Նոր գերակայություններ Ռուսաստանի արտաքին քաղաքականությունում

13.06.2006

Նոր գերակայություններ Ռուսաստանի արտաքին քաղաքականությունում

Վահագն Ագլյան

2006թ. հունվարի 31-ին Համաշխարհային բանկը հրապարակեց «Ապասերտաճումից դեպի սերտաճում. Արևելյան Եվրոպան և նախկին Խորհրդային Միությունը միջազգային առևտրում» զեկույցը: Փաստաթղթի հեղինակների հիմնական եզրահանգումն այն է, որ ներկա դրությամբ եվրոպական մայրցամաքը կանգնած է առևտրատնտեսական երկու ինտրա(վեր)տարածաշրջանային բլոկների բաժանման վտանգի առջև, ինչը կարող է հարատև բնույթ ստանալ երկարաժամկետ հեռանկարում: Ըստ Համաշխարհային բանկի վերլուծաբանների` «մի բլոկի երկրները միտված են ամրապնդելու և ընդլայնելու առև տրային կապերն Արևմտյան Եվրոպայի զարգացած պետությունների հետ` ունենալով համեմատաբար ավելի մեծ ազգային շահույթ, մինչդեռ մյուսը զգալիորեն ավելի աղքատ է և հակված է վերադառնալու ռուսաստանակենտրոն ազդեցության գոտի»:

Համաշխարհային բանկի կողմից ներկայացված վերոհիշյալ զեկույցի հիմքում ընկած է 1991թ. մինչև օրս 27 երկրների արտաքին և ներքին առև տրատնտեսական քաղաքականության խոր վիճակագրական վերլուծությունը: Ազդեցիկ այս կազմակերպության մասնագետների գլխավոր կանխադրույթն է. Ռուսաստանի Դաշնության քաղաքականությունը ԱՊՀ երկրների նկատմամբ նպատակ է հետապնդում անշրջելի և հարատև դարձնել Եվրոպայի բաժանվածությունը երկու հսկայական տնտեսական գոտիների: Մոսկվայի կողմից որդեգրված ռազմավարության գերնպատակն է, ըստ ՀԲ-ի, իր ազդեցության ներքո գտնվող տնտեսական խմբավորումը վերածել եվրոպական քաղաքական-աշխարհագրական համակարգի ծանրակշիռ և «մշտական» գործոնի` ամրագրելով դրանով եվրասիական մայրցամաքի երկբևեռությունը: Հատկանշական է, որ զեկույցում բավականաչափ հստակորեն են մատնանշվում այդ գոտիների սահմանագծերը. մի կողմում են ԱՊՀ 12 երկրները, իսկ մյուսում` Եվրամիությանը վերջերս միացած արևելաեվրոպական երկրները: Առավել «եվրակենտրոն» երկրների շարքում են Չեխիան, Հունգարիան և Սլովենիան: Ռուսաստանի հետ սերտ և բազմապրոֆիլ ինտեգրման ջատագովներն են Բելառուսը, Տաջիկստանը, Ուզբեկստանը և Թուրքմենստանը, որոնք «պահպանում են հարաբերականորեն մեկուսացված տնտեսական համակարգեր, հետ են ընկնում արմատական շուկայական բարեփոխումներում, մինչդեռ պետական սեփականության հատվածն անհամաչափորեն մեծ է և կրում է փակ, ոչ մրցակցային բնույթ»:

Անշուշտ, գլոբալացման դարաշրջանում ՀԲ ներկայացրած եզրահանգումները չափազանց կատեգորիկ կարող են թվալ: Սակայն խնդիրն այն է, որ վերլուծաբանների ելակետային փաստարկներն ուղղակիորեն հենվում են ռազմավարական կարգի նկատառումների վրա: Ակնհայտ է, որ ներկայիս դինամիկ տեղաշարժերի համատեքստում դժվար է վերջնական սահմանագծերի տրամաբանությամբ առաջնորդվել, սակայն հետխորհրդային տարածքում ինտեգրման գործընթացների տրամաբանության վերափոխելուն միտված ՌԴ ներկա ռազմավարության որոշ ասպեկտներ արժանի են լուրջ ուշադրության:

* * *

Ի տարբերություն նախորդ ժամանակափուլի, հետխորհրդային տարածքում ռուսաստանյան քաղաքականության նոր փաստացի մոտեցումները չափազանց մոտ են, այսպես կոչված, նեոռեալիստական դոկտրինի կանխադրույթներին։ Այս իրողության ընդհանուր քաղաքական արտացոլումներից մեկն է` նախկին միութենական տարածքի երբեմնի աշխարհաքաղաքական միասնականությունը խորհրդանշող ԱՊՀ քաղաքական նշանակության շեշտակի նվազումը։ Ուշագրավ են 2006թ. ապրիլին Վ.Պուտինի կողմից հնչեցված որոշ նկատառումներ. «ԱՊՀ պետությունների ժողովուրդները ներկայացնում են հասարակական-մշակութային ընդհանրություն... և դրանում է նրանց նշանակալի մրցակցային առավելությունը ժամանակակից աշխարհում։ Մրցունակության հենքում ընկած են ժամանակակից աշխարհի զարգացման կարևորագույն գործոնները` մշակույթը, գիտությունը և կրթությունը»։ Ըստ էության, Վ.Պուտինի մեկնաբանությունները փաստում են, որ ռազմավարական երկարաժամկետ հեռանկարում Մոսկվան հակված է ելնել քաղաքակրթական համանմանության գործոնի առկայությունից, որը հետագայում կարող է նշանակալի դերակատարություն ունենալ նախկին միութենական տարածքը գլոբալ համադրույթում ներգրավելու գործընթացում։ Ըստ երևույթին, ռուսաստանյան ղեկավարության հարատևձգտումը «սինքրոնացնել սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական գործընթացները ԱՊՀ տարածքում» (ՌԴ նախագահի ուղերձը Դաշնային Ժողովին, 2005թ.) միտված են հենց այդ գերնպատակի իրագործմանը։ Պատահական չեն նաև ՌԴ նախագահի հաստատումները` տարածաշրջանում Ռուսաստանի քաղաքակրթական դերի շարունակականության մասին։

Սակայն միջնաժամկետ հեռանկարում Մոսկվան ստիպված է լինելու լուծել բավականաչափ հստակ ռազմավարական հիմնախնդիրներ, որոնք առավել բյուրեղացան վերջերս բացահայտ դարձած ռուս-ամերիկյան հակասություններում։ Մասնավորապես, այս տարվա մայիսին Վիլնյուսում կայացած Բալթյան-սևծովյան համաժողովում ԱՄՆ փոխնախագահ Դ.Չեյնիի` Ռուսաստանին ուղղված աննախադեպ կոշտ «ուղերձը» կարող է իրոք ազդանշել Եվրոպայում նոր բաժանարար գծերի ստեղծումը։ Վրաստանի և Ուկրաինայի վճռական դիրքորոշումը` դուրս գալ ԱՊՀ կազմից և սկսել ՆԱՏՕ-ին անդամակցելու գործընթացը, ինչպես նաև բալթյան-սևծովյան միասնական ժողովրդավարական ճակատ կազմավորելու մասին մտադրություններն այս նոր աշխարհաքաղաքական իրողության վկայություններն են։ Ուշագրավ է, սակայն, այն, որ Ռուսաստանն առայժմ համեմատաբար զուսպ է արձագանքում ամերիկյան քաղաքականության կարծրացմանը ԱՊՀ տարածքում, որի գլխավոր նպատակներից է, ըստ ԱՄՆ պետքարտուղար Ք.Ռայսի, հասնել «Ռուսաստանին հարակից երկրներում ԱՄՆ օրինական շահերի ճանաչմանը Մոսկվայի կողմից»։ Կրեմլի պաշտոնյաներն ընդամենը «արձանագրեցին» Դ.Չեյնիի ճառի «բացարձակ չհիմնավորված» լինելու հանգամանքը։ Ընդհանրապես` տպավորություն է ստեղծվում, թե Վ.Պուտինի վարչակազմը հակված է ընդունելու Եվրասիայում ծավալվող նոր մրցապայքարի կանոնները` գործելով հայտնի ամերիկյան ասույթի տրամաբանությամբ` «business as usual» (արտառոց ոչինչ չկա):

Նախ` զերծ մնալով ավելորդ աղմուկից, Մոսկվան բացահայտորեն ձգտում է երկարաժամկետ կառուցվածքային հենքի վրա պահպանել և զարգացնել իր ռազմաքաղաքական ներկայությունը դաշնակից պետություններում։ Եթե ժամանակին Ռուսաստանին պատկանող ռազմակայանները կոչված էին առավելապես ազդանշել նախկին ԽՍՀՄ տարածքում (բացառությամբ Մերձբալթիկայի) status quo-ն պաշտպանելու Մոսկվայի վճռականությունը, ապա այժմ` ՌԴ արտասահմանյան ռազմական ներկայության վերադասավորման նախագիծը ենթադրում է ռազմական սերտաճման որակապես այլ մակարդակ։ Մասնավորապես, 2006թ. փետրվարին հայտարարվեց, որ Բելառուսում (Բարանովիչի) Ռուսաստանը նոր ավիաբազա է ստեղծելու, որի օդային պաշտպանությունն իրականացնելու է Բելառուսի ՀՕՊ համակարգը։ Մոտակա ժամանակներս Ռուսաստանը Բելառուսին կփոխանցի հակաօդային պաշտպանության զենիթահրթիռային C-300 համակարգերի 4 դիվիզիոն, որոնք, իրենց հերթին, կծածկեն հրթիռային հարձակման մասին նախազգուշացնող կայանը, իսկ տեղակայվելիք ռուսաստանյան կործանիչների հետ միասին կապահովեն ՌԴ հակաօդային պաշտպանությունն արևմտյան ուղղությամբ։ Ավելին, չի բացառվում, որ շուտով բելառուսական այդ բազայում կարող են տեղակայվել նաև թևավոր հրթիռներով սպառազինված ռազմավարական ռմբակոծիչներ։

Ակնհայտ է, որ Բելառուսի հետ նման ռազմաքաղաքական սերտաճման կարևորագույն նպատակներից է հակակշռել հզորացող ամերիկյան ներկայությունն Արևելյան Եվրոպայում և որոշակիորեն զսպել ՆԱՏՕ ընդարձակումը դեպի արևելք։ Հասկանալի է, որ «ռուսաստանյան դրոշի» ցուցադրման նախկին մարտավարությանը փոխարինելու է գալիս բավական գործնական նպատակներ հետապնդող ռազմավարություն։ Ըստ երևույթին, նույն համատեքստում է անհրաժեշտ դիտարկել նաև ՌԴ պաշտպանության նախարար Ս.Իվանովի` Եվրոպայում սովորական զինված ուժերի մասին պայմանագրից դուրս գալու, ինչպես նաև միջին և մոտ հեռավորության հրթիռների արտադրության վերսկսման մասին ակնարկները։

Երկրորդ` 2003թ. ի վեր, սոցիալ-տնտեսական և հումանիտար ոլորտներում ինտեգրման գործընթացները կիրառական դարձնելու նպատակով, հիմնական շեշտը դրվեց մասնագիտացված ենթատարածաշրջանային կազմակերպությունների վրա (ЕвразЭС, ЕЭП), որոնք հիմնականում հետապնդում են «գործիքային»-առարկայական նպատակներ` արագացնել և ընդլայնել ռուսաստանյան խոշոր կապիտալի կառուցվածքային ներգրավումը մասնակից երկրների տնտեսական համակարգերի մեջ:

Մասնավորապես, սերտաճման ռուսաստանակենտրոն սխեմայի գերակայության մասին են փաստում ռուսաստանյան մակրոտնտեսական ներգրավվածության ուրվագծերն ու ծավալները Կենտրոնական Ասիայի երկրներում: Այսպես, դեռ անցյալ տարվա սեպտեմբերին հայտարարվեց, որ Մոսկվան մշակել է 2005-2007թթ. «Կիրգիզիայում Ռուսաստանի ազդեցությունն ուժեղացնելու հատուկ նախագիծ», որը ենթադրում է ռուսաստանյան РАО «ЕЭС»-ի կողմից երկու հիդրոէլեկտրակայանների կառուցում, որոնք, իրենց հերթին, կապահովեն մեկ այլ ռուսաստանյան հսկայի` «Русал»-ի Կիրգիզիայում գործարկվելիք ալյումինի գործարանի էներգակարիքները: 2006թ. ապրիլին նույն РАО «ЕЭС»-ը հայտարարեց, որ 2009թ. վերջնականապես կավարտվեն Տաջիկստանում Սանգտուգա-1 հիդրոէլեկտրակայանի կառուցման աշխատանքները (670 մեգավատ հզորությամբ), որը կապահովի ոչ միայն Տաջիկստանի, այլև հարակից Աֆղանստանի էլեկտրաէներգիայի կարիքների մի մասը: Նույն ժամանակ «Газпром»-ը համաձայնության եկավ Տաջիկստանի ղեկավարության հետ` ստեղծել համատեղ ընկերություն, որը կշահագործի այդ հանրապետության չորս գազային հանքատեղիները: Ապրիլին «Русал»-ը վերահաստատեց իր պատրաստակամությունը ներդնել մոտ 1 մլրդ ԱՄՆ դոլար` Տաջիկստանում Ռոգունի ՋԷԿ-ի կառուցումն ավարտելու համար: Ոչ պակաս ծավալուն ծրագրեր են իրագործվելու նաև Ուզբեկստանում. ռուսաստանյան «Лукойл»-ը և «Газпром»-ը ուզբեկական կողմի հետ արդեն ստորագրել են մոտ 2 մլրդ ԱՄՆ դոլարի ներդրումներ կատարելու մասին համաձայնագրեր:

Երրորդ` վերջին մեկ տարվա ընթացքում Ռուսաստանը զգալիորեն ամրապնդեց միջինասիական պետությունների հետ քաղաքական և ռազմատեխնիկական բնագավառում սերտաճման միտումը: Այսպես, Արևմուտքի հետ հարաբերությունների սրման պայմաններում այս տարվա մարտին Ուզբեկստանի նախագահ Ի.Քարիմովը ստորագրեց երկու կարևորագույն փաստաթուղթ. Ուզբեկստանի` «ЕвразЭС»-ին միանալու մասին որոշումը և ռուս-ուզբեկական դաշնակցային հարաբերությունների մասին պայմանագիրը: Վերջին փաստաթուղթը նախատեսում է ՌԴ պատրաստակամությունը` միջամտել Ուզբեկստանի ներքին գործերին` հնարավոր ճգնաժամային իրավիճակների առաջացման դեպքում: Ավելին, Անդիջանի հայտնի դեպքերի տարելիցին Ի.Քարիմովի մոսկովյան այցելության ընթացքում (2006թ. մայիս), ըստ որոշ աղբյուրների` քննարկվել է Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպությանը Ուզբեկստանի մոտալուտ անդամակցության հարցը, ինչի դիմաց Տաշքենդը ակնկալում է լայնածավալ ռազմատեխնիկական օժանդակություն ստանալ: Դատելով Ռուսաստանի ղեկավարության վերջին քայլերից` Մոսկվան նորովի է փորձում վերադառնալ և ամրապնդել դիրքերն էներգակիրներով հարուստ այս տարածաշրջանում` ներքին կայունության երաշխավորի իր դերակատարությունը վերափոխելով կազմակերպված գերակայության: Ի տարբերություն ԱՊՀ արևելաեվրոպական պետությունների, որոնց պարագայում ռուսաստանյան էներգակիրներից կախվածության խաղաթղթի օգտագործումը, փաստորեն, խարխլեց տարածաշրջանային ինտեգրման նախագծերը (ЕЭП), այստեղ առկա են իրական սերտաճման հնարավորություններ: Այդ են փաստում նաև «գունավոր» հեղափոխություն վերապրած Կիրգիզիայի հետ հարաբերությունները. 2006թ. փետրվարին համատեղ որոշում ընդունվեց մոտ երկուսուկես անգամ մեծացնել այդ հանրապետությունում տեղակայված ռուսաստանյան Կանտ ավիաբազան:

Չփորձելով մեկուսացնել տարածաշրջանը ձևավորվող ուժային այլ կենտրոնների հետ համագործակցելուց (առաջին հերթին Շանհայի համագործակցության կազմակերպության շրջանակներում)` ՌԴ-ն, այնուամենայնիվ, ձգտում է երկարաժամկետ հեռանկարում ապահովել իր ազդեցության «վերահսկիչ փաթեթը» Կենտրոնական Ասիայում: Ըստ երևույթին, ռուսաստանյան վերնախավը համամիտ է ԱՄՆ ազգային հետախուզական խորհրդի «Նախագիծ–2020» զեկույցում առաջ քաշված այն կանխատեսման հետ, թե ժողովրդավարացման հերթական ալիքը կարող է դանդաղել կամ առհասարակ կանգ առնել` չհասնելով Կենտրոնական Ասիայի երկրներ:

Այդ դեպքում «բացարձակ ռազմավարական արժեքներ» կդառնան տարածաշրջանում անվտանգության և կայունության պահպանման տեխնոլոգիաները/եղանակները և էներգակիրների արտահանման ուղիների վերահսկողությունը:

դեպի ետ

Հեղինակի այլ նյութեր