02.02.2010

ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ԱՐՏԱՔԻՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԱԿՏԻՎՈՒԹՅՈՒՆԸ. ՊԱՅՔԱՐ ԱՇԽԱՐՀԱՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՆ ԳՈՏԻՆԵՐՈՒՄ ՏԵՂԻ ՀԱՄԱՐ

Միխայիլ Աղաջանյան

Թուրքիան ներկա փուլում արտաքին քաղաքական ակտիվություն է հանդես բերում: Վերջին ժամանակներս երկիրը հռչակել է «ոչ մի խնդիր հարևանների հետ» արտաքին քաղաքական թեզիսը, որը չի համապատասխանում Թուրքիայի իրական նպատակներին: Ավելի ճիշտ կլիներ խոսել Թուրքիայի իրական նպատակներն արտացոլող հետևյալ մոտեցման մասին. «խնդրահարույց ոչ մի հարևան»: Սույն մոտեցումը հիմնվում է այն բանի վրա, որ հարևան պետությունների հետ ամենաբարդ հիմնախնդիրները (առաջին հերթին` նրանք, որոնք շոշափում են անմիջականորեն Թուրքիայի ռազմաքաղաքական և ազգային շահերը` կիպրական և Հայկական հարցը) տեսանելի ապագայում լուծում չունեն, ուստի անհրաժեշտ է մի կողմ վանել ոչ թե հիմնախնդիրները, այլ թուլացնել համապատասխան պետությունների դիրքերը:

Այս համատեքստում հատկանշական է Թուրքիայի արտաքին քաղաքական ակտիվությունը կիպրոսյան ուղղությամբ, որը կարող է հարևան պետությունների հետ բարդ խնդիրների քննարկումներից օգուտ քաղելու Անկարայի գործողությունների օրինակ հանդիսանալ:

Հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորմանը զուգընթաց` Թուրքիայի արտգործնախարարության բարձրաստիճան պաշտոնյաները կիպրոսյան ուղղությամբ ուշադրությունը կենտրոնացնում են հետևյալ «նոր իրողությունների» վրա: Թուրքիայի փոխարտգործնախարար Ս.Կինիկլիօղլուն (Suat Kiniklioglu) անցած տարվա սեպտեմբերին հանդես էր եկել վերլուծական Project Syndicate կայքում զետեղված հոդվածով¹, որտեղ ներկայացված է թուրքական կողմի մի քանի մոտեցում, որոնք մեր տեսակետից սկզբունքային բնույթ ունեն: Այսպես, Ս.Կինիկլիօղլուն նշում է, որ Կիպրոսի հունական և թուրքական համայնքների միջև վարվող ընթացիկ բանակցությունները կղզում խաղաղ կարգավորման վերջին հնարավորությունն են: Ուստի, պարտադիր է, որ տրանսատլանտյան ընկերակցությունն ընդունի, որ այդ բանակցությունները պատմական հնարավորություն են պարունակում: Այնուհետև փոխարտգործնախարարն ընդգծում է, որ կղզին կամ կվերամիավորվի ըստ ՄԱԿ պլանի, որն ընդունվել է երկուսի կողմից էլ, կամ ստատուս-քվոն անհրաժեշտ կլինի փոխարինել ինչ-որ այլ մեթոդներով:

Անհրաժեշտ է հատուկ ուշադրություն դարձնել վերջին թեզիսի վրա, քանի որ այն կարող է շատ լավ ներկայացնել Թուրքիայի իրական մոտեցումը նաև Ղարաբաղյան հարցին. եթե կողմերը չեն կարող փոխընդունելի լուծման գալ, ապա իրավիճակից դուրս գալու ելք կարող է լինել ստատուս-քվոյի փոխակերպումը, որը չի բացառում, այլ ավելի շուտ ենթադրում է ռազմական գործողությունների վերսկսում հակամարտության գոտում:

Այն, որ Թուրքիան կողմնակից է ստատուս-քվոյի փոփոխմանը Ղարաբաղյան հակամարտության գոտում, որոշակիորեն քողարկված բնույթ է կրում և դրսևորվում է ոչ թե երկրի պաշտոնական անձանց ելույթներում, այլ փորձագետ-քաղաքագետների գնահատականներում, որոնք լսելի են Թուրքիայի արտաքին քաղաքական կառույցներում: Այսպես, անցյալ տարվա սեպտեմբերին Եվրամիության քաղաքական կառույցներին սերտաճած Անվտանգության հետազոտությունների ինստիտուտը (European Union Institute for Security Studies) հրապարակել էր թուրք փորձագետ Բ.Արասի (Bulent Aras) «Նոր դարաշրջան հայ-թուրքական հարաբերություններում» հոդվածը²: Հեղինակը Հայաստանի հետ հարաբերությունները կարգավորելու Թուրքիայի ձգտումը պատճառաբանում է մասնավորապես այն բանով, որ անցյալ տարվա օգոստոսին թուրքական կողմի առաջարկած` Հարավային Կովկասի կայունության և համագործակցության պլատֆորմը Թուրքիայի և Հայաստանի համար գործունակ չի լինի, եթե նրանց միջև սահմանները փակ մնան: Բացի այդ, Թուրքիային սկսել էր անհանգստացնել նաև այն, որ հեռու է մնացել ղարաբաղյան կարգավորման շուրջ ստեղծված իրողությունների վրա ազդեցություն ունենալուց, ընդ որում` Անկարայի արտաքին քաղաքական ակտիվության ֆոնին այնպիսի գլոբալ հակամարտություններում, ինչպիսիք են արաբա-իսրայելական հակամարտությունը, Իրաքի և Աֆղանստանի տարածքներում ընթացող հակամարտությունները: Սա էլ անհրաժեշտություն առաջացրեց որոնելու գործուն տեղ հարավկովկասյան հակամարտություններում, տեղ, որը թույլ կտար, թեկուզև անուղղակի, բայց զգալի չափով ազդել տարածաշրջանի իրական գործընթացների վրա:

Բ.Արասը հանգում է այն եզրակացության, որ Թուրքիայի` Հայաստանի մեկուսացմանը նախորդող քաղաքականությունը (փակ սահման) «հասել է սահմանագծին»: Առավել կարևոր է դարձել, ընդգծում է Բ.Արասը, Հայաստանում Թուրքիայի հետ հարաբերությունները կարգավորելու քաղաքական կամքի ձևավորումը: Ներկա փուլում հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորումը պետք է պայմաններ ստեղծի տարածաշրջանի գործերում, հատկապես Հարավային Կովկասի էթնոքաղաքական հակամարտությունների կարգավորման շուրջ ընթացող իրական գործընթացներում Թուրքիայի ներգրավվելու քաղաքականության համար:

Հոդվածն ամփոփելով` Բ.Արասը եզրակացնում է, որ «տարածաշրջանային ստատուս-քվոն» պետք է փոխվի և պետք է հաստատվի տարածաշրջանային նոր կարգ, որը կհենվի տնտեսական փոխկախյալության, քաղաքական համագործակցության, տարածաշրջանային կայունության և բարգավաճման վրա»:

Վերադառնանք կիպրոսյան կարգավորման թուրքական մեկնաբանմանը: Վերոնշյալ հրապարակման մեջ խոսելով վերջինի մասին` Ս.Կինիկլիօղլուն կիպրոսցի թուրքերի մեկուսացման շարունակման անհնարինությունը փաստարկում է նրանով, որ վերջինները 2004թ. ապրիլի հայտնի հանրաքվեի ժամանակ հավանություն են տվել ՄԱԿ պլանին, այն դեպքում, երբ կղզու հույն բնակիչները դեմ են արտահայտվել դրան: Սրա հիման վրա եզրակացվում է, որ կիպրոսցի թուրքերը գերադասել են միջազգային ընկերակցության որոշումը, այնինչ կիպրոսցի հույները հակառակվել են դրան: Թուրքական կողմի այսօրինակ փաստարկումը կարող է շարունակություն ունենալ նաև ղարաբաղյան կարգավորման դեպքում: Հայկական կողմի ցանկացած շեղում «մադրիդյան-կրակովյան» սկզբունքներից հանրությանը կներկայացվի որպես հայերի ապակառուցողական մոտեցում հակամարտության` միջազգային հանրության առաջարկած լուծմանը:

Ս.Կինիկլիօղլուն հոդվածում հատկապես նշում է ԱՄՆ դերը կիպրոսյան կարգավորման ներկա փուլում: Հատկանշական է նաև, որ թուրքական կողմը ջանում է կիպրոսյան կարգավորման հետ շաղկապել այլ հարցերի մի ամբողջ շարք` համապատասխան խնդիրները լուծելիս իր համար արտաքին քաղաքական նպաստավոր պայմաններ ստեղծելու նպատակով: Բայց ամենակարևորը, ըստ մեզ, այն է, որ Ս.Կինիկլիօղլուն բաց տեքստով նախազգուշացնում է եվրաատլանտյան ակումբների իր գործընկերներին. «ձախողումը (կիպրոսյան կարգավորման հարցում) նույնպես կարող է բացասաբար ազդել Բալկանների, Սև ծովի և Արևելյան Միջերկրածովի անվտանգության վրա, այն բոլոր շրջաններն են, որտեղ ԱՄՆ-ը և ԵՄ-ը կենսականորեն կարևոր շահեր ունեն»:

Այսպիսով, ակնհայտ է թվում, որ ներկա փուլում Թուրքիան ջանում է առավելագուն շահ կորզել իր համար առավել սկզբունքային արտաքին քաղաքական հարցերի կարգավորման շուրջ ստեղծված հնարավորություններից: Հիմնական դրույքն այս քաղաքականության մեջ դրվում է ԱՄՆ արտաքին քաղաքական պոտենցիալի վրա, քանի որ Թուրքիան հստակ պատկերացնում է, որ հենց Վաշինգտոնն է, որ համապատասխան կշիռ ունի 2008թ. օգոստոսից հետո Հարավային Կովկասում ընդհանրապես և հակամարտային կետերում` մասնավորապես, տարիների ընթացքում ստեղծված ստատուս-քվոյի փոխակերպումը շարունակելու համար:

Ընդ որում՝ հայ-թուրքական հարաբերությունների և մասամբ` կիպրոսյան կարգավորման (բանակցություններ կղզու երկու համայնքների միջև) շրջանակներում նախապայմանների բացակայության մասին թեզիսը չի վերաբերում սույն գործընթացների արտաքին քաղաքական լայն համատեքստին: Նման լայն համատեքստի շրջանակներում Թուրքիան ջանում է փոխկապակցել տարբեր հարցեր` հենվելով միջանկյալ և/կամ վերջնական գործարքների հասնելու համար «սակարկություններ վարելու» զուտ քաղաքական մոտեցման վրա:

Մեզ համար այս առումով ևս հատկանշական է կիպրոսյան մոտեցումը: Այսպես, 2006թ. դեկտեմբերին Թուրքիան փորձեց ակտիվացնել ԱՄՆ-ի և ԵՄ-ի հետ «սակարկություններ վարելու» մոտեցումը` տրանսէներգետիկ հարցերից բացի ընդհանուր համատեքստ մտցնելով նաև կիպրոսյան կարգավորման հարցում «բեկման» հասնելու հարցը: Թուրքիան առաջարկեց կոնկրետ գաղափար` բացել Թուրքիայի մեկ ծովային նավահանգիստ և մեկ օդանավակայան Կիպրոսի Հանրապետության նավերի և ինքնաթիռների համար: Ինչից հետո, այդ ժամանակ ԵՄ-ում նախագահող Ֆինլանդիայի ներկայացուցիչների տեղեկատվության համաձայն, Թուրքիան իր առաջարկը կապեց Կիպրոսին և ԵՄ-ին պատասխան պահանջների հետ (Անկարայի գլխավոր պահանջն այն էր, որ ԵՄ-ը չեղյալ հայտարարի Կիպրոսի հյուսիսային (թուրքական) հատվածի մեկուսացումը): Թուրքիայի այս նախաձեռնությունը հետագա զարգացում չունեցավ հիմնականում Ռ.Էրդողանի կառավարության ներքաղաքական դժվարությունների պատճառով³:

Սակայն կիպրոսյան կարգավորման այս արհեստականորեն նախաձեռնված ակտիվացումից հետո Թուրքիան ապագայի համար կարևոր եզրակացություններ արեց, որոնք մարմնավորվեցին արդեն հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման գործընթացում: Նման եզրակացություններից մեկը, որն առաջին հայացքից տեխնիկական բնույթ է կրում, դարձավ այն, որ Կիպրոսի հարցով թուրքական նախաձեռնության պահին, 2006թ. դեկտեմբերին, քննարկումների օրակարգում չկար որևէ իրատեսական, գրավոր փաստաթուղթ: Թուրքիան եզրակացությունն արել էր և արդեն սկսեց գործել հայկական ուղղությամբ. անհրաժեշտ է գրավոր փաստաթուղթ, որի շուրջ հնարավոր է ինչպես կոնկրետ քննարկում անցկացնել, այնպես էլ առաջ քաշել մոտեցումներ արտաքին քաղաքական լայն համատեքստով:

ԵՄ-ին Թուրքիայի անդամակցության հեռանկարի հարցի շուրջ ծավալված վերջին իրադարձությունները շոշափեցին նաև կիպրոսյան հակամարտության կարգավորմամբ շահագրգիռ բոլոր կողմերի արտաքին քաղաքական ջանքերը: Այսպես, Թուրքիայի վերաբերյալ ԵՄ խորհրդատվական կառույց հանդիսացող Անկախ հանձնաժողովի` 2009թ. սեպտեմբերի 7-ին հրապարակած զեկույցում մի քանի դրույթների շարքում, որոնք, հանձնաժողովի փորձագետների կարծիքով, կարող են դժվարացնել Թուրքիայի անդամակցությունը ԵՄ-ին, նշված է նաև կիպրոսյան գործոնը: Զեկույցում ասվում է, որ ԵՄ-ին անդամակցության հնարավորությունների հարցում Թուրքիայի հիասթափության հավանական հետևանք կարող է դառնալ այն, որ այդ երկիրը չի խթանի Կիպրոսյան հիմնախնդրի կարգավորման աշխատանքը: Եվրոպացի փորձագետներն իրենց գնահատականներում հիմնականում համերաշխ են Թուրքիայի փոխարտգործնախարարի վերոնշյալ կարծիքի հետ` նշելով, որ կիպրոսյան կարգավորման շուրջ իրավիճակն այժմ այնպես է դասավորվում, որ ստեղծվում է այս հնացած հիմնախնդրի կարգավորման լավագույն և, գուցե, վերջին հնարավորությունը:

Այս ամենից կարելի է անել մի քանի հետևություն, որոնց շարքում կուզենայինք ուշադրություն հրավիրել դրանցից մեկի վրա, որը հանդես է գալիս որպես աշխարհաքաղաքական նորություն և անմիջական առնչություն ունի Հայաստանի շահերի հետ: Դա Ռուսաստանի և Թուրքիայի զգալի մերձեցումն է իրենց արտաքին քաղաքական կողմնորոշիչների հարցում: Մերձեցումը դրսևորվում է ինչպես երկու երկրների` գլոբալ և տարածաշրջանային մի շարք հարցերում ունեցած դիրքերի արտաքին քաղաքական ընդհանուր, այնպես էլ մարտավարական բաղադրիչներում: Ե´վ Ռուսաստանը, և´ Թուրքիան վերջին ժամանակներս առավել հաճախ են խոսում իրենց «արտոնյալ» ազդեցության ոլորտների ճանաչման անհրաժեշտության մասին: Մոսկվան մի ժամանակ խիստ քննադատության էր ենթարկվում այս հարցում, թեև ներկա փուլում անհրաժեշտ է ընդունել, որ քննադատությունն Արևմուտքի կողմից մեղմացել է, երբեմն էլ` նույնիսկ լրիվ վերացել: Թուրքիան դեռ նոր է հայտարարում ազդեցության գոտիների իր հայտի մասին:

Հատկանշական են Թուրքիայի նախագահ Ա.Գյուլի դատողությունները: Սլովակիա այցելությունից առաջ ինքնաթիռում լրագրողների հետ զրույցի ժամանակ Ա.Գյուլը, մասնավորապես, ասել է. «Թուրքիայում տեսնում են ծագող աստղը: Ազդեցության ոլորտները դասավորվում են հօգուտ Թուրքիայի: Անկեղծ ասած, այս առիթով նախանձ կա: Մեզ համար կարևոր է հասնել ԵՄ չափորոշիչներին: Երբ մենք հասնենք այդ չափորոշիչներին, գուցե մենք էլ դառնանք ինչպես Նորվեգիան»⁴:

Մի բան պարզ է: Թուրքիան երբեք Նորվեգիա չի դառնա, ինչպես և Նորվեգիան երբեք իր տարածքում չի իրականացնի ավտոխտոն բնակչության ցեղասպանություն: Բայց հիմա արդեն Թուրքիան հաշտվում է եվրասիական այնպիսի տերությունների գործընկերոջ դերի հետ, ինչպիսին, օրինակ, Ռուսաստանն է: Կամ եվրոպական այնպիսի տերությունների աշխարհաքաղաքական մրցակցի դերին, ինչպիսին է Ֆրանսիան:

Այս վերջինի առնչությամբ նշենք բավական հատկանշական երևույթ Թուրքիայի արտաքին քաղաքական գծի համար: Ինչպես 2009թ. նոյեմբերի 24-ին գրում էր թուրքական «Yeni Safak» թերթը, իշխող Արդարություն և զարգացում կուսակցության անդամների հետ հանդիպման ժամանակ Թուրքիայի արտգործնախարար Ա.Դավութօղլուն, փոքր-ինչ անկեղծանալով, արել էր հետևյալ հայտարարությունը. «Մենք նեոօսմաններ ենք: Մենք հարկադրված ենք զբաղվել հարևան երկրներով: Եվ նույնիսկ Աֆրիկա ենք գնում: Գոյություն ունի Օսմանյան կայսրության թողած ժառանգությունը: Մեզ անվանում են «նեոօսմաններ»: Այո, մենք «նոր օսմաններ» ենք, իսկ հետո ավելացրել է. «Մեծ տերությունները շփոթվածությամբ են հետևում սրան: Նախ Ֆրանսիան է փորձում հասկանալ, թե ինչու ենք մենք աշխատում Աֆրիկայում: Ես արդեն հանձնարարել եմ. աֆրիկյան որ երկիր էլ որ գնա Սարկոզին, հարկավոր է, որ ամեն անգամ, աչքերը բարձրացնելիս, տեսնի թուրքական դեսպանատան շենքը, թուրքական դրոշը: Ես ցուցում եմ տվել վարձակալել դեսպանատներն ամենալավ տեղերում»: