¹ Երկրորդ համաշխարհայինի թեժ տարիներին` 1942թ., թուրքական կառավարությունը, վարչապետ Շուքրու Սարաջօղլուի գլխավորությամբ, Ազգային մեծ ժողովի հաստատմանը ներկայացրեց, այսպես կոչված, «Ունեցվածքի հարկ»-ի մասին օրենքը, որն ընդունվեց 1942թ. նոյեմբերի 11-ին` խորհրդարանի նիստին մասնակցող 350 պատգամավորների միաձայն քվեարկությամբ: Անզեն աչքով անգամ նկատելի էր, որ օրենքը բացահայտորեն ուղղված է ազգային-կրոնական փոքրամասնությունների դեմ:
«Ունեցվածքի հարկ»-ը հարկատուներին բաժանում էր 4 խմբի` ըստ կրոնական պատկանելության. ա. մուսուլմաններ, բ. ոչ մուսուլմաններ, գ. հավատափոխներ, դ. օտարահպատակներ: Փաստորեն, սրանով խախտվում էր սահմանադրական այն դրույթը, որի համաձայն` բոլորը, այդ թվում եւ ոչ մուսուլմանները, Թուրքիայի իրավահավասար քաղաքացիներ էին, եւ սա ավելի շատ հիշեցնում էր օսմանյան տիրապետության շրջանը, երբ ոչ մուսուլմանները վճարում էին մուսուլմաններից տարբերվող հարկեր: Իսկ հավատափոխներին չընդգրկելով մուսուլմանների խմբի մեջ` թուրքական պետությունը եւս մեկ անգամ բացահայտ ցույց տվեց, որ այդ խավի հանդեպ վստահություն չի տածում եւ նրանց որպես «իսկական մուսուլմաններ» չի ընկալում։ Կան փաստեր նաեւ, երբ, օրինակ, իսլամ ընդունած հայերը, հույները եւ հրեաները հարկվել են ոչ թե որպես մուսուլման կամ հավատափոխ, այլ որպես ոչ մուսուլման:
Սույն օրենքով նախատեսվում էր, որ մուսուլմանները վճարեն ունեցվածքի 12.5 տոկոսի չափով հարկ, ոչ մուսուլմանները` 50 տոկոս, հավատափոխները, այսինքն` իսլամացածները` 25 տոկոս եւ օտարահպատակները` 12.5 տոկոս: Քանի որ այն ժամանակվա Թուրքիայում ոչ մուսուլմանների ամենամեծ համայնքները հայերինը, հույներինը եւ հրեաներինն էին, բնականաբար, հարկն առավելապես ուղղված էր նրանց դեմ:
Հարկաչափը սահմանելու եւ հավաքելու նպատակով ստեղծվեցին հատուկ հանձնաժողովներ: Հատկապես մեծ ուշադրություն էր դարձվում, որ բոլոր հանձնաժողովականները լինեին զտարյուն թուրքեր: Ամենեւին երկրորդական չպետք է համարել, որ հանձնաժողովների կազմում կային զգալի թվով նախկին իթթիհադականներ: «Օրենքի» ամենամեծ հակաիրավական դրույթներից էր այն, որ հանձնաժողովն ինքնակամ էր որոշում հարկի չափը, այսինքն` չկար հստակ որեւէ չափանիշ: Սակայն հակաիրավական կետերն այսքանով չէին սահմանափակվում. մարդու իրավունքները կոպտորեն ոտնահարող հաջորդ նորմն այն էր, որ հարկատուն իրավունք չուներ որեւէ տեղ բողոքարկել հարկաչափը, այսինքն` հանձնաժողովի կամայականորեն սահմանած որոշումը բեկանման ենթակա չէր եւ վերջնական էր: Իսկ հանձնաժողովները հարկաչափը որոշելիս հաշվի չէին առնում հարկատուի իրական եկամուտները եւ հնարավորություններն ու հարկում էին նրան մոտավորապես, ըստ ցանկության եւ տրամադրության:
