Կարեն Բաբաջանյան

Աշխարհագրական շրջանների հեղինակության բարձրացումը, շատ հաճախ` նաև արհեստական իմիջի ստեղծումը մշտապես տվյալ տարածքի գործադիր մարմինների մտահոգության առարկան են եղել, որոնք կարողացել են հաջողության հասնել միայն այն պարագայում, երբ բազմակողմանի պատկերացում են ունեցել խնդրի էության վերաբերյալ:

«Բրենդ-պետությունները» իրենց կերպարը ձևավորելիս առաջնորդվել են արդեն իսկ ընդունված մոդելներով, որոնք, սակայն, կարող են իրարից տարբերվել` կախված երկրի քաղաքական և սոցիալ-տնտեսական առանձնահատկություններից: Հոդվածում առավել մանրամասն ներկայացված են այն գլխավոր բաղադրիչները, որոնց հիման վրա կառուցվում են «բրենդ-պետությունները»:

Այն ժամանակներից ի վեր, երբ Ադամ Սմիթը բացահայտեց կախվածությունը ազատ տնտեսական առևտրի և ազգային հարստության միջև, պետությունների համար բրենդի մշակման անհրաժեշտությունն առավել ակնհայտ դարձավ: Հետագայում Մ.Պորտերը, ինչպես ներկայացնում է «Ազգի մրցակցային առավելությունները» («The Competitive Advantage of Nations») գրքում, նշանակեց մի ժամանակային սահման, որով ակնհայտ դարձավ, որ երկրի զարգացման համար գոյություն չունի այլ ճանապարհ` միասնական շուկայական տարածության մեջ մրցակցային առավելություններով դիրքավորվելուց բացի:

Պետությունը բրենդի վերածելու գաղափարը ենթադրում է ռազմավարական ծրագրի մշակում, որը, սակայն, բավարար պայման չէ այն իրագործելու համար, քանզի առանց համակարգված քայլերի հստակ ուղղվածության, խնդրի էության համակողմանի պատկերացման և գաղափարի արժևորման` այն չի կարող կյանքի կոչվել: Ոլորտի մասնագետները նշում են, որ նախ և առաջ անհրաժեշտ է սահմանել պետության դիրքավորման առանցքային գաղափարները, որոնք իրենց կենսունակությամբ և գրավչությամբ կմրցեն միջազգային ասպարեզում: Բացի այդ, ստեղծված գաղափարները հարկավոր է հմտորեն, նախապես մշակված տեխնոլոգիաների միջոցով դիրքավորել զբոսաշրջիկների, օտարերկրյա ներդրողների, քաղաքացիների և հետաքրքրվող խմբերի գիտակցության մեջ:

Ըստ պետությունների բրենդինգով զբաղվող հայտնի մասնագետ Սայմոն Անհոլտի` գոյություն ունի պետության բրենդի «վեցանկյուն կառուցվածք», որը ներառում է այն հիմնական ուղղությունները, որոնցով ձևավորվում են բրենդ-պետությունները (տե´ս նկ. 1):

Նկար 1

 

 

Այսպիսով, Սայմոն Անհոլտը պետության բրենդինգը սահմանում է որպես համաձայնեցված գործողությունների, վարքագծի, ներդրումների, ինովացիոն և հաղորդակցության միջոցների համակարգված գործընթաց` երկրի մրցակցային նույնականացման ռազմավարությունն իրագործելու նպատակով: Դա կարող է լինել ինչպես ակտիվ համագործակցություն կառավարության և զբոսաշրջային գործակալությունների միջև ներդրումների ներգրավման նպատակով, այնպես էլ երկար տարիների կոորդինացված և հստակ պլանավորված ռազմավարության իրականացում` քաղաքականության, գիտության և կրթության, մշակույթի, միջազգային առևտրի, սպորտի, զբոսաշրջության ոլորտներում, ինչպես երկրի ներսում, այնպես էլ միջազգային ասպարեզում:

Այժմ փորձենք առավել հանգամանորեն ներկայացնել բրենդ-պետության վեցանկյուն կառուցվածքը և մատնանշել այն հիմնական ուղղությունները, որոնք էական դեր են կատարում նմանատիպ ծրագրեր իրականացնելիս:

1. Արտահանում

Պետությունների տնտեսական զարգացումն առանց արտահանման գրեթե անհնար է պատկերացնել: Օրինակ` վերցնենք մի տարածք, որտեղ աճեցնում են միայն խնձոր և միաժամանակ ամբողջությամբ սպառում են այդ աճեցված բերքը: Բնականաբար, նման տարածքներին, գոյատևելու համար, հարկավոր է ներկրել նաև այլ ապրանքներ, որոնք տվյալ ժամանակահատվածում իրենք չեն արտադրում. համակարգիչներ, ավտոմեքենաներ և այլն: Բայց այս պարագայում հարց է առաջանում, թե ինչպես պետք է այդ նեղ մասնագիտացված տարածքը, որտեղ միայն խնձոր են աճեցնում, վճարի ներկրված ապրանքների դիմաց:

Անկասկած, որպեսզի ներմուծման համար վճարվի, նախ և առաջ հարկավոր է ինչ-որ բան արտահանել: Մի շարք եվրոպական քաղաքների, շրջանների և պետությունների համար արտահանումը կյանքի աղբյուր է [1]: Եվրամիությունն աշխարհի ամենամեծ առևտրային տերությունն է: Արտահանման ծավալների մեծությամբ աչքի են ընկել Նիդեռլանդները, Բելգիան, Դանիան և Շվեյցարիան: Սակայն քաղաքները դիտարկելիս` արտահանման ցուցանիշներով առաջ են ընկնում Լոնդոնը, Բրեմենը, Շտուտգարտը, Գրոնինգենը և Լյուքսեմբուրգը: Նմանատիպ երկրներում կյանքի որակը գնահատվում է չափազանց բարձր, ինչը մեծապես կախված է արտահանման գործունեության հաջողությունից: Այս տարածքների գերխնդիրն է ստեղծել այնպիսի գործարար միջավայր, որը կնպաստի արտահանող ընկերությունների զարգացմանը:

Իսկ ընկերություններն էլ իրենց արտադրած որակյալ արտադրանքով բարձրացնում են երկրի, քաղաքի, շատ հաճախ` նաև գյուղերի վարկանիշը` դարձնելով դրանք բրենդ-քաղաքներ: Գնորդների գերակշռող հատվածը բարյացակամ է վերաբերվում «արտադրված է Իտալիայում» պիտակին, իսկ «արտադրված է Անգլիայում» գրվածքը շքեղ ավտոմեքենաների վրա բացասական տպավորություն էր թողնում ԱՄՆ-ում, քանի դեռ չէր վերականգնվել «Jaguar» ապրանքանիշի որակը: Տարիներ առաջ «արտադրված է Լեհաստանում» կամ այլ արևելաեվրոպական երկրների պիտակներով ապրանքները ցածրորակ արտադրանքի համբավ ունեին: Այսօր այդ ընկալումն էապես փոխվել է, ինչի մասին վկայում է սպառողների օրեցօր աճող վստահությունը «Volvo» ավտոբուսների նկատմամբ, որոնք արտադրվել են Վարշավայում: Միջազգային շուկայում արտահանվող ապրանքների վրա հիմնականում նշվում է ապրանքի ծագման վայրը: Սպառողների գերակշռող մասը քաջատեղյակ է, որ լավագույն ժամացույցներն արտադրվում են Շվեյցարիայում, բարձրորակ ավտոմեքենաները` Գերմանիայում, իսկ յուրահատուկ կաշվե իրերը` Իտալիայում: Ապրանքային բրենդերը շատ հաճախ զուգորդվում են այն քաղաքների կամ գյուղերի հետ, որտեղ նրանք արտադրվել են: «Rolex» ժամացույցներն անբաժանելիորեն կապված են Ժնև քաղաքի հետ, «Guinness» գարեջուրը զուգորդվում է Դուբլինի հետ: «Chanel» օծանելիքը կապված է Փարիզի, իսկ «Absolut» օղին առաջ է մղում շվեդական իմիջը: Անվերապահորեն, «քաղաքի» անվանումն ի վիճակի է ապրանքներին և ծառայություններին հաղորդել լրացուցիչ արժեք: Դ.Յոհանսոնը պնդում է, որ սպառողները պիտակի միջոցով են կողմնորոշվում ապրանքի արժանիքների մասին: Այդ միջոցով գնորդները ենթադրում են, որ Գերմանիայում արտադրված նույնանման ապրանքն ավելի որակյալ է, քան Բուլղարիայում [2, pp. 47-58]: Իսկ ի՞նչ պետք է անեն այն երկրները, որոնք արտադրելով բարձրորակ ապրանքներ` չեն կարողանում գտնել իրենց տեղը, քանի որ երկրի անվանումը մի շարք բացասական զուգորդումներ է առաջացնում սպառողների շրջանում: Այս պարագայում բազմաթիվ կազմակերպություններ, համատեղ գործունեություն իրականացնելով մեկ այլ հեղինակավոր ընկերության կամ դուստր ձեռնարկությունների հետ, իրենց արտադրանքի վերջնական մշակումն իրականացնում են, այսպես կոչված, §բրենդ-պետություններում¦, և վերջնական ապրանքի վրա փակցվում է «արտադրված է Իտալիայում» պիտակը:

Արտահանվող ապրանքների որակից, ֆունկցիոնալ և էմոցիոնալ հատկություններից է կախված արտահանող երկրի դրական կամ բացասական կերպարի ընկալումը: Անորակ արտադրանքի համբավ ձեռք բերած պետություններին տասնյակ տարիներ են պահանջվում, որպեսզի ջնջեն նմանօրինակ ընկալումը սպառողների գիտակցությունից: Շատ հաճախ այդ գիտակցությունն այնքան է արմատավորվում, որ երկրների կառավարություններին այդպես էլ չի հաջողվում պայքարել այդ կործանարար ընկալման դեմ: 2008թ. Ազգային վիճակագրական ծառայության տվյալներով Հայաստանից արտահանվել է $832.5 մլն-ի, ներկրվել $3126.6 մլն-ի ապրանք [3]: Այսինքն՝ առևտրային հաշվեկշռի բացասական սալդոն ավելացել է 3 անգամ: Այս թվերը վկայում են այլ երկրներից մեր պետության կախվածության մասին: Նման մակրոտնտեսական ցուցանիշներով հնարավոր չէ մրցել միջազգային ասպարեզում և, առավել ևս, պետության բրենդ ձևավորել:

Ստեղծված իրավիճակից դուրս գալու համար հարկավոր է անհապաղ վերանայել դրամավարկային և հարկաբյուջետային քաղաքականությունները: Պետությունը և մասնավոր հատվածը սերտ համագործակցության ճանապարհով պետք է մեկտեղեն իրենց շահերը` դառնալով գործընկերներ: Այսօրվա մեր ընկալումները թույլ չեն տալիս շրջանցել այն մեծ անջրպետը, որն առաջացել է տնտեսվարող սուբյեկտների և պետական մարմինների միջև: Պետության և տնտեսվարող սուբյեկտների մերօրյա հարաբերությունների պարագայում տեղական արտադրության խթանման և բացասական սալդոյի վերացմանն ուղղված քայլերը կձևախեղվեն, եթե չվերանա այն կարծրատիպը, որով պետական մարմինները, այն է` Պետական եկամուտների նախարարությունը, գործարարների թշնամիներն են համարվում և հակառակը: Նմանատիպ պատկերացումները կարող են հանգեցնել ստվերային տնտեսության ծավալների ավելացման, ինչպես նաև տնտեսական ակտիվության նվազման, որն էլ ուղղակի ազդեցություն է ունենում երկրի դրական կերպարը միջազգային ասպարեզում դիրքավորելու հույժ կարևոր խնդրում: Երկկողմանի անվստահության միջավայրում հնարավոր չէ կառուցել առողջ տնտեսություն: Իսկ առևտրային հաշվեկշռի դրական տարբերության հնարավոր է հասնել միայն այն դեպքում, երբ ներքին շուկան հագեցած է տեղական արտադրանքով: Այսպիսով` գալիս ենք այն անվիճելի և հիմնավորված եզրահանգմանը, որ մեր երկրի դրական կերպարը միջազգային տնտեսական ասպարեզում կարող ենք ձևավորել միայն մեր ազգային արտադրանքով, որի վրա փակցված կլինի «արտադրված է Հայաստանում» պիտակը:

2. Ներդրումներ և ներգաղթ

Պետության բրենդի կարևոր բաղադրիչ է համարվում նաև տարածքի ներդրումային գրավչությունը, որով չափում են երկրի մրցունակության մակարդակը: Ներդրումային ռազմավարության իրագործմամբ են պայմանավորված կոմերցիոն գործունեության զարգացումը և բնակչության զբաղվածության բարձր ցուցանիշը: Տարածքը կարող է զարգանալ ինչպես ներքին, այնպես էլ արտաքին աղբյուրների հաշվին: Եթե խոսքը վերաբերում է ներքին աղբյուրներին, ապա երկրների գերնպատակն է ստեղծել այնպիսի նախադրյալներ, որ տնտեսվարողները շարունակեն գործել և զարգացնել իրենց գործունեությունը տվյալ երկրում: Իսկ արտաքին աղբյուրների պարագայում ուշադրության ներգրավման խնդիր է առաջանում: Բացի այդ, հարկավոր է բարենպաստ նախապայմաններ ստեղծել, որպեսզի տարածքը պոտենցիալ ներդրողների համար դիտվի իբրև գրավիչ տնտեսական գործունեության վայր, որտեղ սեփականատերերը կստանան ամենամեծ օգուտները, որտեղ մարդկանց կտրվեն անձի ինքնադրսևորման իրատեսական հնարավորություններ: Աղյուսակ 1-ում ներկայացված են պետության ներդրումային գրավչության գործոնները, որոնք մանրակրկիտ ուսումնասիրվում են ոչ ռեզիդենտ տնտեսվարող սուբյեկտների կողմից:

Ներդրումները մենք դիտարկում ենք լայն իմաստով, որտեղ առանձնանում են նյութական, ոչ նյութական և ֆինանսական ներդրումները: Այսօր արդեն մեծ տեղ է հատկացվում ոչ նյութական ներդրումներին` «նոու-հաու, անձնակազմի պատրաստում, մտավոր արժեքներ, գիտական փորձարկումներ», որովհետև հետարդյունաբերական տիպի տնտեսությունները որդեգրել են ծառայությունների արտադրման ուղին, որտեղ ապրանքը դադարել է միայն որպես նյութական առարկա դիտվել: Ժամանակակից ապրանքի ընկալման սահմաններն էապես փոխվել են: Զարգացած երկրներում արդեն վաղուց կայացել է վենչուրային բիզնեսի շուկան, որն, ի դեպ, դասվում է ռիսկային ներդրումների շարքին: Մտավոր սեփականությունը դարձել է տնտեսվարող սուբյեկտների հաջողության բանալին, որը ձեռք են բերում երկար տարիների ընթացքում, սակայն կորցնում են շատ կարճ ժամանակահատվածում:

Աղյուսակ 1

 

 

Միացյալ Նահանգներում արտադրանքի աճի մեկ երկրորդից մի փոքր ավելին կարելի է վերագրել աշխատուժի և հիմնական միջոցների աճին: Մնացած աճը մնացորդային մեծություն է, որը կարելի է վերագրել կրթությանը, նորարարությանը, գիտական առաջընթացին և մյուս գործոններին:

Աճի հաշվարկը տնտեսական աճի ըմբռնման համար շատ օգտակար է: Օրինակ, շատերն են մտորել այս դարի ընթացքում այնպիսի երկրների աճի աղբյուրների մասին, ինչպիսիք են Ճապոնիան և Խորհրդային Միությունը:

Օգտագործելով աճի հաշվարկը, որը ենթադրում է տնտեսական բաղադրիչների վերլուծություն, և որը ցույց է տալիս տնտեսական աճի կախվածությունն այս կամ այն գործոնից, հետազոտողները գտել են այս առեղծվածի որոշ զարմանալի պատասխաններ: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո ընկած ժամանակահատվածի մեծ մասում Ճապոնիայի ՀԱԵ-ն զարմանալիորեն աճել է տարեկան 10%-ով: Փորձնական տվյալների ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ դա մասամբ ներդրումների շատ արագ աճի արդյունք է: Բացի դրանից, այդ ընթացքում Ճապոնիան մյուս արդյունաբերական երկրների համեմատությամբ ունեցել է չափազանց արագ տեխնոլոգիական փոփոխություններ, իսկ ԱՄՆ մասնավոր գործարար հատվածում աճի հաշվարկի տեխնիկական ուսումնասիրությունները ՀԱԵ աճը տրոհում են ըստ ներդրում ունեցող գործոնների: Այս ուսումնասիրությունները բացահայտել են, որ արտադրանքի աճի 37%-ը պայմանավորված է հիմնական միջոցներով: Կրթությունը, տեխնոլոգիական փոփոխությունը և այլ աղբյուրներ պայմանավորում են ՀԱԱ ամբողջ աճի 42%-ը և մեկ աշխատողին ընկնող արտադրանքի աճի կեսից ավելին [4]:

Կարևորելով ներդրումային առողջ միջավայրի ապահովումը` հարկավոր է դիտարկել մարդկային կապիտալի ազդեցությունն այդ միջավայրի ձևավորման խնդրում: Խնդրահարույց կարելի է համարել այն իրավիճակը, երբ աշխատանքի բացակայությունը և գործազրկության բարձր մակարդակը դրդում են մարդկանց լքել իրենց բնակավայրերը և աշխատանք փնտրել տնտեսապես ապահով այլ տարածքներում: Այս պարագայում տարածքը չի կարելի համարել գրավիչ, եթե աշխատունակ բնակչությունը լքում է այն, ընկնում է ծննդաբերությունը, և միգրացիոն հոսքը դառնում է բացասական: Ներդրումային ռեսուրսներ հայթայթողը և օգտագործողը եղել և մնում է մարդը, որն այդ նպատակի համար օգտագործում է բոլոր միջոցները` դրամական, մտավոր և ֆիզիկական: Երկրի քաղաքացիները տարածքի հիմնական ներդրողներն են, ովքեր իրենց խնայողությունները սպառելով` ստեղծում են նոր արժեքներ: Առողջ ներքին ներդրումային միջավայրի ձևավորման արդյունքում է, որ օտարերկրյա ներդրողները հետաքրքրվում են այս կամ այն տարածքում գործունեություն իրականացնելու մասին:

Այն դեպքում, երբ ներդրումային պոտենցիալը գերազանցում է ներդրումային ռիսկերը, տարածքը համարվում է ներդրումների համար գրավիչ, իսկ հակառակ պարագայում գործում է «անտեսանելի ոտքի» էֆեկտը, որի դեպքում մարդիկ անբարենպաստ ներդրումային միջավայրից տեղափոխվում են առավել բարենպաստ միջավայր: Այսպիսով, հասարակության որոշ անդամներ «քվեարկում են ոտքերով¦:

3. Մարդկային կապիտալ‎

Խոսելով երկրների հզորության, տնտեսական զարգացածության, սոցիալական ապահովության մասին` հարկ է նշել, որ վերը նշվածի ապահովման առաքելությունը դրված է մարդու վրա: Մարդկային կապիտալ ասելով նախ և առաջ հասկանում ենք հասարակության այն հատվածը, որն ունակ է իր ֆիզիկական ու մտավոր ներուժով որոշակի արժեք ստեղծել: Առանց մարդկային գործոնի հնարավոր չէ իրականացնել և ոչ մի ծրագիր, գաղափար: Մասնավորապես` զարգացող երկրներն առավելապես մտահոգված են իրենց մարդկային ռեսուրսների որակով: Կրթված մարդիկ ավելի արտադրողունակ աշխատողներ են և ի վիճակի են միջոցներն օգտագործել ավելի արդյունավետ կերպով, տիրապետել նոր տեխնոլոգիաներին և դաս առնել սեփական սխալներից: Երկրները կշահեն, եթե ճարտարագիտության, բժշկության և կառավարման առաջավոր ասպարեզներում կատարելագործվելու նպատակով իրենց լավագույն ուղեղներն արտասահման ուղարկեն, որպեսզի նրանք վերադառնան նորագույն նվաճումները յուրացրած, «բայց երկրները պետք է զգուշանան ուղեղների արտահոսքից, երբ ամենաընդունակ մարդիկ ձգտում են բարձր աշխատավարձով երկրներ» մեկնել: Քաղաքակիրթ աշխարհի երկրները մտահոգված են իրենց տարածքում ապրող մարդկանց կենսաձևով, մտավոր ունակություններով և ապրելակերպով: Մարդկային կապիտալի կառավարումը դարձել է նաև օրակարգային խնդիր մի շարք եվրոպական, առաջադեմ երկրների համար: Այսօրվա հասարակական հարաբերությունների պայմաններում մարդկային կապիտալը տնտեսական, քաղաքական և հասարակական կյանքի հիմքն է:

Ռոբերտ Լուկասի տնտեսական աճի նոր տեսությունում արտադրողականության աճը սերտորեն կապվում է մարդկային, այլ ոչ թե անշարժ կապիտալի մեջ ներդրումների հետ: Ըստ այդ հետազոտությունների` կոնկրետ մարդու վրա կատարված ներդրումները բարձրացնում են ոչ միայն տվյալ անձի արտադրողականությունը, այլև նպաստում են մյուս աշխատողների աշխատանքի արդյունավետության բարձրացմանը: Լուկասի հաշվարկներով` մարդկային կապիտալի արդյունավետության նկատմամբ թողարկման առաձգականությունը կազմում է 0,4: Այսինքն` արդյունավետության 10% աճն ապահովում է 4% արտադրանքի աճ [5, էջ 198]: Եզրակացությունն այն է, որ կրթությունը և մասնագիտական պատրաստվածությունը, որոնք ավելացնում են մարդկային կապիտալը, պետք է ֆինանսավորվեն ինչպես պետության, այնպես էլ մասնավոր ընկերությունների կողմից ավելի մեծ չափով, քան կատարվում է այժմ:

Բուհում որակավորում ստացող մասնագետներն են մեր երկրի դիմանկարը կերտողները: Լինեն նրանք տնտեսագետներ, թե իրավաբաններ, քաղաքագետներ, թե բժիշկներ, ճարտարապետներ, թե երաժիշտներ, մարզիկներ, թե դերասաններ, միևնույն է, բոլորն իրենց մասնագիտական ունակությունների շրջանակներում մասնակիցն են լինում պետության բրենդի ձևավորման հույժ կարևոր հիմնախնդրին: Այս մասնագետներով է նաև պայմանավորված երկրի հեռանկարը և պետության դրական կերպարի ձևավորումը, իրենք են ծրագրերի և գաղափարների իրականացնողն ու առաջմղողը: Օրինակ` Եվրոպայում §տարածք վաճառողները¦ մեծ ուշադրություն են դարձնում բարձրորակ մասնագետների պատրաստմանը, քանի որ վերազգային կորպորացիաներն այս կամ այն վայրում ներդրում կատարելուց առաջ հետաքրքրվում են, թե արդյոք կկարողանան անհրաժեշտ մասնագետներով համալրել աշխատատեղերը: Սրանք հաճախակի առաջացող խնդիրներ են, որոնք անհանգստացնում են օտարերկրյա ներդրողներին և նույնիսկ վճռական գործոն են վերջնական որոշումներ կայացնելիս: Որակավորում ունեցող մասնագետների պատրաստումը մի շարք տարածքների համար դարձել է գերնպատակ: Այսօր արդեն կրթությունը դիտվում է որպես տարածքի գրավչության գրավական: Օրինակ, Ժնևը միջազգային ասպարեզում իրեն դիրքավորում է որպես կրթական կենտրոն, Մեծ Բրիտանիայում` Քեմբրիջից մինչև Աբերդին տեղաբաշխված են 50-ից ավելի գիտական կենտրոններ, իսկ Փարիզի մի շարք գիտական կենտրոններ վերակազմավորվել և դարձել են ակումբային տեխնոպոլիսներ [1, с. 179]: Շատ տնտեսագետներ հավատացած են, որ աշխատուժի ներդրման, մարդկային ռեսուրսների որակը տնտեսական զարգացման ամենակարևոր, եզակի կատալիզատորն է: Գործնականում արտադրության յուրաքանչյուր բաղադրիչ` հիմնական միջոցներ, հումք, տեխնոլոգիա, կարելի է գնել կամ պարտք վերցնել առաջատար երկրներից: Բայց տեղական պայմաններում բարձրարտադրողական եղանակների կիրառությունը համարյա միշտ պահանջում է կառավարում, արտադրության աշխատողներ և ճարտարագիտական հմտություններ, որոնցով օժտված է միայն գրագետ և բարձր որակավորում ունեցող աշխատուժը: Ժամանակակից տեխնոլոգիաները հաճախ մարմնավորվում են այնպիսի հիմնական միջոցներում, ինչպիսիք են, օրինակ, հեռուստահաղորդակայանները, համակարգիչները, բարդ էլեկտրածին սարքավորումները և կործանիչ ինքնաթիռները: Սակայն այս հիմնական միջոցների արդյունավետ օգտագործման և պահպանման համար պահանջվում է լրացուցիչ որակավորում ունեցող աշխատուժ: Որակյալ աշխատուժի վճռական դերն ի հայտ է գալիս ամեն անգամ, երբ հանքահանույթի, պաշտպանության կամ արդյունաբերական մեքենաների բարդ սարքավորումները մատնվել են պարապուրդի, թողնվել անսարք, քանի որ զարգացող երկրների աշխատուժը չի ունեցել դրանց շահագործման անհրաժեշտ հմտությունները: Բացի վերը շարադրվածից, երկրի քաղաքացիները կատարում են նաև մեկ այլ էական գործառույթ: Խոսքը վերաբերում է հյուրընկալության մակարդակին, ինչը մեծապես կախված է տեղաբնակ ժողովրդի ավանդույթների, հյուրասիրության, ջերմության և բարեհամբույր մոտեցման հետ: Այս պատկերացումները շատ հաճախ փոխում են օտարերկրացիների վերաբերմունքն այս կամ այն երկրի նկատմամբ: Ահա մի քանի տարածված պատկերացում համապատասխան բնակավայրերի քաղաքացիների վերաբերյալ.

• Սիցիլիա - վտանգավոր, քրեական ավանդույթներ
• Ֆրանսիա - սնոբիզմ, կոպտություն, լեզվական խնդիրներ
• Ֆինլանդիա - լռակյաց և զուսպ, մելանխոլիկ, գինեմոլություն

1960-ականների զբոսաշրջիկները հիանում էին Փարիզի տպավորիչ միջավայրով, սակայն բոլորը միաձայն դժգոհում էին այդ քաղաքի վաճառականների վերաբերմունքից: Նրանք չափից ավելի ինքնավստահ և կոպիտ էին հատկապես ամերիկացիների հետ շփվելիս: 70-ականների կեսերին Ֆրանսիայի կառավարությունը սկսեց իրականացնել «արշավ», որի նպատակն էր փոխել ֆրանսիացիների վերաբերմունքն օտարերկրացիների նկատմամբ: Իսկ Մեծ Բրիտանիան, թերևս, ամենամեծ ուշադրությունն է դարձնում նման խնդիրները կարգավորելու վրա: Այստեղ մանրակրկիտ ուսումնասիրվում և ուսուցանվում են բոլոր սպասարկող խմբերը, սկսած վարձու ավտոմեքենաների վարորդներից մինչև հյուրանոցի սպասարկող անձնակազմը: Այստեղ համակարգված մոտեցում է մշակված օդանավակայանում սպասարկող վարորդներից մինչև հասարակական սննդի օբյեկտները: Այսպիսով` պետության բրենդը ձևավորվում է տվյալ երկրի սահմանից մինչև հանգստավայրեր, խանութներ, ժամանցի վայրեր, երթուղային ավտոմեքենաներ և այլն: Այս ամենը գիտակցելով և կարևորելով` եվրոպական երկրների կառավարությունները ջանք չեն խնայում զանգվածային և լայնածավալ միջոցառումների իրականացման համար, որը ենթադրում է ամենօրյա քրտնաջան աշխատանք հասարակական տարբեր խմբերի հետ: Իսկ նմանատիպ ծրագրերն իրականանալի են դառնում, երբ վերածվում են ազգային ծրագրերի և այդ գաղափարով տարված է լինում ժողովրդի մեծամասնությունը:

4. Զբոսաշրջություն

Զբոսաշրջության արդյունաբերությունը համաշխարհային տնտեսության խոշոր և դինամիկ զարգացող ճյուղերից մեկն է: Զբոսաշրջիկությանը բաժին է ընկնում համաշխարհային համախառն արդյունքի, համաշխարհային ներդրումների, համընդհանուր աշխատատեղերի և համաշխարհային սպառողական ծախսումների մոտ 10%-ը: Համաշխարհային զբոսաշրջիկային կազմակերպության (ՀԶԿ) կանխատեսումներով` զբոսաշրջության ոլորտում բարձր և կայուն զարգացման տեմպերը կպահպանվեն, և արդեն 2010թ. միջազգային զբոսաշրջային ուղևորությունների քանակը կկրկնապատկվի` կազմելով 937 մլն ուղևորություն, իսկ զբոսաշրջությունից ստացված ներհոսքը կհասնի $1.1 տրիլիոնի:

Միջազգային ասպարեզում ծառայությունների վաճառքի գծով զբոսաշրջիկությունը դուրս է եկել առաջին տեղը, իսկ Եվրոպայի, Հյուսիսային Ամերիկայի, Փոքր Ասիայի, Ասիա-Խաղաղօվկիանոսյան տարածաշրջանի մի շարք երկրներում այն դարձել է ազգային եկամտի և շահույթի ծանրակշիռ հոդված (13-40%) [3]: Զբոսաշրջությունը շատ երկրների համար մնում է տնտեսության ամենագլխավոր ճյուղերից մեկը: Այն ոչ միայն աշխատատեղեր է ստեղծում և եկամուտներ բերում, այլ նաև աննկատ կերպով նպաստում է բնակավայրի և բիզնեսի վայրի ընտրության հարցում: Օրինակ` Գերմանիայի Մյունխեն քաղաքի գարեջրի ամենամյա փառատոնի ընթացքում աշխարհի տարբեր ծայրերից ժամանած զբոսաշրջիկները խմում են 5 մլն լիտր գարեջուր: Այս միջոցառման ընթացքում տեղի են ունենում հազարավոր գործնական հանդիպումներ, որոնք շատ հաճախ ավարտվում են պայմանագրերի կնքմամբ: Փառատոնի ամենախանդավառ հաճախորդներն են համարվում իտալացիները, ավստրալացիները, ճապոնացիները և ամերիկացիները: Մյունխենը կարողանում է զբոսաշրջիկների մեջ ստեղծել այնպիսի զգացողություն, որ քաղաքը աշխարհի գլխավոր գործարար հանդիպումների և զբոսաշրջության կենտրոններից մեկն է: Այս քաղաքը նպատակային սպառողների (զբոսաշրջիկների) գիտակցության մեջ իր հաստատուն դիրքը գրավելով` կարողացել է ստեղծել տասնյակ նոր ընկերություններ և հազարավոր աշխատատեղեր: Նմանօրինակ զարգացումները պայմանավորված են այն հանգամանքով, որ Մյունխենը դարձել է բրենդ-քաղաք, որից օգտվում են ինչպես տեղաբնակները, այնպես էլ ողջ Գերմանիան:

Իսկ ի՞նչ են դարձել Ծաղկաձորը, Դիլիջանը կամ Ջերմուկը, ովքե՞ր են այս տարածքի սպառողները, ի՞նչ պահանջմունքներ ունեն նրանք, արդյոք այս վայրերում հանգստացող զբոսաշրջիկները բավարարված և տպավորվա՞ծ են վերադառնում իրենց հանգստից, ո՞ր քաղաքների հետ են մրցակցում այս հանգստյան գոտիները և, վերջապես, որո՞նք են այս տարածքների մրցակցային առավելությունները: Սրանք այն հարցերն են, որոնցով պետք է զբաղվի զբոսաշրջության զարգացմամբ զբաղվող յուրաքանչյուր պետական մարմին:

Այսպիսով` համաձայն ՀՀ Ազգային վիճակագրական ծառայության հետազոտությունների արդյունքում ձևավորված փորձագիտական գնահատումների, 2008թ. հունվար-դեկտեմբեր ամիսներին հանրապետություն են ժամանել 558443 զբոսաշրջիկներ, 2007թ. նույն ժամանակաշրջանի 510622 զբոսաշրջիկների համեմատ, կամ հավելաճի տեմպը կազմել է 9.4%։ Նույն ժամանակաշրջանում զբոսաշրջության նպատակով հանրապետությունից մեկնել են 515547 մարդ, կամ 2007թ. հունվար-դեկտեմբերի նկատմամբ հավելաճի տեմպը կազմել է 10.3%: Հաշվի առնելով, որ զբոսաշրջիկը Հայաստանում միջին հաշվարկով ծախսում է $800-ին համարժեք դրամ և այն, որ 2008թ. Հայաստան ներգնա զբոսաշրջային այցելությունները կազմել է 558443 մարդ, ապա ներգնա զբոսաշրջության ցուցանիշը կազմել է համախառն ներքին արդյունքի (ՀՆԱ) 3.67%-ը։ 2008թ. Հայաստանի Հանրապետության պետական բյուջեի հատկացումները զբոսաշրջության ոլորտի մարքեթինգային միջոցառումներին կազմել են 250 մլն դրամ [3]:

ՀՀ կառավարության 2008թ. սեպտեմբերի 18-ի N 1064–Ն որոշմամբ Ջերմուկ քաղաքը հայտարարվել է զբոսաշրջային կենտրոն, սակայն այս որոշումները իրականություն դարձնելու համար միայն հյուրանոցներ կառուցելը, ենթակառուցվածքային բարեփոխումներ և գովազդային պաստառներ փակցնելը բավարար չէ: Քանի որ Հայաստանի զբոսաշրջային շուկայի գին-որակ հարաբերակցությունը միմյանց չի համապատասխանում: Չհիմնավորված բարձր գնային քաղաքականությունը կարող է լուրջ հարված հասցնել ոլորտի զարգացմանը` դարձնելով այն ոչ մրցունակ: Բացի այդ, չունենալով ոլորտին տիրապետող լուրջ մասնագետներ` մենք չենք կարողանում միջազգային չափանիշներին համապատասխան ծառայություն մատուցել: Հյուրանոցային բիզնեսով զբաղվողները պետք է հիշեն, որ հյուրանոցային սենյակ չեն վաճառում, այլ` հանգիստ, իսկ տարածքը առաջմղողները պետք է իմանան, որ բարձրորակ սնունդ կամ տեսարժան վայրեր չեն վաճառում, այլ` վառ զգացողությունների փաթեթ:

5. Մշակույթ և պատմական ժառանգություն

Մշակույթի պահպանումն ու տարածումը մշտապես ժողովուրդների ինքնապաշտպանության, ինքնամաքրման, ինքնադրսևորման և սեփական ազգային դիմանկարի ձևավորման ռազմավարություն են եղել: Պետք է նշել, որ այն ազգերն ու պետությունները, որոնք միախառնվում են այլ ժողովուրդների սովորություններին ու ավանդույթներին, կորցնում են իրենց ազգային դեմքն ու մշակութաստեղծ կարողությունը: Բայց չէ՞ որ կորցնելով պատմական ժառանգություն արժևորելու ընդունակությունը` ազգերը հաճախ դադարում են իրենց որևիցե ընտանիքի, գաղափարի, մշակույթի կրողը կոչել: Մշակութային քաղաքականության իրականացման գործառույթը նույնպես ընդգրկված է կառավարության, մասնավորապես` ՀՀ Մշակույթի նախարարության ընթացիկ և երկարաժամկետ ծրագրերում: Երկիրը միջազգային շուկայում որպես մշակութային կենտրոն հնարավոր է դիրքավորել այն դեպքում, երբ տվյալ տարածքն աչքի է ընկնում պատմամշակութային հարուստ ժառանգությամբ, և որ ամենագլխավորն է, այն ունի ինքնուրույն, յուրահատուկ, ինքնաստեղծ մշակութային արժեհամակարգ, որն ազգերին տարանջատում է իբրև առանձին միավոր: Այս մոտեցումը բխում է մշակութային բրենդինգից և պետության բրենդի գլխավոր բաղադրիչներից է: Օրինակ, Եվրախորհրդի իրականացրած հարցումների արդյունքում (որի նպատակն էր ի հայտ բերել հինգ հիմնական կերպարները, որոնք առաջանում են մարդկանց մոտ համապատասխան երկիրը ներկայացնելիս) պարզվեց, որ գրեթե բոլոր երկրների անվանումներն արտաբերելիս հարցվողների գերակշռող հատվածն անմիջապես մտաբերում է հայտնի մշակութային գործիչների կերպարները: Օրինակ` Ավստրիայի դեպքում` Մոցարտ, Գերմանիայի դեպքում` Գյոթե, Իտալիայի` Պավարոտի, Նիդեռլանդների` Վան Գոգ, Մեծ Բրիտանիայի` Շեքսպիր, Ֆրանսիայի` Ժերար Դեպարդիե, Շարլ Ազնավուր և այլն [1, с. 329]: Այս բրենդ-կերպարները դարձել են պետությունների խորհրդանիշեր, որոնք ինքնաբերաբար բարձրացնում են իրենց երկրների գրավչությունը:

Բացի վերը նշվածից, հարկավոր է կարևորել նաև մշակութային կենտրոնների, կոթողների, տեսարժան վայրերի դերն ու նշանակությունը պետության կերպարը կերտելիս: Այսօր ամբողջ աշխարհում մեծանում է կրոնական տուրիզմով հետաքրքրվողների թվաքանակը: Շուկայի այս հատվածում մեր պետությունն ունակ է իր առավելություններով մրցել աշխարհի այնպիսի խոշոր խաղացողի հետ, ինչպիսին է Իսրայելը: Բավական է թերթենք պատմության էջերը, և ակնհայտ կդառնա Հայաստանի կրոնական ժառանգության հարստությունը: Հայկական եկեղեցիներն առանձնանում են ուրույն ճարտարապետական լուծումներով, որոնցից մի քանիսը ներառված են ՅՈՒՆԵՍԿՕ ցանկի մեջ, ինչը մեծ հնարավորություն է ընձեռում Հայաստանին գտնել իր հստակ տեղը զբոսաշրջության շուկայի այդ հատվածում:

6. Պետական կառավարում

Պետական կառավարման կամ տնտեսությանը միջամտելու կառավարությունների հետևողական, հաճախ նաև անհետևողական քայլերը մեզ հնարավորություն են տալիս առավել մանրակրկիտ և օբյեկտիվ գնահատել պետության դերը մասնավոր սեփականություն ունեցող տնտեսությունների պայմաններում: Պետության միջամտության տրամաբանական հիմնավորումն այն է, որ կառավարությունն, ի տարբերություն առանձին կազմակերպությունների, տնտեսական խնդիրները տեսնում է ավելի լայն հեռանկարում: Այս խնդրի առջև կանգնած են ինչպես զարգացող, այնպես էլ գերզարգացած արևմտաեվրոպական պետությունները: Այսպես, օրինակ, Ճապոնիայի տնտեսության այն ճյուղերում, որտեղ պետության միջամտություն է նկատվել ներքին արտադրողին պաշտպանելու և արտաքին տնտեսվարողին սահմանափակելու ճանապարհով, գրեթե տնտեսական աճ չի նկատվում, ավելին, այդ ճյուղերը եղել են թերզարգացած և անմրցունակ ու այդպես էլ մնացել են: Այսպիսով` այդ երկիրը բաժանված է «երկու Ճապոնիաների» միջև: Ճապոնիա, որին ճանաչում են Արևմուտքում որպես «անպարտելի Ճապոնիա», և անարդյունավետ Ճապոնիա: Պետությունների մրցակցային առավելություններն ուսումնասիրող մասնագետ Մ.Պորտերը նշում է, որ բոլոր առևտրային արգելքները, որոնցով երկրների կառավարությունները փորձում են պաշտպանել հայրենական արտադրողներին, իրականում վնասում են դրանց` դարձնելով անմրցունակ և ոչ ճկուն: Ճապոնիայի պետական կարգավորման մոդելը հիմնված է այն համոզմունքի վրա, որ միայն արտահանումն է տնտեսական աճի իրական հիմքը, և տնտեսության առանձին ճյուղեր պետք է առանձնացնել և պահպանել արտաքին վտանգներից այնքան ժամանակ, քանի դեռ տվյալ ճյուղը ոտքի չի կանգնել և չի կարող հաջող մրցակցել միջազգային շուկայում: Սակայն Պորտերի հետազոտությունների արդյունքները վկայում են այն մասին, որ վերը շարադրված մոդելն իրականում արդյունավետ չէ, որի վառ ապացույցն է այն, որ պետության հովանավորության տակ գտնվող ճյուղերն այդպես էլ ոտքի չեն կանգնում, իսկ շուկայական կանոններով առաջնորդվողները մեծ հաջողություններ են գրանցում միջազգային շուկայում:

Հակահովանավորչական գաղափարախոսության կողմնակիցները պնդում են, որ առողջ մակրոտնտեսական քաղաքականությունը և կայուն քաղաքական ու իրավական ինստիտուտները երկրի զարգացման նախադրյալներ են ստեղծում, սակայն իրականում հարստությունն առաջանում է միկրոտնտեսական մակարդակում և կախված է կազմակերպությունների արդյունավետ աշխատանքից, ինչը հնարավորություն է տալիս ապահովել բարձր աշխատավարձ և բարձրացնել շահութաբերության մակարդակը: Սակայն ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ ենթակառուցվածքում պետական ներդրումներն էական ազդեցություն են թողնում աճի ընդհանուր տեմպերի վրա: Երկրի տնտեսության ենթակառուցվածքի զարգացումը կապված է էլեկտրակայանների, ավտոճանապարհների, ջրանցքների, օդանավակայանների, նավահանգիստների, ջրամատակարարման, կոյուղու և նման համակարգերի կառուցման հետ: Ենթակառուցվածքում պետական և մասնավոր ներդրումների միջև գոյություն ունի ֆունկցիոնալ կապ: Ուղղակի կապ գոյություն ունի նաև ենթակառուցվածքում կատարվող ներդրումների և աշխատանքի արտադրողականության միջև: Այնպիսի երկրներ, ինչպիսին, օրինակ, Ճապոնիան է, որտեղ ենթակառուցվածքում պետական ներդրումները կազմում են ՀՆԱ ավելի քան 5%-ը, ունեն արտադրողականության աճի բարձր տեմպեր, ի տարբերություն ԱՄՆ-ի, որտեղ այս ցուցանիշը ցածր է 1-ից, և արտադրողականությունն էլ աճում է համեմատաբար դանդաղ [5, էջ 199]: Սակայն կառավարության նմանօրինակ միջամտությունների անհրաժեշտությունը մենք դիտարկում ենք պետության բրենդի կառուցման և կառավարման տիրույթում: Պետության միջամտության կամ ավելի ստույգ` համագործակցության գերխնդիրներից պետք է հանդիսանան երկրի ինչպես ներքին, այնպես էլ արտաքին իմիջի ստեղծումն ու պահպանումը: Դա մեկանգամյա աշխատանք չէ, այլ իրականում հետևողական արդյունավետ գործունեության հետևանք է, որը համապատասխան մարմիններից պահանջում է երկարատև և բազմաֆունկցիոնալ աշխատանք:

Ամփոփում

Շատ աղքատ երկրների մի մասը, ինչպիսիք են Չադը, Բանգլադեշը կամ Եթովպիան, գտնվում է սովի նախաշեմին: Մյուս երկրները, որոնք այդ խմբի մեջ էին երկու կամ երեք տասնամյակ առաջ, աճել են` դառնալով միջին եկամտով երկրներ: Ավելի հաջողակները` Հոնկոնգը, Հարավային Կորեան և Թայվանը, կոչվում են §Նորովի արդյունաբերականացվող երկրներ¦` «ՆԱԵ»: Երեկվա հաջող զարգացող երկրները, որոնք այսօր «ՆԱԵ» են, հավանաբար կդառնան վաղվա առաջավոր երկրներ: Աղքատ երկրները, որոնք հիմնականում պետության բրենդի ձևավորման խնդիր ունեն, պարտավոր չեն անցնելու արդյունաբերական հեղաշրջման դանդաղ, ոլորապտույտ վերելքը: Իրենց պատմական զարգացման ընթացքում այս ամենը պարզորոշ ցուցադրել են Ճապոնիան և Միացյալ Նահանգները: Արդյունաբերական մրցավազքին Ճապոնիան ուշ միացավ և միայն XIX դարի վերջին սկսեց ուսանողներ ուղարկել արտասահման` արևմտյան տեխնոլոգիաներ ուսումնասիրելու համար: Ճապոնիայի կառավարությունն ակտիվ դեր ստանձնեց զարգացման ընթացքը խթանելու և երկաթուղիներ ու հանրային սպասարկման շինություններ կառուցելու գործում: Ապավինելով արտաքին տեխնոլոգիաների ընդօրինակմանը` Ճապոնիան դարձավ աշխարհի երկրորդ ամենամեծ արդյունաբերական տնտեսությունը:

Միացյալ Նահանգների բարգավաճման փաստը աշխարհի մնացած մասի համար հուսադրող օրինակ է: Ամերիկան միայն 1930-ական թթ. հիմնարար գիտությունների ասպարեզում հասավ առաջատար դիրքերի: Այդուհանդերձ, նրա կիրառական տեխնոլոգիան արդեն մեկ դար է, ինչ բարձրակարգ է: Ավտոմեքենաների ասպարեզի հիմնական հայտնագործությունները համարյա բացառապես կատարված են ԱՄՆ-ից դուրս: Չնայած դրան, Հենրի Ֆորդն ու Ջեներըլ Մոթորսը, կիրառելով արտասահմանյան հայտնագործությունները, արտադրությամբ գերազանցեցին աշխարհի մնացած մասին: Միացյալ Նահանգների, Ճապոնիայի և այլ զարգացած երկրների օրինակները ցույց են տալիս, թե երկրներն ինչպես կարող են բարգավաճել` արտասահմանյան գիտությունն ու տեխնիկան հարմարեցնելով տեղական շուկայի պայմաններին:

Տնտեսական զարգացման և բրենդ-պետության ստեղծման կարևոր խնդիրներից մեկը ձեռներեցության ոգու զարգացումն է: Երկիրը չի կարող բարգավաճել առանց սեփականատերերի և կառավարիչների մի խմբի, որը պատրաստ է ռիսկի դիմելու, նոր գործարաններ բացելու, նոր տեխնոլոգիաներ կիրառելու, մրցակցությանը դիմակայելու և գործարարության նոր կարևոր ուղղություններ ներմուծելու: Կառավարությունը կարող է օգնել ձեռներեցությանը` գյուղատնտեսությամբ զբաղվողների համար լրացուցիչ ծառայություններ սահմանելով, կրթելով աշխատուժը, հիմնելով կառավարման բիզնես դպրոցներ և ապահովելով, որ կառավարությունն ինքը մասնավար նախաձեռնության դերի նկատմամբ ունենա գործնական, հստակ վերաբերմունք: Այսօր զարգացող երկրներին §մեծ ցատկի¦ հնարավորություն է ընձեռված:

Վ.Վ. Ռոստովը զարգացրեց մի տեսություն, որը կարևորում էր տնտեսական աճի փուլերը, որոնցից մեկը կոչվում է «պոկում»: Տարբեր երկրների համար այդ պոկումը տեղի է ունեցել տարբեր ժամանակաշրջաններում: Անգլիայի համար` XVIII դարի սկզբին, Միացյալ Նահանգների համար` 1850-ական թթ., Ճապոնիայի համար` 1910թ., Մեքսիկայի համար` 1940թ. հետո: Պոկումը գործողության մեջ է դրվում առաջատար բնագավառների շնորհիվ, ինչպիսիք են, օրինակ, արագ մեծացող արտահանման շուկաները կամ խոշորամասշտաբ խնայողություններ իրականացնող արդյունաբերությունը: Հենց որ այս առաջատար բնագավառներն սկսում են բարգավաճել, տեղի է ունենում ինքնապահպանման աճը` «պոկումը»: Աճը շահույթ է բերում, շահույթները կրկին ներդրվում են, և հիմնական միջոցները, արտադրողականությունն ու մեկ շնչին ընկնող եկամուտներն առաջ են պոկվում, և սկսվում է տնտեսական զարգացման շրջանը: Այդ ինքնապահպանման աճով են պայմանավորված բրենդ-պետությունների գերզարգացածությունը, ներդրումային գրավչությունը, միջազգային շուկայում հաստատուն դիրքերը և կյանքի բարձր որակը:

Աղբյուրներ և գրականություն

1. Филип Котлер, Маркетинг Мест: Привлечение инвестиций, предприятий, жителей и туристов в города, комуны, регионы и страны Европы, Стокгольмская школа экономики в Санкт-Петербурге, 2005.
2. Johnny K. Johansson, «Determinats and effects of the use of “made in” labels», International Marking Review (UK).
3. http//www. mineconomy.am, ՀՀ զբոսաշրջիկության զարգացման հայեցակարգ։
4. Փոլ Ա.Սամյուելսն, Տնտեսագիտություն, 1, Մակրոտնտեսագիտություն, Երևան, 1995թ.:
5. Ղուշչյան Հ.Բ., Մակրոտնտեսական կարգավորում, Երևան, 2005թ.:
6. Портер Майкл, Хиротака Такеути, Японская экономическая модель: Может ли Япония конкурировать?, Москва, 2005.
7. Портер Майкл, Конкурентная стратегия, Методика анализа отраслей и конкурентов, Москва, 2006.
8. Պոպեր Կ.Ռ., Բաց հասարակությունը և դրա թշնամիները, հատոր 1, Երևան, 2001:
9. Жан-Ноэль Капферер, Бренд навсегда: Создание, Развитие, Поддержка ценности бренда, под общей ред. В.Н. Домина, Москва, 2007.
10. Овчинникова О.Г., Ребрендинг, Москва, 2007.
11. Клифтон Р. - Симонз Д., Бренды и брендинг, редактор В. Стабников, Москва, 2008.
12. Масааки Имаи, Гемба Каи Дзен, Путь к снижению затрат и повышению качества, под ред. Ю.Адлер, Москва, 2005.
13. Чернатони Л., Как создать мощный бренд, 3-е издание, под редакцией Б.Л. Еремина, Москва, 2006.