեխաների համար, որին միայն 1996-1998թթ. մասնակցեց 2000 երեխա: Այս ճամբարում շինարարական աշխատանքներ է իրականացրել ԱՄՆ և Կանադայի Հայ Ավետարանական եկեղեցիների երիտասարդ կամավորական խումբը: Սա օրինակելի երևույթ է, երբ համահայկական ընդգրկում ունեցող կառույցը սփյուռքահայ երիտասարդներին ներգրավում է Արցախի շենացման գործին: Այսպիսի ձեռնարկումները, շարունակական և ավելի ծավալուն լինելու պարագայում, կարող են միաժամանակ նպաստել և՛ Արցախի տնտեսական զարգացման խնդիրների լուծմանը, և՛ Հայաստանի հետ սփյուռքահայության կապերի ամրապնդմանը, և՛ համազգային համախմբմանը:

1998թ. հուլիսի 14-ին՝ ԱՀԱԸ 80-ամյակի կապակցությամբ, Արցախում բացվեց նոր գրասենյակ, որի մասին ԱՀԱԸ գործադիր տնօրեն Մովսես Ճանպազյանը նշել է. «Կոչված է դառնալու քրիստոնեական ծառայության, քրիստոնեական վկայության մի օջախ, դառնալու խորհրդանիշը սփյուռքահայության այն մեկ հատվածի, որը համախմբված է ՀԱԸ շուրջը և ուզում է սրանով հաստատել, որ Արցախը հայկական է և հայկական էլ պիտի մնա, և Արցախում տարբեր ներդրումներ պիտի արվեն»¹⁰:

Ընկերակցության ջանքերով բարելավվեց Մարտակերտի շրջանի Կիչան գյուղի ջրամատակարարումը, 1999թ. բացվեց գյուղի նոր բուժկետը: ԱՀԱԸ-ն ակտիվ բարեգործական աշխատանքներ է իրականացնում նաև Շուշի քաղաքում: 2003թ. ավարտվեցին Ասկերանի շրջանի Խաչեն գյուղի ջրամատակարարման բարելավման աշխատանքները¹¹: ԱՀԱԸ ջանքերով գործում են նկարչական, երգի, երաժշտական, ձեռարվեստի խմբակներ, կազմակերպվում հայոց և օտար լեզուների լրացուցիչ պարապմունքներ դպրոցներում: Ընկերակցությունն օժանդակել է դասագրքերի հրատարակմանը, բաժանել բազմաքանակ քրիստոնեական գրականություն։

Կարևոր նշանակություն ունեցավ անձամբ ԱՀԱԸ գործադիր տնօրեն Մովսես Ճանպազյանի գործունեությունը, որի մասին 2000թ. ԼՂՀ նախագահ Արկադի Ղուկասյանը նշում է. «...Անգնահատելի է նրա ցուցաբերած աջակցությունը պատերազմում զոհված ազատամարտիկների երեխաներին, կարիքավոր ընտանիքներին, հսկայական է նաև նրա ավանդը մեր առողջապահության առջև ծառացած հիմնախնդիրների հաղթահարման գործում»¹²: 2005թ. լրացավ ԼՂՀ-ում Հայ ավետարանչական ընկերակցության գործունեության 10 տարին, ինչի առթիվ ԱՀԱԸ պատվիրակությունը հանդիպում ունեցավ ԼՂՀ այն ժամանակվա նախագահ Ա.Ղուկասյանի հետ: 2008թ. ԱՀԱԸ 90-ամյակի կապակցությամբ ԼՂՀ վարչապետ Ա.Հարությունյանն ԱՀԱԸ ՀՀ և ԼՂՀ ներկայացուցիչ Ռընե Լևոնյանին գրում է. «...Ես բարձր եմ գնահատում Ամերիկայի Հայ Ավետարանչական ընկերակցության ընդհանուր գործունեությունը և սրտանց շնորհավորում եմ այդ վաստակաշատ կազմակերպության 90-ամյա հոբելյանը: Նրա հայանպաստ քայլերը տեսանելի են նաև Արցախում, ինչի համար երախտագետ են մեր համերկրացիները: Հուսով եմ՝ հետայսու առավել ակտիվ փոխգործակցություն կլինի Ձեր ղեկավարած կազմակերպության և ԼՂՀ կառավարության միջև՝ համատեղ լուծելու մի շարք կենսական խնդիրներ»¹³:

2011թ. սեպտեմբերին կայացավ ԼՂՀ նախագահ Բակո Սահակյանի և ԱՀԱԸ պատվիրակության հանդիպումը, որտեղ քննարկվեցին ձեռքբերումներն ու առաջիկա ծրագրերը: Իսկ արդեն նոյեմբերին Բ.Սահակյանն այցելեց Նյու Ջերսիում գտնվող ԱՀԱԸ կենտրոն, որտեղ հանդիպեց ԱՀԱԸ գործադիր տնօրեն Լևոն Ֆիլյանի և ընկերակցության այլ ղեկավարների հետ: Հանդիպմանը մասնակցում էր նաև Հայ Առաքելական եկեղեցու Արցախի թեմի առաջնորդ Պարգև արք. Մարտիրոսյանը: Արցախի և ԱՀԱԸ ղեկավարության հանդիպման ընթացքում քննարկվեցին Արցախում իրականացվելիք ծրագրերը, նախագահ Սահակյանն առանձնացրեց ընկերակցության ներդրումը Ղարաբաղի նախադպրոցական կրթական ցանցի ձևավորման մեջ¹⁴:

Պետք է նշել, որ բացի ԱՀԱԸ-ից, Արցախում գործունեություն է ծավալում նաև Ֆրանսիայի «Հույս Հայաստանի համար» կազմակերպությունը:

Այժմ Արցախի Հանրապետությունում գործում են 13 հայ ավետարանական կառույցներ։ ԼՂՀ մայրաքաղաք Ստեփանակերտում է գտնվում Հայ Ավետարանական միակ եկեղեցին¹⁵։ Ամերիկայի հայ ավետարանչական ընկերակցության գրասենյակներ են գործում Ստեփանակերտում, Շուշիում և Ասկերանում։ Կառույցների շարքում ամենամեծաթիվը հայ ավետարանականների մանկապարտեզներն են, որոնք գործում են Ստեփանակերտում, Շուշիում, Ասկերանում, Հադրութում և Մարտակերտում։ Բացի այդ, գործում են երկու ճամբարներ՝ Շուշիում ու Ստեփանակերտում, և հայ ավետարանական գրադարանը՝ Շուշիում¹⁶։ Ակնհայտ է, որ Արցախում հայ ավետարանականների կենտրոններն են Շուշին և Ստեփանակերտը։ Դա, անշուշտ, ունի իր բացատրությունը, քանի որ Ստեփանակերտը ԼՂՀ մայրաքաղաքն է, ինչպես նաև Արցախի ամենամեծ բնակավայրը, իսկ Շուշին մշտապես ունեցել է բացառիկ պատմական, քաղաքական, ռազմավարական, մշակութային, հոգևոր նշանակություն ոչ միայն Արցախի, այլև ընդհանրապես Հայության համար։ Բացի Շուշիից և Ստեփանակերտից, հայ ավետարանական կառույցներ են գործում նաև Ասկերանի, Հադրութի և Մարտակերտի շրջանների համանուն շրջկենտրոններում։ Արցախի հայ ավետարանականների ընդհանուր թվաքանակը մոտավոր տվյալներով կազմում է 200 հոգի։

Աշխարհագրական այս ընդգրկումը գուցե կարելի է բնական և բավարար համարել, սակայն առաջին հերթին աչքի է զարնում այն հանգամանքը, որ գործունեության դաշտից դուրս է մնում Մարտունու շրջանը, որը, չհաշված Ստեփանակերտը, ԼՂՀ ամենամեծաթիվ բնակչությունն ունեցող շրջանն է։ Բացի այդ, հայ ավետարանականները չունեն կառույցներ Արցախի ու համայն Հայության համար այնպիսի կենսական նշանակություն ունեցող տարածքներում, ինչպիսիք են ԼՂՀ Շահումյանի և Քաշաթաղի շրջանները։

Ողջունելի պետք է համարել այն, որ հայ ավետարանականներն առավելապես ունեն այնպիսի կառույցներ, որոնք միտված են լուծելու Արցախի կրթական, սոցիալական, տնտեսական խնդիրները։ Այսինքն՝ գործունեությունն առավելապես միտված է համազգային խնդիրների լուծմանը։ Ակնհայտ է դառնում, որ առաջնային նշանակություն ունի ազգային դաշտում գործելը, ոչ թե դավանանքային տարանջատումը։ Այս հանգամանքը կարող է դրական նշանակություն ունենալ նաև Հայ Առաքելական եկեղեցու հետ Հայ Ավետարանական եկեղեցու, մասնավորապես՝ Արցախում հարաբերությունների սերտացման համար։

Այսպիսով, Արցախի հայ ավետարանականները, հանդիսանալով Հայության անբաժանելի մասը, ակտիվ գործունեություն են ծավալում ԼՂՀ-ում։ Այս աշխատանքներում ընդգրկված են ոչ միայն տեղի, այլև ՀՀ և Սփյուռքի հայ ավետարանական կառույցները, ինչը նպաստում է նաև Հայաստան (ՀՀ, ԼՂՀ)-Սփյուռք համագործակցության ամրապնդմանը։ Հայ ավետարանականների գործունեությունը նպատակամղված է Արցախի հզորացմանը, ինչի համար էլ այն արժանանում է ԼՂՀ պետական ղեկավարության բարձր գնահատականին։ Ապագայում տեղի ավետարանական կառույցների գործունեությունն առավել արդյունավետ կազմակերպելու և այդ աշխատանքները Հայության միասնական ռազմավարական հիմնախնդիրներին ծառայեցնելու համար կարող է էական դրական նշանակություն ունենալ Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ եկեղեցու, մասնավորապես՝ Արցախի թեմի հետ ակտիվ փոխհամագործակցության ձևավորումը։

¹ Ղազարյան Ա., Լևոնյան Ռ.Ն., Հայաստանյայց Ավետարանական եկեղեցի (Հայաստան-Կովկաս), Երևան, 1999, էջ 81։

² Լէօ, Պատմութիւն Ղարաբաղի Հայոց թեմական հոգեւոր դպրոցի (1838-1913), Թիֆլիզ, 1914, էջ 90:

³ Ատանալեան Կ.Պ., Յուշարձան Հայ Աւետարանականաց եւ Աւետարանական եկեղեցւոյ, Ֆրեզնո, 1952, էջ 182։

⁴ Լէօ, նշվ. աշխ., էջ 92-93:

⁵ Նույն տեղում, էջ 88-89:

⁶ Նույն տեղում, էջ 89:

⁷ Ղազարյան Ա., Լևոնյան Ռ.Ն., նշվ. աշխ., էջ 88-95։

⁸ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897г. Распределение населения по вероисповеданиям и регионам, http://www.archipelag.ru/ru_mir/religio/statistics/said/statistics-imp/

⁹ Տե՛ս «Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցի», Երևան, 1997, N 1, էջ 23:

¹⁰ Նույն տեղում, 1999, N 2, էջ 15:

¹¹ Նույն տեղում, 2003, N 3, էջ 23:

¹² Նույն տեղում, 2000, N 4, էջ 17:

¹³ Նույն տեղում, 2008, N 3, էջ 6:

¹⁴ Տե՛ս "AMAA news", 2011, N 4, p. 17.

¹⁵ Ստեփանակերտի Հայ Ավետարանական եկեղեցին հիմնադրվել է 2003թ.: Սկզբում այստեղի հայ ավետարանականների թիվը կազմում էր 60 հոգի, իսկ արդեն 2011թ. տվյալներով՝ 124 հոգի: Եկեղեցուն կից գործում է կիրակնօրյա դպրոց։ Տե՛ս նույն տեղում, 2006, N 1, p. 9.

¹⁶ Տե՛ս AMAA Directory 2012: Armenian Evangelical Churches, Institutions, Organizations, Pastors and Christian Workers Worldwide, p. 13. http://amaa.org/Directory for website.pdf

«Գլոբուս» վերլուծական հանդես, թիվ 8, 2012

դեպի ետ

Հեղինակի այլ նյութեր