Հարկահավաքության գործընթացում մի շատ կարեւոր մանրամասն էլ կա, որի վրա հատկապես ցանկանում ենք ուշադրություն հրավիրել. թուրքական իշխանությունները տարբերություն էին դնում նաեւ ոչ մուսուլմանների միջեւ, եւ հայերը, մյուս ոչ մուսուլմանների համեմատ, հարկվում էին ամենաբարձր տոկոսներով եւ ամենաշատը: Այսպես, օրինակ` թուրք առեւտրականը պետք է վճարեր իր տարեկան եկամուտի 4.7 տոկոսը, հույնը` 156 տոկոսը, հրեան` 179 տոկոսը, իսկ հայը` 232 տոկոսը, եւ փաստորեն հույն առեւտրականը թուրքի համեմատ վճարում էր 31 անգամ, հրեան` 36, իսկ հայը` 47 անգամ ավելի գումար: Հարկերի վճարման համար սահմանված էր 15-օրյա ժամկետ, որը հետո երկարացվեց մինչեւ 30 օր: Այդ ընթացքում հարկը վճարել չհասցնողի շարժական եւ անշարժ գույքը պետականացվում եւ աճուրդով վաճառվում էր. մինչ այդ հենց իրենք` հարկատուներն էլ էին փորձում էժան գներով վաճառել իրենց ունեցվածքը: Նշենք նաեւ, որ գումարը չբավարարելու դեպքում բռնագրավման եւ վաճառքի էր ենթակա նաեւ հարկատուի մերձավոր ազգականների գույքը: Իսկ եթե այդ ձեւով ձեռք բերված գումարն էլ չէր բավարարում հարկի վճարմանը, ապա հարկատուներն աքսորվում էին տաժանակրության, որպեսզի աշխատելով վճարեին պետության հանդեպ իրենց «պարտքը»: Իսկ տաժանակրության հիմնական վայրը ցրտաշունչ կլիմայով հայտնի Էրզրումի նահանգի Աշքալե գավառն էր, որն անվանում են նաեւ «թուրքական Սիբիր»:
Թուրքիայի կառավարության 1943թ. հունվարի 7-ի նիստում ընդունվել է թիվ 19288 աշխատանքի պարտավորության կանոնակարգը: Այն ընդգրկում էր հետեւյալ հոդվածները. 1-ին հոդվածով դասակարգվում էին ստիպողական աշխատանքի դատապարտված հարկատուները: Աշխատանքային ճամբարներ առաջինը գնալու էին ընդհանրապես հարկ չվճարածները, այնուհետեւ` մասնակի վճարածները, եւ այսպես շարունակ: Նախատեսվում էր տաժանակիրներին վճարել որոշակի աշխատավարձ, որը կազմելու էր օրական 250 քուրուշ, որից 60-ը պահվելու էր սննդի, կացության եւ այլ ծախսերի համար, իսկ մնացածը պետք է հատկացվեր «Ունեցվածքի հարկ»-ի պարտքի մարմանը: 15-րդ հոդվածի համաձայն` հարկատուները պետք է աշխատեին մինչեւ «Ունեցվածքի հարկ»-ի լրիվ մարումը: Սակայն այս կետը շատ հարկատուների դեպքում առաջացնում էր ոչ տրամաբանական պատկեր, եւ կարելի է ասել, որ դա նախատեսում էր ցմահ տաժանակրություն: Այսպես, օրինակ, այն հարկատուները, որոնց պարտքը 400-500 հազար լիրա եւ ավելի էր, որպեսզի իրենց ստացած աշխատավարձից լրիվ մուծեին պարտքը, պետք է աշխատեին մոտավորապես 1600 տարի: Ճամբարներում հավաքված հարկատուներից 1869-ը Ստամբուլից էին, 889-ը` Իզմիրից, 100-ը` Բուրսայից: Պաշտոնական տվյալների համաձայն` միայն Աշքալե է ուղարկվել 1400 ոչ մուսուլման հարկատու, որոնցից 1229-ը` Ստամբուլից: Աշքալեում հարկատուներից 21-ը (այլ տվյալներով ավելի շատերը) մահացել են:
Կարեւոր հարց է նաեւ, թե փոքրամասնություններից խլված, պետականացված եւ աճուրդով վաճառված գույքը ո՞ւմ ձեռքն էր անցնում. ինչպես ցույց են տալիս փաստերը, այդ ամբողջ գույքը գնել են թուրք գործարարները, թուրքական կազմակերպությունները, բանկերը եւ այն էլ` շատ էժան գներով: Փաստորեն, «Ունեցվածքի հարկ»-ը, կարելի է ասել, կատարեց իր առաքելությունը, այն է` գրեթե լիովին թուրքացրեց տնտեսությունը:
Ազգային փոքրամասնություններին նյութապես, բարոյապես, հոգեպես եւ ֆիզիկապես կոտրելուց հետո միայն թուրքական իշխանությունները, տեղի տալով նաեւ արտաքին գործոնների ազդեցությանը, որպես «բարի կամքի» դրսեւորում, վերացրին «Ունեցվածքի հարկ»-ի կիրառումը։

²Հանրապետական Թուրքիայի պատմության տարբեր ժամանակահատվածներում արձանագրված բազմապիսի հալածանքների մեջ առավել քիչ է արծարծված կամ գրեթե անտեսված է 1941թ. (ըստ տարբեր աղբյուրների` մայիսի 1-15-ը) թուրքական պետության կողմից երկրի ոչ մուսուլման բնակիչների հանդեպ կիրառված, այսպես կոչված, 20 դասակարգ զինակոչը։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի թեժ ժամանակաշրջանում թուրքական իշխանությունները հապճեպ զորակոչ հայտարարելով` 20 դասակարգի համաձայն «ծառայության» են տարել փոքրամասնությունների` հայերի, հույների, հրեաների չափահաս 18-60 տարեկան տղամարդկանց։ Անխտիր զորակոչվում էին բոլորը, նույնիսկ նրանք, ովքեր նոր էին վերադարձել զինծառայությունից, հաշմանդամ էին, հիվանդ։ 20 դասակարգ զորակոչի առանձնահատկությունն այն էր, որ կիրառվում էր բացառապես ոչ մուսուլման քաղաքացիների նկատմամբ։ Կարեւոր նրբերանգներից է այն, որ զորակոչի մասին նախօրոք չի հայտարարվել. ընդամենը մի քանի ժամվա ընթացքում, առանց նախապես տեղեկացնելու, պոտենցիալ զորակոչիկներին հավաքել են։
Թուրքական աղբյուրները շեշտում են, որ զորակոչի որոշումը նախագծվել է վերին աստիճանի բծախնդրորեն, եւ հատուկ ջանքեր են գործադրվել, որ այդ որոշման մասին, բացի համապատասխան ատյաններից, հայտնի չդառնա։ Այս զորակոչի ամենակարեւոր կողմերից է այն, որ զինակոչված ոչ մուսուլման տղամարդիկ, ըստ էության, զինվոր չէին. նախ` նրանց չի տրվել զենք, զինվորական կրթություն, զինվորական համազգեստ։ Այդ անզեն «զինվորներին» աշխատեցնում էին տարատեսակ շինարարություններում։ Այդ «զինվորները» զորակոչվելուց հետո ենթարկվում էին ոչ թե Թուրքիայի պաշտպանության նախարարությանը, այլ հասարակական աշխատանքների նախարարությանը։
Զորակոչված ոչ մուսուլմանները հիմնականում տեղակայվել էին երկրի արեւելյան շրջաններում գտնվող ճամբարներում, ուր պայմանների չափազանց վատ լինելու պատճառով տարածված էին հիվանդություններ, որոնք էլ դարձան նրանցից շատերի մահվան, հաշմվելու պատճառ։ Չնայած պաշտոնական թվեր չկան մահացածների մասին, սակայն ականատես-վերապրողների եւ որոշ աղբյուրների համաձայն` դրանք բավական մեծ են եղել։
