11.09.2023ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԻՆՉ ՀԵՏՔ ԹՈՂԵՑ ՌՈՒՍ-ՊԱՐՍԿԱԿԱՆ ՊԱՅՄԱՆԱԳԻՐԸ. ՊԱՏՄԱԲԱՆԻ ԳՆԱՀԱՏԱԿԱՆԸ ԳՅՈՒԼԻՍՏԱՆԻ ՊԱՅՄԱՆԱԳՐԻՑ 210 ՏԱՐԻ ԱՆՑ
Պատմական ինչ նշանակություն ունեցավ ռուս-պարսկական (1804-1813) պատերազմից հետո Արցախի Գյուլիստան գյուղում ստորագրված հաշտության պայմանագիրը՝ Ռուսական կայսրության և Ղաջարական Պարսկաստանի միջև, որը հետագայում անվանվեց Գյուլիստանի պայմանագիր:
Ըստ Գյուլստանի պայմանագրի ժամանակակից Հայաստանի Հանրապետության տարածքից Ռուսաստանին են անցել Լոռի-Փամբակը, Ղազախ-Շամշադինը` որպես Արևելյան Վրաստանի մասեր, Շորագյալը և Զանգեզուրը: Ռուսաստանը Կասպից ծովում ռազմական նավատորմ պահելու բացառիկ իրավունք ստացավ։ Երկու երկրների վաճառականներին ազատ առևտրի իրավունք տրվեց։ Պայմանագիրը խաղաղություն բերեց Հարավային Կովկասում. հայերն ու վրացիներն ազատվեցին պարսկական և օսմանյան զավթիչների հարձակումներից, վերջ գտավ ավատատիրական տարանջատվածությունը։
Թե պատմական ի՞նչ նշանակություն ունեցավ հետագայում Հայաստանի վրա Գյուլիստանի պայմանագիրը փորձել ենք հետաքրքրվել պատմաբան Վարդուշիկ Մովսիսյանից.
-1639 թվականից մինչև 1813թվականը Հայաստանը բաժանված էր երկու ախոյան երկրների՝ Պարսկաստանի և Թուրքիայի միջև։
Հայ ժողովրդի վիճակը երկու երկրներում էլ գնալով վատթարանում էր։ Ինչ ճակատագիր կարող էր ունենալ հայ ժողովուրդը շարունակելով մնալ թուրքական և պարսկական տիրապետության տակ դժվար է պատկերացնել։
Հայ իշխանական տները 18րդ դարի վերջին և 19-րդ դարի սկզբին էլ ավելի էին թուլացել, որն էլ բացասական ազդեցությունն էր ունենում ազատագրական պայքարի կազմակերպման համար։
1804-1813թթ ռուս-պարսկական պատերազմի արդյունքում կնքված Գյուլիստանի հաշտության պայմանագրով Արևելյան Հայաստանի մի մասը ՝ Շիրակը, Լոռին,Փամբակը, Զանգեզուրը, Ղազախը, Շամշադինը և Ղարաբաղը անցան ռուսական կայսրության տիրապետության տակ։
1813թ-ի հոկտեմբերի 12-ին կնքված Գյուլիստանի պայմանագրով ըստ էության Ռուսական կայսրությունը ամրապնդեց իր դիրքերը Հարավային Կովկասում։
Հայ ժողովուրդը, որ դարեր շարունակ գտնվել էր թուրք-պարսկական բախումների թատերաբեմում մեծ հույսեր էր կապում քրիստոնյա Ռուսաստանի հետ։
Պարսկաստանի փորձը կորցրած տարածքները ետ վերադարձնելու համար ավարտվեց ամբողջ Արևելյան Հայաստանի նկատմամբ տիրապետության ավարտով։
Տիկին Մովսիսյանի խոսքերով.
-1813թվականին Գյուլիստանի պայմանագրով սկսվեց և 1828 թվականին Թուրքմենչայի պայմանագրով ավարտվեց Արևելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին։ Ռուսական կայսրության կազմում ինքնավար հայկական պետություն ունենալու նպատակը, տարբեր պատճառներով, ցավոք իրականություն չդարձավ։
դեպի ետ