«ՍՈՒՆՆԻԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐՆ» ԱԴՐԲԵՋԱՆՈՒՄ

Cannot find 'armmenu' template with page ''

30.06.2010

«ՍՈՒՆՆԻԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐՆ» ԱԴՐԲԵՋԱՆՈՒՄ

Արաքս Փաշայան

Վերջին շրջանում Ադրբեջանի իշխանությունները բավական կոշտ միջոցառումներ են ձեռնարկել իսլամական (թե՛ շիա, թե՛ սուննի) կրոնական որոշ կառույցների և համայնքների դեմ, որի հետևանքով քանդվել կամ անորոշ ժամանակով փակվել են բազմաթիվ մզկիթներ, օրենքից դուրս են համարվել մի շարք կրոնական համայնքներ, հետապնդումներ և հալածանքներ են իրականացվել բազմաթիվ կրոնական ակտիվիստների նկատմամբ: Իշխանությունների նման գործողությունների համար իրավական հենք դարձավ 2009թ. Ադրբեջանի խորհրդարանի կողմից «Կրոնի դավանման ազատության մասին» փոփոխված օրենքը, համաձայն որի` մինչև 2010թ. հունվարի 1-ը կրոնական կառույցները պետք է վերագրանցվեն, այլապես օրենքից դուրս կհամարվեն: Վերագրանցման գործընթացը հանձնվեց Կովկասի մուսուլմանների վարչությանը, որը սերտորեն համագործակցում է Կրոնական կազմակերպությունների հետ աշխատանքի պետական կոմիտեի հետ: Բացի այդ, արտերկրում աստվածաբանական կրթություն ստացած անձանց արգելվեց իսլամական կրոնական արարողություններ վարելը: Նշենք նաև, որ կրոնական համայնքների գրանցումը, կրոնական գրքերի հրատարակումն ու ներմուծման ընթացակարգը բավական դժվար ու բարդ են: Համապատասխան մարմնի եզրակացության դեպքում երկու գործընթացներն էլ կարող են ձախողվել: Ամեն պարագայում, իշխանությունները փորձում են օրենքի ուժով կասեցնել պետության համար ոչ ցանկալի մզկիթների, կրոնական կառույցների և համայնքների, ինչպես նաև կրոնական քարոզիչների գործունեությունը:

Կրոնական իրավիճակն Ադրբեջանում արմատապես փոխվեց անկախության ձեռքբերումից հետո: Լինելով աշխարհիկ պետություն՝ Ադրբեջանը, այնուամենայնիվ, գտնվելով Թուրքիայի, Իրանի, Ռուսաստանի կազմում գտնվող Դաղստանի, նաև արաբական աշխարհի հարևանությամբ, թիրախ դարձավ արտաքին իսլամական ազդեցության համար: Ադրբեջանում սկսեցին հաստատվել միջազգային ջիհադական կազմակերպությունների բազմաթիվ մասնաճյուղեր, որոնց գործունեությունն իշխանություններին հաջողվեց հիմնականում կասեցնել: Ադրբեջան սկսեցին ներթափանցել նաև շիա, սուննի, այդ թվում` վահաբի, և իսլամական այլ ուղղությունների կրոնական քարոզիչներ: Արտաքին իսլամական կապիտալով Բաքվում և Ադրբեջանի այլ շրջաններում կառուցվեցին մզկիթներ և կրոնական հաստատություններ: Աստիճանաբար Ադրբեջան սկսեցին վերադառնալ իսլամական աշխարհի սուննիական և շիական աստվածաբանական կենտրոններում ուսանած ադրբեջանցի երիտասարդները, որոնք դարձան դասական իսլամական գիտելիքների կրողներ և փոխարինելու եկան նախկին կիսագրագետ կրոնավորներին:

Պատմականորեն Ադրբեջանում տարածում ունեն իսլամի երկու ավանդական ուղղությունները` շիականությունն ու սուննիականությունը: Ադրբեջանի առաջատար կրոնական ուղղությունը, սակայն, շիականությունն է, որն Ադրբեջանում ներկայացված է թե՛ պաշտոնական, թե՛ ոչ պաշտոնական ձևաչափերով, ինչը ենթադրում է կրոնական իրողությունների նկատմամբ մոտեցումների տարբերություն: Կրոնական կյանքը համակարգում է Կովկասի մուսուլմանների վարչությունը (ԿՄՎ) ի դեմս շիա առաջնորդի` շեյխ ուլ-իսլամի, որն, ըստ ընթացակարգի, ունի սուննի տեղակալ (մուֆտի): Շիա են դավանում ազերիների զգալի մասը, թաթերը, թալիշները, քրդերի մի հատվածը, որոնք կազմում են Ադրբեջանի իսլամ բնակչության մոտ 65%-ը: Սուննիադավան են լեզգիները, ավարները, ծախուրները, չեչենները, քրդերի և ազերիների մի մասը, որոնք կազմում են մոտ 35%: Հատկանշական է, որ իշխանությունները վերջերս թիրախ են դարձրել սուննիական առանձին կրոնական կառույցներ ու հաստատություններ:

Սուննիականությունն Ադրբեջանում, արդեն հետխորհրդային շրջանում, նոր լիցքեր ստացավ հիմնականում թուրքական սուննի իսլամի և սալաֆիականության (կամ վահաբականության) հաշվին, որոնցից յուրաքանչյուրը ենթակա է իսլամական կրոնա-իրավական առանձին դպրոցների ազդեցությանը: Ադրբեջանում սուննի սալաֆիականությունը ներառում է գաղափարախոսական երկու հոսանք` ծայրահեղական (կամ ջիհադական, մարտնչող իսլամական) և արմատական, որոնց միջև, ըստ էության, առկա են որոշակի հակասություններ: Ծայրահեղականներն անմիջական կապ ունեն Դաղստանում և Չեչնիայում հակառուսական պայքարի մեջ ներքաշված ռազմաքաղաքական` ջիհադական կառույցների և ջամաաների հետ, որոնք առաջ են քաշում խալիֆայության ստեղծման գաղափարը: Նմանօրինակ կառույց է կովկասյան ծագմամբ «Անտառային եղբայրները», որը գործել է նաև Ադրբեջանի տարածքում, ունի ադրբեջանցի անդամներ: Կառույցը մեղադրվում է 2008թ. օգոստոսի 17-ին սալաֆիական Աբու Բաքր մզկիթում իրականացված ահաբեկչության կազմակերպման մեջ:

Մինչդեռ արմատական ուղղության ներկայացուցիչները հիմնականում խորքային հավատացյալներ են, իրենց համարում են «ճշմարիտ իսլամի» հետևորդներ, աչքի են ընկնում կրոնական արմատական գաղափարներով, հավաքական ինքնությամբ, հնարավոր է` վահաբական արտաքինով: Նշված ուղղության ներկայացուցիչներից են, օրինակ, Աբու Բաքր մզկիթի համայնքի անդամները: Այս շարժումը հասարակության առանձին շրջանակներում մեծ ժողովրդականություն է վայելում: Սակայն պետությունն, ըստ ամենայնի, չի վստահում Աբու Բաքր համայնքի իմամի այն հավաստիացումներին, թե իրենք քաղաքականությանը չեն միջամտում: Պետությունն իրական վտանգ է տեսնում սուննի սալաֆիականությունից` մտավախություն ունենալով, որ Հյուսիսային Կովկասում տեղի ունեցող գործընթացները կարող են ապակայունացնել իրավիճակը նաև Ադրբեջանում: Մեկ անգամ չէ, որ իշխանության ներկայացուցիչները նշել են, որ իրենք չեն ցանկանում, որպեսզի Ադրբեջանում կրկնվեն այն դեպքերը, որ տեղի են ունեցել Չեչնիայում, Դաղստանում, Ինգուշեթիայում:

Ադրբեջանի իշխանությունները, ընդհանուր առմամբ, ձգտում են թուլացնել կրոնի դերը հասարակական-քաղաքական կյանքում` հստակ գիտակցելով, որ իսլամը կարող է դառնալ ներքաղաքական կյանքն ապակայունացնող գործոն: Արդյունքում՝ իշխանությունը փորձում է հակազդել ոչ միայն կրոնական ծայրահեղականությանը, այլև, առհասարակ, կրոնական ակտիվությանը: Վերջերս Ադրբեջանի հասարակական առանձին շրջանակներում դժգոհությունների ալիք առաջացրեց որոշ մզկիթների փակման և քանդելու մասին իշխանությունների որոշումը, որոնք, ի դեպ, կիրարկվում են անգամ իսլամական տոների ժամանակ: Մզկիթները քանդվում են տարբեր հիմնավորումներով` որպես անօրինական, ոչ անվտանգ կամ տեխնիկապես քանդման ենթակա: Դրանց մեջ կան նաև սուննիական մզկիթներ:

2008թ. օգոստոսին փակվեց Աբու Բաքր մզկիթը, քանի որ այնտեղ իրականացված ահաբեկչությունից հետո մզկիթը, ինչպես նշվեց, այլևս անվտանգ չէ հավատացյալների համար: Հավատացյալներից շատերն Ադրբեջանում հավաքվում են նաև իմամի տանը, ինչն իսլամում ընդունված կարգ է: 2009թ. մայիսին փակվեցին թուրքական պետության միջոցներով կառուցված Շեհիդլարը` վերանորգման պատճառաբանությամբ, Իլլահիյաթը, որը գտնվում էր Բաքվի պետական համալսարանի հանրակացարանի հարևանությամբ` չգրանցված լինելու պատճառաբանությամբ: Բացի այդ, բողոքներ կային մզկիթի ազանի վերաբերյալ: Առանձին տեսակետների համաձայն` թուրքական մզկիթների փակումը կարող էր կապված լինել սկզբնավորվող հայ-թուրքական երկխոսության հետ:

2009թ. սեպտեմբերին վերանորոգման նպատակով փակվեց Գյանջայի միակ սուննիական` ջումա մզկիթը, որը նախկինում եղել էր քրիստոնեական եկեղեցի և հայտնի էր Աղվանական եկեղեցի անվամբ: Ըստ որոշ տեղեկությունների` իշխանությունները լուր են ունեցել մզկիթ հաճախող վահաբականների մասին: Մզկիթի մուեզինը հավատացյալների հետ ներկայումս աղոթում է իր տան այգում, իսկ մզկիթի իմամին` Իբրահիմովին, զարմացրել է այն փաստը, որ իշխանությունները կողպել են մզկիթի դուռն իսլամական ամենամեծ տոներից` Բայրամ Ռամադանից ընդամենը չորս օր առաջ:

Վերջերս իշխանությունները որոշել են փակել նաև Բաքվի հին քաղաքում` Իչերի-Շեհերում գտնվող և պատմամշակութային արժեք ներկայացնող սուննիական մեկ այլ` Լեզգիական մզկիթը, որը 2000-ից ներառված է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ցուցակում` գրանցման հետ կապված խնդիրներ ունենալու համար: Մզկիթի համայնքի ղեկավար Մուստաֆա Ֆաիկի կարծիքով` սխալ է սուննիական մզկիթը գրանցելու համար դիմել ԿՄՎ-ին, քանի որ սուննիներն ու շիաները տարբեր համայնքներ են, սակայն պետական կոմիտեում նույնպես չկա սուննիական համայնքով զբաղվող բաժին: ԿՄՎ-ն հրաժարվել է գրանցել մզկիթը` պահանջելով նախ փոխել մզկիթի անունը, քանի որ այն չի կարող կոչվել էթնիկ տարբերանշանով` խորհուրդ տալով վերանվանել այն Աշուրբեկ (մզկիթը կառուցվել է 1169թ., Աշուր իբն Իբրահիմի կողմից): Ի դեպ, մզկիթ այցելում էին ոչ միայն լեզգիները: Այն Բաքվի կենտրոնում և ողջ Ադրբեջանում գործող թվաքանակով փոքրաթիվ սուննիական կենտրոններից մեկն էր, որ գործում էր լեզգիական Սամուր մշակութային կենտրոնին կից: Մզկիթի սուննի համայնքի ներկայացուցիչներն օգնություն են խնդրել Ռուսաստանի մուսուլմանների հոգևոր վարչությունից, որը հազիվ թե միջամտի Ադրբեջանի ներքին կրոնական խնդիրներին:

Նշենք, որ 2010-ից իշխանությունները հալածանքներ են սկսել նաև նուրսիական երեք խմբերի դեմ, որոնք գործում են Ադրբեջանի տարբեր շրջաններում, իրականացնում կրոնական, կրթական, լուսավորչական գործունեություն: Շարժումը հիմնվել է Թուրքիայում 20-րդ դարում, քրդական ծագմամբ Սայիդ Նուրսիի կողմից, սուննիզմի և սուֆիզմի հենքի վրա:

Առանձին տեսակետների համաձայն` սուննիականությունն Ադրբեջանում լուրջ հարվածներ է ստանում: Սակայն շիական ակտիվիստ, մարդու իրավունքների պաշտպան Իլղար Իբրահիմօղլուի համոզմամբ` Ադրբեջանում խնդիրներ ունեն ոչ միայն սուննիները, այլև, առհասարակ, մուսուլմանները: Նրա կարծիքով` Ադրբեջանի ներկա իշխանությունները տառապում են «մզկիթաֆոբիայով»:

Ադրբեջանցի վերլուծաբան, իսլամի գծով փորձագետ Արիֆ Յունուսովի համոզմամբ` նուրսիականների և իսլամական այլ շարժումների դեմ իշխանությունների հետապնդումները նպատակ ունեն պաշտոնապես ջարդել վերահսկողությունից դուրս գտնվող հասարակության վերջին շերտը: Ըստ նրա` Ադրբեջանում իշխանությունները, որոնք դառնում են ավելի ավտորիտար, սկզբում թիրախ դարձրին ընդդիմադիր քաղաքական կուսակցություններին, այնուհետև` ոչ կառավարական կազմակերպություններին, հետո` կրոնական շարժումներին:

Ադրբեջանում տիրող կրոնական իրավիճակին ժամանակ առ ժամանակ անդրադառնում են միջազգային կառույցները։ 2010թ. փետրվարի 2-ին նշված խնդրին արձագանքել է Միջազգային կրոնական ազատության գծով ԱՄՆ հանձնաժողովն (USCIRF) իր հրապարակած զեկույցով: Հանձնաժողովը, հիմնվելով վերջին հինգ տարիներին իրականացրած մոնիթորինգի, ինչպես նաև Forum 18-ի տվյալների վրա, մտահոգություն է հայտնում Ադրբեջանում կրոնի դավանման ազատության և մարդու հիմնարար իրավունքների ոտնահարման առիթով:

Կասկածից վեր է, որ Ադրբեջանի իշխանությունները ձգտում են կրոնական դաշտից դուրս բերել կամ չեզոքացնել առանձին կրոնական համայնքների, այդ թվում` սուննիներին, որոնք ձգտում են ստեղծել իսլամի` իրենց համար ընդունելի և վերահսկելի մոդել: Նրանց մեծապես մտահոգում է երկրում կրոնականացվածության և, մասնավորապես, սուննիական համայնքի` հասարակության առանձին շրջանակներում ունեցած ազդեցությունը: Իրենց հերթին, սուննիները, որպես դավանական փոքրամասնություն, բավական ցավագին են ընկալում իրենց դեմ ուղղված ճնշումները։ Ավանդականորեն շիաների և սուննիների միջև առկա հակասությունները որոշ դեպքերում անդրադարձվում են նաև Ադրբեջանում` դեռևս չվերաճելով խորքային հիմնահարցի: Հատկանշական է, սակայն, որ իշխանությունը շատ դեպքերում սուննիներին նույնացնում է վահաբականության հետ, ինչը սոցիալական ընդվզման հնարավորություն կարող է ստեղծել:

Չնայած ձեռնարկվող քայլերին, հազիվ թե խորհրդային մեթոդներով իրականցված գործողություններն արդյունք տան պետության կողմից իր համար ցանկալի կրոնական իրավիճակ ստեղծելու առումով: Մզկիթների փակումը, ըստ ամենայնի, չի կարող կասեցնել կրոնական գործառույթի իրականացումը, պարզապես այն կտեղափոխվի մզկիթից դուրս: Բացի այդ, կրոնի նկատմամբ կոշտ մեթոդներով իրականացվող քայլերը կարող են նպաստել հասարակության առանձին շրջանակներում առավել արմատական տրամադրությունների ի հայտ գալուն, ինչին կխթանի Ադրբեջանում ավտորիտար վարչակարգի, խոսքի բացակայության, սոցիալ-տնտեսական բազմաթիվ դժվարությունների առկայությունը: Նման պայմաններում կարող է աճել կրոնի դերը: 2005-ից գաղափարախոսական առկա բացը ձգտում է լրացնել իսլամիզմը, որը կապված է նույն թվականին Ադրբեջանում խորհրդարանական կեղծված ընտրություններից հասարակության հիասթափության, ինչպես նաև պետության կողմից արևմտամետ ընդդիմությանը քաղաքական դաշտից դուրս բերելու հետ։ Հատկանշական է, որ իսլամն Ադրբեջանում կարող է դառնալ անվերահսկելի գործոն հասարակական-քաղաքական զարգացումներում` նպաստելով սոցիալական հուզումների դրսևորմանը:

դեպի ետ

Հեղինակի այլ նյութեր