ԿՐՈՆԱԿԱՆ ՀԱՆԴՈՒՐԺՈՂԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱՐԴԻ ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ

11.11.2010

ԿՐՈՆԱԿԱՆ ՀԱՆԴՈՒՐԺՈՂԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱՐԴԻ ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ

Արեստակես Սիմավորյան,Վահրամ Հովյան

Կրոնը դարեր ի վեր եղել և մնում է ինչպես հասարակությունները միավորող, այնպես էլ պառակտող գործոն։ Իսկ կրոնական անհանդուրժողականությունը, անգամ արդի հասարակություններում, եղել է եղբայրասպան պատերազմների ու աղետների պատճառ։ Այլոց կրոնական զգացումների և արժեքների նկատմամբ մերժողականությունն ու անհանդուրժողականությունը հանգեցրել են արյունալի պատերազմների, պետությունների ու ազգերի պառակտման։

Կրոնական անհանդուրժողականությունը միաժամանակ լուրջ ռեսուրս է նաև հակառակորդ պետությունների ձեռքում՝ երկրներն ու հասարակությունները պառակտելու տեսանկյունից։ Այդ նկատառումներով են իրականացվել և ներկայումս իրականացվում զանազան միսիոներական առաքելությունները, որոնք, բացի կրոնական նպատակներից (սեփական կրոնի և արժեքների քարոզչություն և տարածում), հետապնդում են նաև քողարկված քաղաքական նպատակներ։ Որպես օրինակ կարող ենք բերել Մերձավոր Արևելքում (Իրան, Թուրքիա և այլն) ներկայումս լան թափով ծավալվող բողոքական միսիոներությունը։ Խոսելով Իրանում ծավալվող արևմտյան միսիոներական գործունեության մասին` Ս.Կրիվոշեևը նշում է. «...ցանցային պատերազմում կարևորագույն գործոններից մեկը, որի միջոցով ակնհայտ կամ միջնորդավորված կարելի է ազդել ցանկացած երկրում սոցիալական և քաղաքական իրավիճակի վրա, կրոնականն է, և վատն է այն ստրատեգը, ով չի խաղարկում կրոնական խաղաքարտը»¹։ Հասարակությունները «ներսից պայթեցնելուն» է ուղղված նաև զանազան աղանդավորական շարժումների ներմուծումը և տարածումն արդի հասարակություններում, որից զերծ չեն մնացել նաև հետխորհրդային երկրները, այդ թվում՝ Հայաստանը։

Այս ամենը ենթադրում է, որ կրոնական հանդուրժողականության խնդիրը չափազանց կարևոր նշանակություն ունի մերօրյա հասարակությունների անվտանգության ապահովման համար։ Կրոնական հանդուրժողականությունն է հիմք հանդիսանում հասարակությունների ներքին կայունությունն ու ինտեգրացիան ապահովելու, նրանց ցնցումներից զերծ պահելու, ազգերի ու պետությունների պառակտումը կանխելու և, վերջապես, արտաքին կրոնական ներգործության (միսիոներություն, աղանդավորական շարժումների ներմուծում և տարածում) քաղաքական նպատակները չեզոքացնելու համար։ Կրոնական հանդուրժողականության բացակայության պայմաններում է, որ հասարակության կրոնադավանանքային բազմազանությունը խայծ է հանդիսանում ներսից պառակտման և ջլատման, արյունալի պատերազմների սանձազերծման համար։

Կրոնական հանդուրժողականության էությունը

Կրոնական հանդուրժողականությունը, պարզ մատուցմամբ, «...մեկ կրոնադավանանքային ընդհանրության հետևորդների կողմից հանդուրժողական վերաբերմունքն է այլ կրոնադավանանքային ընդհանրությունների հետևորդների նկատմամբ։ Յուրաքանչյուրը հետևում է իր կրոնական համոզմունքներին և ճանաչում է այլոց նույնատիպ իրավունքը»²։ Այնուամենայնիվ, իր մեկնաբանություններում կրոնական հանդուրժողականությունը բազում ասպեկտներ ունեցող և բազմաբովանդակ երևույթ է։ Ուստի, պատահական չէ, որ այդ հասկացությունն ունի տարբեր մեկնաբանություններ և ընկալումներ։ Չխորանալով կրոնական հանդուրժողականություն հասկացության տարբեր մեկնաբանությունների ու ընկալումների մեջ՝ հպանցիկ նշենք, որ դրանք կարելի է բաժանել երկու հիմնական մասի՝ պոզիտիվ (դրական) և նեգատիվ (բացասական)։

Պոզիտիվ ընկալմամբ կրոնական հանդուրժողականությունը ենթադրում է այլոց կրոնադավանաբանական արժեքների ու գաղափարների ճանաչողություն, ընդունում և հարգանք դրանց նկատմամբ։
Նեգատիվ ընկալմամբ կրոնական հանդուրժողականությունը ենթադրում է անտարբերություն այլոց կրոնադավանաբանական հայացքների ու արժեհամակարգի նկատմամբ, ինչի արդյունքում ապահովվում է կրոնական հողի վրա թշնամանքի ու բախումների բացակայությունը։

Երկու դեպքում էլ ապահովվում են հասարակական կայունությունը և տարբեր կրոնադավանանքային խմբերի համակեցությունը։ Այնուամենայնիվ, կրոնական հանդուրժողականության վերոնշյալ տեսակներից նախընտրելի է առաջինը՝ այլոց կրոնադավանաբանական արժեքների ընկալումը և հարգանքը դրանց նկատմամբ, քանի որ անտարբերությունը, հաճախ բխելով չիմացությունից, վաղ թե ուշ կրկին կարող է հանգեցնել անհանդուրժողականության դրսևորումների։ Պատահական չէ, որ Գ.Շլիմովան, խոսելով Ղազախստանի նման էթնիկ և կրոնական բազմազանությամբ աչքի ընկնող երկրում հասարակական համերաշխության ապահովման մասին, այս գործում չափազանց կարևորում է լուսավորչական աշխատանքի դերը, որը պետք է նպատակաուղղված լինի տարբեր կրոնադավանանքային խմբերի փոխադարձ ճանաչողության մակարդակի բարձրացմանը³։ Իսկապես, հաճախ անհանդուրժողականության պատճառ է դառնում չիմացությունը։ Ծանոթ չլինելով այլոց արժեքներին ու գաղափարներին՝ անձը կարող է քամահրանքով ու անտարբերությամբ վերաբերվել դրանց, ինչը կարող է հանգեցնել անտարբերության։ Մինչդեռ այլոց արժեքներին ու հայացքներին ծանոթությունը դրական տրամադրվածություն է ստեղծում դրանց նկատմամբ։

Կրոնական հանդուրժողականության դրսևորումները

Կրոնական հանդուրժողականությունը լինում է մի քանի մակարդակների՝ կապված այն օբյեկտի (մարդկային ընդհանրության) հետ, որի նկատմամբ դրսևորվում է այն։ Ըստ այդմ՝ կրոնական հանդուրժողականությունը լինում է.

հանդուրժողականություն այլակրոնների նկատմամբ (քրիստոնյա-մուսուլման, մուսուլման-բուդդայական, քրիստոնյա-բուդդայական և այլն),
հանդուրժողականություն այլադավանների նկատմամբ (կաթոլիկ-բողոքական, բողոքական-ուղղափառ և այլն՝ քրիստոնեության մեջ, սուննի-շիա՝ իսլամի մեջ և այլն),
հանդուրժողականություն աղանդավորական շարժումների նկատմամբ (ինչպես նաև աղանդավորական շարժումների հանդուրժողականություն միմյանց նկատմամբ),
հանդուրժողականություն Աստծուն հավատացողների և չհավատացողների միջև (հավատացյալ-աթեիստ)։

Կրոնական հանդուրժողականության ապահովման մեխանիզմները

Պայմանավորված կրոնական հանդուրժողականության բովանդակության ընկալման վերոնշյալ նեգատիվ և պոզիտիվ մոտեցումներով՝ կարելի է հանդուրժողականության ապահովման մեխանիզմները նույնպես բաժանել երկու խմբի.

Նեգատիվ մեխանիզմներ, որոնք ենթադրում են անտարբերություն այլոց կրոնադավանանքային գաղափարների և արժեհամակարգի նկատմամբ։
Պոզիտիվ մեխանիզմներ, որոնք ենթադրում են այլոց կրոնադավանանքային գաղափարների ու արժեհամակարգի ճանաչողություն, ընդունում և հարգանք դրանց նկատմամբ։

Նեգատիվ մեխանիզմներից առանձնացվում են հիմնականում երկուսը՝ աթեիզմը և աշխարհիկությունը։

1. Աթեիզմը թեև ենթադրում է անհանդուրժողականություն բոլոր կրոնական ուղղությունների ու դավանանքների նկատմամբ⁴, սակայն միաժամանակ ենթադրում է տարբեր կրոնների ու դավանանքների պատկանող խմբերի ու անձանց միջև փոխադարձ հանդուրժողականություն, ինչը հիմնված է ընդհանրապես կրոնի մերժման սկզբունքի վրա։ 2001թ. Ռուսաստանում իրականացված սոցիոլոգիական հետազոտությունների արդյունքները ցույց են տալիս, որ թեև փոքր առավելությամբ, այնուամենայնիվ, Աստծուն չհավատացողներն ավելի հանդուրժողական են այլադավանների հանդեպ և շփումների առումով ավելի բաց են նրանց նկատմամբ, քան հավատացողները⁵։

Աթեիզմի պայմաններում կրոնական հանդուրժողականության վերելքը երևում է նաև հայ իրականության օրինակով։ Մինչ խորհրդային կարգերի հաստատումը հսկայական հոգեբանական անջրպետ կար Հայ Առաքելական եկեղեցու հետևորդների և հայ կաթոլիկների միջև։ Նրանք մեկուսացված էին միմյանցից, և շփումները խիստ սահմանափակ էին։ Տիրում էր փոխադարձ անհանդուրժողության մթնոլորտ։ Խորհրդային տարիներին, սակայն, այդ հոգեբանական անջրպետը գրեթե լիովին վերացավ, և հայ առաքելականի ու հայ կաթոլիկի միջև հաստատվեցին նորմալ՝ դավանանքային տարբերություններով չկաշկանդված հարաբերություններ։ Այս գործում, թերևս, էական էր խորհրդային շրջանում պետական մակարդակով իրականացվող աթեիզմի քաղաքականության դերը, որը ջնջեց հոգեբանական անջրպետը Հայության դավանանքային այդ երկու շերտերի միջև։

Այսպիսով, իր բոլոր բացասական գծերով հանդերձ խորհրդային շրջանում տիրող աթեիզմի մթնոլորտն ունեցավ այդ դրական նշանակությունը Հայության ազգային համախմբման տեսանկյունից՝ ջնջելով հոգեբանական անջրպետը հայ առաքելականների և հայ կաթոլիկների փոխադարձ ընկալումներում։ Չի բացառվում, որ առհասարակ խորհրդային ժամանակաշրջանում պետական մակարդակով որդեգրված աթեիզմի քաղաքականությունն ուներ հստակ քաղաքական նպատակ։ Այն միտված էր ջնջելու կրոնադավանանքային տարբերություններով պայմանավորված հոգեբանական անջրպետը խորհրդային հետերոգեն (բազմէթնիկ, բազմակրոն, բազմամշակույթ) հասարակության տարբեր կրոնադավանանքային շերտերի միջև։

2. Աշխարհիկության՝ որպես կրոնական հանդուրժողականության մակարդակի բարձրացմանը նպաստող գործոնի դերն ակնհայտ արտահայտություն է ստանում ժամանակակից արևմտյան հասարակություններում։ Ժամանակակից արևմտյան երկրներում անհամեմատ քիչ են կրոնական տարբերությունների հողի վրա տեղի ունեցող բախումներն ու թշնամանքը։ Դա, ամենայն հավանականությամբ, պայմանավորված է ոչ միայն ժողովրդավարական մշակույթով, այլև տիրող աշխարհիկության մթնոլորտով, որը երկրորդական պլան է մղել կրոնադավանաբանական խնդիրները՝ առաջնային նշանակություն տալով աշխարհիկ կարգի հարաբերություններին ու գործունեության ոլորտներին։ Այդ համատեքստում էլ տարբեր կրոնադավանաբանական հայացքներ ունեցող ու արժեքներ դավանող մարդկանց միջև ջնջվել են երբեմնի հոգեբանական անջրպետները։ Պետության հստակ տարանջատումը եկեղեցուց, միմյանց գործերին չմիջամտելը, քաղաքացիական հասարակության կայացումը, ընդհանուր խնդիրների լուծմանն ուղղված միասնական ջանքերն աշխարհիկ հասարակություններում երկրորդական պլան են մղել անհատների և մարդկանց խմբերի միջև կրոնադավանանքային տարբերությունները։

Պոզիտիվ մեխանիզմները նպատակաուղղված են հասարակությունների ներսում կրոնական հանդուրժողականության սերմանմանն ու ապահովմանը՝ կրոնադավանանքային տարբեր խմբերի միջև փոխադարձ ճանաչողության, միմյանց արժեհամակարգի ընկալման և հարգանքի միջոցով։ Այդ համատեքստում կարևոր նշանակություն ունի հասարակական գիտակցություն և մշակույթ ձևավորող կառույցների (դպրոց, ԶԼՄ և այլն) կողմից տարբեր կրոնադավանանքային խմբերի միջև ընդհանրությունների շեշտադրումը՝ չնայած կրոնադավանանքային տարբերություններին, ինչը հիմք է հանդիսանում ոչ միայն կրոնական հանդուրժողականության, այլև հասարակական համերաշխության և համախմբման համար։ Ընդհանրությունների ընդգծումը կարող է տեղի ունենալ կրոնական, ազգային և պետական-քաղաքացիական հարթություններում։

1. Կրոնական հարթությունում ընդհանրությունների շեշտադրումը ենթադրում է մի քանի տեսանկյուն։ Կարևոր է ընդգծել, որ՝

Բոլոր կրոններն (քրիստոնեություն, իսլամ, բուդդայականություն և այլն) ունեն գաղափարական-արժեհամակարգային ընդհանրություններ։ Ինչ վերաբերում է տարբերություններին, ապա դրանք լավ նախադրյալ են կրոնների փոխլրացման համար։ Հետևաբար, կրոնների տարբերությունը լուրջ նախադրյալ է ստեղծում գաղափարա-արժեհամակարգային իմաստով հասարակության տարբեր կրոնադավանանքային խմբերի փոխլրացման և հարստացման համար։ Ի վերջո, տարբերությունները պարտադիր կերպով չեն ենթադրում անհամատեղելիություն։ Տարբերությունն ու անհամատեղելիությունը միանգամայն տարբեր երևույթներ ու հասկացություններ են։ Իսկ տարբեր կրոններն ու դավանանքները լիովին կարող են համատեղելի լինել, խաղաղ ու արդյունավետ գոյակցել։
Կրոնական հանդուրժողականության գաղափարներ առկա են նաև հենց կրոնների ու դավանանքների վարդապետություններում կամ գաղափարախոսության մեջ։ Թեև յուրաքանչյուր կրոն իրեն է վերապահում ճշմարտացիության մենաշնորհը, սակայն պարունակում է նաև այլոց հանդեպ հանդուրժողականության, այլոց գաղափարական և արժեքային համակարգի նկատմամբ հարգանքի տարրեր։ Այս առումով, թեև «ցանկացած կրոնական ավանդույթ հավակնում է սեփական եզակիությանն ու գերազանցությանը (կամ ծայրահեղ դեպքում ենթադրում է դրանք)»⁶, սակայն «հանդուրժողականության ներուժ պարունակվում է մարդկության բոլոր նշանավոր կրոնական համակարգերում»⁷։
Միևնույն կրոնի շրջանակներում տարբեր դավանանքների միջև ընդհանրությունը կայանում է հենց նույն կրոնի կամ հավատի մեջ։ Այս հարցում լավագույն օրինակը Սիրիայի հայ համայնքն է, որի դավանանքային երեք շերտերն էլ (հայ առաքելականներ, հայ կաթոլիկներ և հայ ավետարանականներ) սերտորեն ինտեգրված են միմյանց հետ և կազմում են մեկ միասնական կուռ ամբողջություն՝ սիրիահայ համայնքը։ Կրոնական հանդուրժողականության վրա խարսխված ինտեգրացիան և համերաշխությունն այնքան են խորացել, որ, օրինակ, Սիրիայի հայ ավետարանական եկեղեցիներ այցելում են նաև առաքելական հայերը։ Եվ, ըստ Սիրիայի հայ ավետարանական համայնքի հոգևոր առաջնորդների՝ գլխավորը քրիստոնեական հավատքն է, դավանանքը (դավանանքային տարբերությունները) երկրորդական նշանակություն ունեն։ «Կարևորը հայ քրիստոնյա լինելն է։ ...Վերջում, երբ Աստծու մոտ գնանք, չի հարցնելու՝ ավետարանակա՞ն ես, թե՞ առաքելական»,- նշում է Դամասկոսի Հայ Ավետարանական եկեղեցու հոգևոր հովիվ, պատվելի Տաթև Պասմաճյանը⁸։

2. Ազգային հարթությունում տարբեր կրոնադավանանքային շերտերի ընդհանրությունների շեշտադրումն ուշադրությունը կենտրոնացնում է նրանց էթնիկ, այլ ոչ թե կրոնադավանանքային պատկանելության վրա։ Այս դեպքում շեշտվում է, որ «...դավանությունների բազմատեսակությունը չէ ոչնչացնում ազգային միությունը։ Միությունը պետք է որոնել այդ մասների ներդաշնակության մեջ, որի հիմնական մոթիվը պետք է լինի ազգայնությունն իր բարձր նշանակությամբ»⁹։ Այս մոտեցմամբ ընդունվում է, որ միևնույն ազգի ներկայացուցիչները՝ քրիստոնյա թե մուսուլման, ուղղափառ, կաթոլիկ թե բողոքական, հավատացյալ թե աթեիստ, չեն դադարում միևնույն ժողովրդի զավակները լինելուց։ Այսպիսով, ազգային ընդհանրության շեշտադրմամբ տարբեր կրոնադավանանքային շերտերի մեջ ամրապնդվում է միևնույն էթնիկ ընդհանրությանը պատկանելու գիտակցությունը, որը լուրջ հիմք է կրոնական հանդուրժողականության և ազգային-հասարակական համախմբման ու համերաշխության համար։

3. Պետական-քաղաքացիական հարթությունում տարբեր կրոնադավանանքային խմբերի ընդհանրությունների շեշտադրումն առաջնային պլան է մղվում այն դեպքերում, երբ այդ խմբերը միաժամանակ պատկանում են նաև տարբեր ազգությունների։ Այսինքն՝ այս դեպքում էթնիկ հարթությունում ընդհանրությունների շեշտադրումը չի գործում։ Դրա փոխարեն առաջնային պլան է մղվում միևնույն պետության քաղաքացիները լինելու և միևնույն հասարակության անդամները լինելու շեշտադրումը։ Կրոնադավանանքային տարբեր խմբերի մեջ ներարկվում է միևնույն խնդիրների ու մարտահրավերների (սոցիալական, տնտեսական, բնապահպանական, քաղաքական և այլն) առաջ կանգնած լինելու, ընդհանուր շահեր ու պահանջմունքներ և, հետևաբար, ընդհանուր անելիք ունենալու գաղափարը, ինչը պակաս կարևոր նախադրյալ չէ հասարակական համերաշխության ապահովման և կրոնադավանանքային հիմքով հասարակական պառակտումների ու աղետների կանխարգելման համար։

¹Кривошеев С., Ползучая евангелизация Ирана http://evrazia.org/article/1101

²Абуов А.П., Межконфессиональный диалог как основа социального согласия http://www.embkaztm.org/article/142

³Г.Е. Шлымова, Религиозная толерантность как фактор интеграции современного общества http://www.embkaztm.org/article/140

⁴Այս առումով ծանր է իրավիճակը հատկապես պետական մակարդակով վարվող աթեիզմի քաղաքականության պարագայում։ Լավագույն օրինակը ԽՍՀՄ-ն է։

⁵Տե՛ս Мчедлов А.П., Религиозная толерантность http://www.nravstvennost.info/library/news_detail.php?ID=2070

⁶Джеймс Э. Вуд, Право человека на свободу религий в международной перспективе // Диа-Логос. Религия и общество. – М.: Истина и жизнь, 1997, с. 12.

⁷Сосковец Л.И., Религиозная толерантность и свобода совести: история и теория вопроса // Известия Томского политехнического университета. 2004. Т. 307. № 2, с. 177.

⁸Հարցազրույց Հայ Ավետարանական եկեղեցու Դամասկոսի հովիվ, պատվելի Տաթև Պասմաճյանի հետ, Արաքս Փաշայան, Դամասկոսի հայ համայնքը. ներկան և հեռանկարը, «Նորավանք» ԳԿՀ տեղեկագիր, 2008թ., թիվ 23, էջ 33, 34։

⁹Րաֆֆի, Ի՞նչ կապ կա մեր և Տաճկաստանի հայերի մեջ http://www.eanc.net/EANC/library/Fiction/Original/Raffi/Essays_9.htm?page=31&interface_language=en

դեպի ետ

Հեղինակի այլ նյութեր