Չափազանց կարեւոր մի փաստի ենք հանդիպում աղբյուրներից մեկում, համաձայն որի` ոչ մուսուլմանների հետ միասին «զինծառայության» են տարել նաեւ կրոնափոխ հայերին։ Այս փաստը ինքնին խոսուն ապացույց է, որ 20 դասակարգ զորակոչն ունեցել է հստակ էթնիկ երանգ, եւ նույնիսկ բռնի իսլամացված հայերը թուրքական իշխանությունների համար եղել են վտանգի աղբյուր։ Սա նաեւ ցույց է տալիս, որ պետական կառույցները հայերի իսլամացման գործընթացի հենց սկզբից նրանց պահել են ուշադրության կենտրոնում եւ վերահսկել նրանց շրջանում տեղի ունեցող գործընթացները: Ի վերջո, նրանց իրականում մուսուլման չեն համարում։
Խոսելով 20 դասակարգ զինակոչի պատճառների եւ նպատակների մասին` պետք է նշել, որ սակավաթիվ աղբյուրները եւ ականատես-վերապրողների պատմածները գալիս են հաստատելու այն, որ դա էթնիկ զտում էր` ածանցյալ այլ նպատակներով։ Որպես կարեւոր պատճառ է համարվում այն, որ այդ տարիներին թուրքական իշխանությունները, պատրաստվելով հնարավոր պատերազմի, նախօրոք հավաքել եւ չեզոքացրել են «5-րդ շարասյուն» համարվող ազգային փոքրամասնություններին։ Տարբեր աղբյուրներ նշում են նաեւ, որ այս զորակոչով պետությունը նպատակ է ունեցել նաեւ որոշ ժամանակով ոչ մուսուլմաններին հեռացնել առեւտրի ոլորտից, որտեղ նրանք լուրջ դիրքեր ունեին։

³1955թ. սեպտեմբերի 6-7-ը Ստամբուլի, Իզմիրի հույն, հայ բնակչությունը ենթարկվել է պետության կողմից նախօրոք պատրաստված խուժանի հարձակմանը։ Սրա համար պատրվակ է հանդիսացել իշխանությունների կազմակերպմամբ հրապարակ նետված այն լուրը, թե ռմբակոծվել է Սալոնիկում գտնվող Աթաթուրքի տունը։ Դրանից հետո գազազած ամբոխը հարձակվել է հունական եւ հայկական թաղամասերի վրա, թալանել, այրել տներ, խանութներ, եկեղեցիներ, խոշտանգել, բռնաբարել եւ սպանել մարդկանց։ Այս ամենին թուրքական իշխանություններն արձագանքել են միայն մեկ օր հետո, երբ ամեն ինչ արդեն ավարտված էր։ Հետագայում ընթացող դատական քննության ժամանակ ի հայտ եկած փաստերն ապացուցեցին, որ այդ ամենը կազմակերպված էր իշխանությունների կողմից` պետական ամենաբարձր պաշտոնյաների անմիջական մասնակցությամբ։

⁴Թուրքիայի Հանրապետության պատմության տարբեր տարիներին (օրինակ` 1930-ական, 1960-ական թթ.) անցկացվել են, այսպես կոչված, «Հայրենակից, թուրքերեն խոսիր» ակցիաներ, որոնց գլխավոր թիրախը կրկին փոքրամասնություններն էին։ Երիտասարդներից կազմված խմբերը շրջում էին հատկապես փոքրամասնություններով բնակեցված թաղամասերում եւ պահանջում խոսել միայն թուրքերեն. չենթարկվելու պարագայում հետեւանքներն անկանխատեսելի էին լինում։ Սա իրականում դարերի պատմություն ունեցող լեզվական ձուլման քաղաքականության շարունակությունն էր: