Եդեսիա. ազգային ինքնությանը նախանձախնդիր
ՌԴ Ստավրոպոլի մարզի Եդեսիա հայկական գյուղը ոչ միայն սփյուռքային գոյությամբ հայկական մի բնակավայր է, այլև ինքնության առնձահատուկ դրսևորմամբ, «այլալեզու» հայերի մի ուշագրավ համայնք: Այն, կարծես թե դուրս է մնացել մեր հասարակական և ակադեմիական հետաքրքրությունների տեսադաշտից, մինչդեռ ինքնատիպ դիմագծով հայության այս բեկորն իր մեջ մշակութային և պատմական բազում հետաքրքիր իրողություններ է կրում:
Մոզդոկից մոտ 40 կմ հյուսիս, Կուրա գետի ափին ՌԴ Ստավրոպոլի երկարամասում, մարզի և Հյուսիսային Օսիայի, Չեչնիայի սահմանագծին է գտնվում Եդեսիա հայկական գյուղը, ուր ապրում է շուրջ 6000 հայ բնակիչ: Բացի դրանից, մեծ թվով եդեսիացիներ են բնակվում հարևան Կուրսկայա շրջկենտրոնում, Մոզդոկում և շրջակա այլ գյուղերում:
Եդեսիա գյուղը հիմնվել է 18-րդ դարի վերջին Դաղստանի հարավից և Այսրկովկասի հյուսիս-արևելյան շրջաններից գաղթած հայ բնակչության կողմից, որոնք 1796թ. դեպի Այսրկովկաս Վ. Զուբովի արշավանքից հետո, լքում են իրենց բնակավայրերն ու հեռանում Հյուսիսային Կովկաս` հաստատվելով Ղզլարում և շրջակայքում, Սբ. Խաչ քաղաքում (ներկայիս` Բուդյոնովսկ) և Կուրա կամ Կասաևա - Յամա վայրում: Հայկական այս խումբը դեռևս վաղ միջնադարից` բնակվելով Դերբենտի, Մուշկուրի, Ղուբայի շրջաններում, այլէթնիկ ու այլակրոն միջավայրում` ենթարկվել էր լեզվամշակութային փոփոխությունների, կորցրել էր մայրենի լեզուն, դարձել իրանալեզու, և 18-րդ դարում արդեն իսկ հիշատակվում է որպես թաթախոս խումբ: Թուրքերենը, Արևելյան Այսրկովկասում լինելով որպես ազգամիջյան հաղորդակցության լեզու, տարածված էր նաև հայկական այս բնակչության մոտ:
Հյուսիս-արևելյան Այսրկովկասում և Հարավային Դաղստանում հայկական այս խմբի հաստատվելը կապված էր դեռևս վաղմիջնադարյան իրողությունների հետ, երբ 6-րդ դարում Պարսից Խոսրով Անուշիրվան թագավորը Դերբենտի անցքը պաշտպանելու նպատակով իրանական վերաբնակիչներ է բնակեցնում այդ տարածքներում` նրանց հետ միասին նաև «սիսաջանների», այսինքն` Սյունիքից տեղափոխված հայկական զինվորական բնակչություն:
Մոտ մեկ ու կես հազարամյակ, բնակվելով այդ շրջատարածքում, ենթարկվելով լեզվամշակութային ձուլումների, կրելով տարածաշրջանում տեղի ունեցած զանազան փոփոխությունների առաջ բերած հետևանքներն ու ծանրությունը խումբը պահպանում է հայկական ինքնագիտակցությունը, մշակութային նկարագիրը և դավանանքը:
Ահա այս բնակչության գերակշիռ հատվածը 18-րդ դ. վերջին հաստատվում է Հյուսիսային Կովկասում: Նրանց մի հատվածը բնակության վայր է ընտրում Կուրա գետի ափը, որի անունով էլ սկզբնական շրջանում գյուղը կոչվում է Ղուրա: Այն հայտնի էր նաև Դերբենտ, Հայկական գյուղ, Կասաև -Յամա անուններով:
1852թ. գյուղը «ի պատիվ հին Հայաստանի մայրաքաղաքի» անվանակոչվում է Եդեսիա:
Ներկայումս Եդեսիայի բնակիչները թրքախոս են: Կենցաղում գործածում են թուրքերեն, «դրսի» հետ շփվելիս ռուսերեն: Գիտական վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ խումբը փաստորեն պատմական զարգացումների ընթացքում ենթարկվել է լեզվական ձուլումնների շարունական գործընթացների (իրանալեզվություն, թրքալեզվություն): Հետաքրքրական է, որ եդեսիացիների մոտ այդ լեզուն անվանում չունի, պարզապես կոչվում է «բիզիմչա», այսինքն` «մեր լեզվով», «ըստ մեզ»: Իսկ իրենք իրենց էլ անվանում են «Կուրայլու», այսինքն` «ղուրայեցի», «կուրայեցի»:
Եկեղեցական ու դպրության ավանդույթները եդեսիացիների համար անցյալից եկեղ խորը արմատներ ունեն և չափազանց կարևոր դեր են խաղացել համայնքի կյանքում:
Առաջին վերաբնակիչների նախաձեռնությամբ հենց 1802թ. գյուղում եկեղեցի է կառուցվում: Հետագայում, իհարկե, կապված տեղային տեղաշարժերի հետ հին եկեղեցու փոխարեն 1830թ. կառաւցվում է նորը, որը սակայն երկար չի դիմանում ժամանակի փորձություններին և 1911թ. եդեսիացիները սկսում են նոր եկեղեցու կառուցումը, որի բացումը տեղի է ունենում 1914թ.:
Խորհրդային տարիների բռնաճնշումները իրենց հետքը են թողնում նաև եկեղեցու և նրա ծառայողների ճակատագրի վրա: Վերջին քահանան Վլաս Վլասյանը կամ Տեր Խաչիկը երկու անգամ ձերբակավում է, սակայն չի դավաճանում հոգևոր հովվի իր կոչմանը, այդ իսկ պատճառով 1930-ական թթ. վերջերին աքսորվում է Սիբիր, որտեղ և իր մահկանացուն է կնքում: Չնայած խորհրդային ամբողջատիրության բացասական հետևանքներին` նախնիներից ժառանգած ավանդույթներն ու պատգամները շարունակ եդեսիացիրների ուղեկիցն են եղել: 1988թ. ղարաբաղյան իրադարձությունները հայկական այս ինքնատիպ համայնքի ազգային ոգու պոռթկման առիթ հանդիսացան: Չնայած դժվարություններին` բնակիչների նախաձեռնությամբ վերանորոգվում և բացվում է Սբ. Աստվածածին եկեղեցին: Համայնքի հոգում է նաև սեփական քահանա ունենալու խնդիրը և Հայաստանի համար դժվար տարիներին` ցուրտ, պատերազմ պատանի է ուղարկում Գևորգյան ճեմարան: Վերադարձած ու անվանակոչված Տեր Խաչատուրը ներկայումս հովվություն է անում Եդեսիայում:
Համայնքի կարևոր խնդիրներից եղել ու շարունակում է մնալ հայկական դպրոցի հարցը: Դեռևս 1866թ. գյուղում ծխական դպրոց է բացվում, որը 1908թ. վերածվում է երկսեռ դպրոցի: Համայնքն ու եկեղեցական իշխանությունները, գիտակցելով յուրահատուկ միջավայրի առկայությունը, միջոցներ են ձեռնարկում, որպեսզի ուսուցչական կադրեր պատրաստվեն հենց տեղի երիտասարդներից:
Հայկական դպրոցը գոյատևում է մինչև 1943/44 ուս. տարին, երբ այն վերածվում է ռուսական դպրոցի, իսկ 1952/53թթ. վերացվում է նաև հայերենի ուսուցումը: Միայն 1957թ. համայնքի ջանքերով հաջողվում է վերականգնել հայոց լեզվի դասաժամերը, որը նորից ընդհատվում է 1973թ.: Հայկական դպրոցի շնորհիվ ներկայումս Եդեսիայում հայերեն գիտեն հատուկենտ ծերեր։
1989թ. համայնքի որոշմամբ, չնայած դժվարություններին, կրկին վերականգնվում է հայերենի ուսուցումը, սակայն կադրային խնդիրների պատճառով, այն հաստատուն և կայուն հիմքերի վրա չի դրվում: Համայնքը մտածում է հայոց լեզվի ուսուցիչ ունենալու համար երիտասարդ գործուղել Երևան սովորելու, սակայն մինչ այդ հայոց լեզվի ուսուցման ու ուսուցչի խնդիրը շարունակում է բաց մնալ:
Գյուղի բնակչությունը, ակտիվը նախանձախնդիր են Հայաստանի հետ կապերի հաստատման, հայոց լեզվի ուսուցումը դպրոցում վերականգնելու, կայուն հիմքերի վրա դնելու գործում և նրանց պատրաստակամությունն ու ջանքերը կարիք ունեն ամենայն աջակցության: Հակառակ դեպքում մենք կունենանք հայությունից օտարված մի ստվար բեկոր, որն աստիճանաբար կհեռանա իր ակունքներից ու կձուլվի ռուսաստանյան միջավայրում:
Եդեսիացիները ապրում են «փակ» մշակույթային կյանքով, որում պահպանվել են ավանդական կենցաղին բնութագրական շատ գծեր: Ընդգծված նահապետական նորմեր, հնագույն հավատալիքներ ու ավանդական, անաղարտ պահպանված ծեսեր…
Դա ինքնին հետաքրքիր ու ուսանելի օրինակ է, թե ինչպես ապրելով բազմադարյա սփյուռքային պայմաններում` ենթարկվելով լեզվական ձուլումների շարունակական ընքացքի, խումբն իր ավանադական մշակութային համակարգի «պահածոյացման» միջոցով պահպանում է ազգային դիմագիծը։
Քաշել.pdf ֆայլ 
դեպի ետ
Հեղինակի այլ նյութեր
- Լեզգիական գործոն[28.07.2005]
- Թալիշական ազգային շարժման հեռանկարները[20.06.2005]
- Հայության ներկայիս դրությունը Հյուսիսային Օսիայում[05.04.2005]