14.11.2017ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽԵՂՈՒՄԻՑ ՄԻՆՉԵՎ ՈՒԾԱՑՈՒՄ. ՀԱՅ ՈՐԲԵՐԻ «ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ԱՊԱՀՈՎՈՒՄԸ» ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՏԱՐԻՆԵՐԻՆ
Միրա Անտոնյան
Սոցիոլոգիական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ, ԵՊՀ սոցիոլոգիայի ֆակուլտետ
Որբությունը, հատկապես մեծածավալ որբությունն ու որբախնամությունը, հայերի սոցիալական կյանքի գրեթե մշտական բաղկացուցիչն էր: Առօրյա կյանքում «որբին տիրություն անելը» պատվաբեր առաքելություն էր, որը բնականորեն ստանձնում էր երեխայի մերձավոր բարեկամը, իսկ դրա անհնարինության դեպքում, քահանայի ընտրությամբ՝ համայնքի մեկ այլ պատվարժան ընտանիք: Որբին խնամողը «հոգեծնող» էր կոչվում, իսկ խնամարկյալը՝ «հոգեզավակ»1՝ այդպիսով ամրագրելով ծնող-զավակ անդարձելի և բնականին մոտ հարաբերություններ: Սակայն որբախնամությունը հայերի սոցիալական պրակտիկայում յուրահատուկ բնույթ և շեշտադրումներ ունի. «որբ» բառը հայերի համար ավելի շատ ասոցացվում է մեծածավալ ջարդերի, հարձակումների հետ, քան որևէ կենցաղային-սոցիալական պատճառների: Որբախնամ գործունեությունը հայերի սոցիալական պրակտիկայում նշանակել է հիմնականում որբանոցների կազմակերպում, մինչդեռ «որբին տիրություն անելը» ենթադրում էր ընտանեկան այլընտրանքային տարբերակների կիրառում՝ աթալիկություն2, խնամակալություն, հոգեծնողություն և հատկապես որդեգրություն3: Այսպիսով, հայերն իրենց սոցիալական պրակտիկայում ձևավորել են որբախնամության սեփական ձեռագիր. ջարդերի ու կոտորածների միջև կարճատև միջնահատվածներում կիրառվել են որբախնամության ընտանեկան-անհատականացված ձևեր, իսկ դրանց ժամանակ և հետևանքով որբանոցներ են հիմնել:
Նշված ընտանեկան ձևերի շնորհիվ, ըստ էության, մինչ Եղեռնը և դրան նախորդած մեծածավալ ջարդերը մեծ որբանոցների կարիք պատմական Հայաստանում չի եղել, և դրանք փոխարինվել են եկեղեցիներին կից դպրոցներով, որտեղ ուսանել են որբերը, և որոնց հովանավորությունը ստանձնել են անհատ բարերարներն իշխանական հայտնի տներից: Թուրքական կառավարության կողմից փուլ առ փուլ պատմական Հայաստանի տարբեր շրջաններում իրականացվող ջարդերի հետևանքով առաջ եկած մեծ թվով որբերին օգնելու նպատակով եվրոպական լուսավորության հետ առնչվող հայ մտավորականները գաղափարական պայքարի, տպագիր խոսքի միջոցով հայ հարուստների բարեգործական եռանդն ուղղում էին դեպի որբանոցների ստեղծումը՝ որբերի խնամքն ու կրթումը կազմակերպված իրականացնելու համար:
Ակնհայտ է, որ պետականության բացակայության պայմաններում հանրային կյանքի նման բարձր կազմակերպչական մակարդակի իրողությունը4, թելադրված լինելով քրիստոնե ական արժեքներով, այնուամենայնիվ «պարտադրված էր» հայերին՝ պայմանավորված մշտապես կրկնվող հարձակումների, փոքր ու մեծ կոտորածների պատճառով մշտապեսմեծաթիվ որբեր ունենալու հանգամանքով: Նման հոգածության անհրաժեշտությունը սրացավ հատկապես Մեծ եղեռնի տարիներին: Չնայած ճակատագրի բերումով որբախնամության կազմակերպման ոլորտում կուտակած փորձին՝ հայ հանրությունը Եղեռնի տարիներին կաթվածահար եղավ՝ արհավիրքի մեծ ծավալների ու այդ պատճառով որբ մնացած երեխաների աննախադեպ մեծ թվի պատճառով: Ու թեև Հայաստանը հզոր եկեղեցի ուներ, այնուամենայնիվ, չուներ պետություն. հանգամանք, որը ճարպկորեն օգտագործեց թուրքական կառավարությունը՝ ջանասիրաբար անցնելով Եղեռնից մազապուրծ հայ որբերի կազմակերպված ուծացմանը: Միջազգային գթասիրական կազմակերպությունների և թուրքական կառավարության միջև այդ շրջանում սկսվեց աննախադեպ, չհայտարարված ու անհավասար պատերազմ: Արտասահմանի հայությունն՝ ի դեմս ազգային տարբեր կազմակերպությունների, ինչպես նաև որոշ, հատուկ այդ նպատակով ստեղծված արտասահմանյան բարեսիրական կազմակերպություններ սկսեցին որբահավաքությանն ուղղված իրենց գործունեությունը՝ գյուղից գյուղ անցնելով ու «հայթայթելով» ցաքուցրիվ եղած, քուրդ և թուրք ընտանիքներին հանձնված որբերին: Նրանք ստիպված էին լարված ու բազմաբնույթ ջանքեր գործադրել՝ հորդորելուց սկսած մինչև գլխագնի վճարում, որպեսզի բացահայտեին որբերին և ներգրավեին նրանց որբանոցներում՝ ի լրումն մեծաթիվ որբանոցների անհապաղ հիմնման ոչ դյուրին հարցի լուծման [1, էջ 120]: Առանձին անհատներ նույնպես շտապեցին ուժերի ներածին չափով օգտակար լինել որբերին: Այսպես, «Կին միսիոներներ» կազմակերպության ներկայացուցիչ, նորվեգացի Կատարինե Բյոդիլ Բյորնին (Կատարինե մայրիկ) Ալեքսանդրապոլում բացեց «Լուսաղբյուր» անունը կրող մանկատունը՝ սեփական միջոցներով հոգ տանելով 33 հայ որբուկների համար: Լայնորեն հայտնի է նաև շվեյցարացի նշանավոր հայասեր Յակոբ Կյունցլերի որբանպաստ գործունեությունը: Կյունցլերը Բեյրութում հայ որբևայրիների համար հոսպիտալ հիմնեց և օժանդակեց մի շարք որբախնամ հաստատությունների ստեղծմանը: Ինչ վերաբերում է Մարիա Յակոբսոնին, ապա նա ոչ միայն ապաստանեց հայ որբերին «Թռչնոց տանը», այլ նաև ինքը հայերեն էր շփվում ու երեխաներին դաստիարակում Առաքելական եկեղեցու քահանաների օգնությամբ՝ այդպիսով հարգելով հայ մանուկների ինքնությունն ու ազգային պատկանելությունը5:
Աննախադեպ քաջությամբ ասպարեզում հայտնվեցին նաև առանձին հայ կանայք, ովքեր տագնապը մի կողմ թողած՝ պարզապես սկսեցին գործել, մի բան անել «չխելագարվելու համար»: Կ.Պոլսում Սրբուհի Գալֆայանն իր խնայողություններով սեփական տանը հոգածության տակ էր առել 2-10 տարեկան որբ աղջիկների, որոնց հավաքում էր եկեղեցու բակերից և փողոցներից6։
Ամենածավալուն և մասշտաբային որբախնամ գործունեությունը, թերևս, կապված է Մերձավոր Արևելքի Ամերիկյան նպաստամատույց կոմիտեի անվան հետ (Ամերկոմ)7, որը ձևավորվել է 1918թ.՝ այդ տարածաշրջանում 1915 թվականից արդեն գործող ամերիկյան բարեգործական հաստատությունների՝ հայկական և սիրիական նպաստամատույց կոմիտեների միավորմամբ: Կոմիտեները ֆինանսավորում էին բազմաթիվ որբանոցներ ոչ միայն Թուքիայում, այլ նաև Սիրիայում, Հունաստանում, Եգիպտոսում, Պաղեստինում, Կոստանդնուպոլսում և այլուր, որտեղ գաղթել էին հայ որբերը:
Թեև միջազգային գթասրտական կազմակերպությունները, հայկական սփյուռքի կազմակերպություններն ու առանձին անհատներ ջանացին փրկել այդ երեխաներին, թուրքական կառավարության կազմակերպված գործունեության շնորհիվ բազմահազար երեխաներ տեղավորվեցին շուտափույթ ստեղծված կամ վերակազմակերպված պետական մանկատներում: Այսպիսով, ո՛չ միջազգային, ո՛չ հայկական սփյուռքի, ո՛չ եկեղեցու և անհատ անձանց ջանքերը բավարար չէին որոնելու, գտնելու, ապաստան տալու մեծաթիվ որբերին: Դրանից էլ արագորեն օգտվեց թուրքական կառավարությունը՝ «լրացուցիչ օգուտ քաղելով» որբերից՝ որպես հարմար ու հեռանկարային մարդկային ռեսուրս. արագորեն ձևավորվեցին կամ վերաձևակերպվեցին առկա կառավարության ենթակայությամբ գործող մանկատները՝ հավաքելու որբացած երեխաներին:
Որոշ աղբյուրներ վկայում են, որ այդ, այսպես կոչված՝ հումանիստական «բարի կամքի» դրսևորումն իրականում քող էր՝ իրականացնելու որբ մնացած երեխաների զանգվածային մահմեդականացումը («սպիտակ եղեռն») մի կողմից և մյուս կողմից՝ կանխելու հնարավոր համաճարակների տարածումը: Խարբերդում ԱՄՆ հյուպատոս Լեսլի Դևիսը գրում է. «Բացահայտ է, որ կառավարությունը որոշել է ամեն կերպ թույլ չտալ, որ այստեղ մնացած արտասահմանյան միսիոներները կրթական կամ կրոնական գործունեություն ծավալեն: Որոշ հայուհիների ամուսնացնում են մահմեդականների հետ, որոշ հայ երեխաների էլ մահմեդականացնում են, բայց ոչ ոքի թույլ չեն տալիս ուրիշ, օտար ազդեցությունների ենթարկվել» [2, էջ 279-280]:
Ի լրումն կենտրոնացված հաստատություններում հայ որբերի մահմեդականացման ջանքերի, Թուրքիայի կառավարությունը քաջալերում էր իր քաղաքացիներին տան աշխատողի, բանող ձեռքի, սև գործեր կատարելու համար ընդունել այն երեխաներին, ովքեր սովի ու համաճարակների պատճառով, միևնույն է, արդեն իսկ դատապարտված էին մահվան: Հատուկ պլանավորված և կազմակերպված ձևով մեծ թվով երեխաներ տեղավորվեցին թուրք կամ իսլամադավան այլ ընտանիքներում: Հայ որբերին մահմեդական տուն ընդունելու գինը մահմեդականացվելու պարտադրանքն էր: Անթաքույց և պաշտոնապես կառավարությունը նաև արտոնում էր, որ «ընդունված» հայ երեխաների անունները թրքացվեին: Այլ խոսքով, կյանքի իրավունք՝ ինքնությունն ու կրոնը փոխելու դիմաց:
Թուրքական կառավարության նպատակները հայ որբերի առնչությամբ հեռուն էին գնում. բռնի մահմեդականացնելով հայ որբերին՝ հարստացվում էր թուրքական գենոֆոնդը8, երեխաները դառնում էին ձրի աշխատուժ «հյուրընկալած» ընտանիքներում, և լրացուցիչ զինվորական ուժ՝ վարժեցնելով նրանց որպես «ենիչերներ»: Ֆրիտյոֆ Նանսենը, նկատի ունենալով այս իրավիճակը, նշում է. «Իսլամ ընդունողների և թլպատվողների թիվը մեծ էր, հատկապես երեխաների, որոնց ձեռք էին գցում իշխանությունները» [4, էջ 451]: Նման վարքագծի պատճառը նաև քաղաքական ենթատեքստ ուներ. պատերազմի՝ այլ ելք ունենալու պարագայում հայ որբերին իրենց ընտանիքներում և որբանոցներում խնամելը լրացուցիչ երաշխիք էր միջազգային հարթակներում բանակցությունների սեղանի շուրջ հումանիստական դեմքի պատրանք ստեղծելու համար9։ Իսկ իշխանությունները, մասնավորապես Ջեմալ փաշան, իրենց վարքագիծն այլ կերպ էին բացատրում. «Բռնագաղթի ենթարկված երեխաներին մահից և բարոյական վտանգներից փրկելու համար Սիրիայում պահեցի: Նրանց համար որբանոցներ բացեցի. մեկ հատը Լիբանանում՝ Ային Թուրա մենաստանում, երկրորդը՝ Դամասկոսում, երրորդն էլ՝ Հալեպում: Այս որբանոցները, որտեղ կային 3000-4000 երեխաներ, անձամբ իմ պաշտպանության տակ վերցրեցի և երեխաներին ուտելիք, հագուստ և դաս տալու համար ամբողջ ծախսերը բանակի բյուջեից վճարեցի» [6, էջ 30]:
Մինչդեռ Օսմանյան կայսրության ռազմական նախարար Էնվերի՝ 1916թ. մայիսի 9-ին ներքին գործերի նախարար Թալեաթին ուղղված նամակում նշվում է, թե ինչ լծակներ են օգտագործվել և ինչպես են շահագրգռել, որպեսզի գործընթացը մեծ ծավալներով ընթանա. «Կրոնափոխ և ոչ կրոնափոխ հայ որբերին եթե վերցնենք մեր որբանոցները, ես պատրաստ եմ ռազմական բյուջեից հոգալու դրա համար անհրաժեշտ ծախսերը» [7, էջ 56-57]10: Նա նաև հատուկ կարգադրություն է անում որբերին թուրք ընտանիքներում տեղավորելու պայմանների վերաբերյալ. «Երեխաներին իսլամական սովորույթներին համապատասխան ձևով բաժանել բարեկեցիկ ընտանիքներին այն գյուղերում և գյուղաքաղաքներում, որտեղ չկան հայեր, եթե երեխաների թիվը շատ է, նրանց տալ մաքուր և պատվարժան (նկատի ունի կրոնը) ընտանիքներին, որոնք ապրուստը դժվար են հոգում, այդ նպատակով ամեն երեխայի համար ընտանիքներին վճարել ամսական 30 քուրուշ» [7, էջ 57]11: Այս գործընթացն այն աստիճան մանրակրկիտ էր կազմակերպված, որ անգամ տեղավորված երեխաների վերաբերյալ կարգադրություն է արվում «կազմել ստույգ աղյուսակներ, թե ում են տրվել այդ երեխաները և մեկ օրինակ ուղարկել կենտրոն» [7, էջ 57], որպեսզի այդ երեխաները մշտական վերահսկողության ու կառավարման ներքո պահվեին: Իսկ Թալեաթն, ավելի հեռուն գնալով, հոգ էր տանում, որ կենդանի մնացածներն արմատախիլ արվեն սեփական ակունքներից ու անգամ հիշողություններից: Այսպես, նա 1915թ. նոյեմբերի 5-ին հրահանգ է ուղարկում Հալեպ՝ պահանջելով. «Կ’իմանանք թէ Սվազի, Մամուրէթ-Իւլ-Ազիզի, Տիարպէքիրի, Էրզրումի նահանգներէն տարագրուած և ճամբուն ընթացքին իրենց ծնողներուն մեռած ըլլալուն հետեւանքով անօգ մնացած ծանօթ անձնաւորութեանց (Հայոց) պզտիկները կարգ մը իսլամ ընտանիքներու կողմէ որդեգրութեան և սպասաւորութեան կ’ընդունուին: Ձեր նահանգին մէջ գտնուող այդ կարգի տղաքը հաւաքելով՝ տարագրութեան վայրերը (անապատները) ղրկելնիդ եւ յարմար դատուած կերպով ժողովուրդին այս մասին պէտք եղած հրահանգները տալերնիդ իբր շրջաբերական կը ծանուցանենք» [8, էջ 180]: Իսկ հաջորդ՝ 1915թ. դեկտեմբերի 12-ին ուղարկված ծածկագրում «բացատրում» է իրական մտադրությունը. «Հաւաքեցէք և սնուցէք այն որբերը միայն որոնք չեն կրնար յիշել զուլումը որուն ենթարկուեցան իրենց ծնողները: Մնացածները կարաւաններուն ընկերացնելով ղրկեցէք» [8, էջ 187]: Ընդ որում, այս հրահանգը վերաբերում էր ոչ միայն արդեն իսկ որբացած երեխաներին, այլ նաև դեռ կենդանի մնացած ծնողների հետ գաղթի քարավաններում քայլող երեխաներին: «…Մարզվանի, Ամասիայի և Թոքատի (Եվդոկիա) տարագիր հայության աքսորի ժամանակ պետական պաշտոնյաները քարավաններից առանձնացրել են երեխաներին, իսկ նրանց տարագիր ծնողներին հրամայել շարունակել ճանապարհը: Այնուհետև հայտարարություններ են տարածել շրջակա գյուղերի մուսուլման բնակչության շրջանում, որպեսզի գան և վերցնեն իրենց նախընտրած հայ երեխայի» [9, էջ 138]:
Իսլամացմանն ու անունների թրքացմանը զուգահեռ, ստրկացված երեխաներին արգելում էին խոսել մայրենի լեզվով. անգամ ցավ զգալուց երեխան չէր կարող մայրենի լեզվով ճչալ, այլապես կկորցներ կյանքը, ինչպես վկայում է Ային Թուրա որբանոցի խնամվող որբերից մեկը Ջոն Կիրակոսյանին ուղղած իր նամակ-վկայության մեջ. «Մեզ տեղ հասցնելուց անմիջապես հետո թուրքացրին, անուններս փոխեցին, դասարանների բաժանեցին, Կ.Պոլսից հրավիրված դասատուները սկսեցին մեզ հետ պարապել: Խստիվ արգելեցին հայերեն խոսել: Հատուկ դասարանների ավագներ նշանակեցին մեծահասակներից, որոնց պատվիրել էին հայերեն խոսողներին ցուցակագրել պատժելու համար: Այս ավագները հավատարմությամբ կատարում էին իրենց պարտականությունները: Ամեն երեկո, երբ ամբողջ երեխաներին հավաքում էին աշխատողների հետ միասին ԶԱՌՅԱ-ի12, և բոլորը միատեղ երեք անգամ թագավորը երկար ապրի էին գոչում, այդ հանդիսավոր ժամին կարդում էին օրվա հայերեն (գյավուրջա) խոսողների ցուցակը և թուրքավարի պատժում ամեն օր, մինչև որ բոլոր երեխաները վերջ տվեցին հայերեն խոսելուն: Պատժի ձևը հետևյալն էր. մեջքի վրա պառկեցնում էին, երկու ոտքերը վերև բարձրացրած, երկու հոգի բռնում, իսկ ինքը՝ որբանոցի ղեկավարը, անձամբ գավազանով 100-200 հարված էր հասցնում ոտքերին: Վայ այն երեխային, որն այդ ծեծի ժամանակ կանչեր մայրիկ, մամա ջան, գազանը առավել կգազազեր և կշարունակեր իր հարվածները՝ մինչև քիչ հանդարտվեին կրքերը: Ծեծի այդ ձևը թուրքերեն ֆալախա քաշել էին անվանում: Շատ տղաներ ոտքերից վնասվածքներ ստացան և կաղ մնացին» [10, էջ 298-299]: Մտահոգված ողջ մնացածների ինքնության կորստի այս կազմակերպված գործընթացով՝ բազմաթիվ հայկական, միջազգային կազմակերպություններ և առանձին անհատներ, ռիսկի դիմելով, փորձ էին անում փրկել որբ մնացած երեխաներին: Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո քուրդ և թուրք ընտանիքներում, առանձին հաստատություններում գերեվարված որբերի և կանանց փնտրտունքները ոչ միայն չկանոնակարգվեցին և հետևողական չեղան, այլև անգամ գրեթե անհնար դարձան՝ ելնելով միջպետական հարաբերությունների, այսպես ասած, «չսրացման» նկատառումներից: Միակ փնտրողները մնացին առանձին անհատներն ու միջազգային բարեսիրական կազմակերպությունները: Առանց կազմակերպված պետական պահանջատիրության, գերեվարված հայ որբերի փրկության գործընթացը չհաջողվեց ավարտին հասցնել. չնայած հայկական կազմակերպությունների և օտարազգի միսիոներների ջանքերին13՝ շուրջ 50.000 երեխա դեռևս մնում էր թուրքական հարեմներում և անապատներում, և նրանց հայտնաբերել չհաջողվեց [11, էջ 100]:
Հատկանշական է, որ Թուրքիայի սոցիալական ոլորտի ներկայիս որոշ պատասխանատուներ համոզված են, որ «…հայերը, 1912-15թթ. հեռանալով Թուրքիայի տարածքից, իրենց հետևում թողեցին բազմաթիվ երեխաների, որոնք անխնամ էին, սոված ու որբ: Բազմաթիվ թուրք ընտանիքներ, բարի կամքի դրսևորման միջոցով, իրենց խնամքի ներքո վերցրին այդ «հետևում մոռացված երեխաներին» և ապա խոստովանեցին, որ, բնականաբար, այդ երեխաները հետագայում մահմեդականացվել են»14: Միջազգային հարթակում նման ելույթը, բնականաբար, որևէ քննադատության չկարողացավ դիմանալ, սակայն ակնհայտ են ապատեղեկատվությամբ խեղաթյուրված պատկերացումները թուրք ժամանակակից սոցիալական գործիչների մոտ: Նույն պետական գործիչների հետ արդեն 2012թ. Բրյուսելում տեղի ունեցած մեկ այլ` «Խնամազուրկ երեխաներ. օրակարգային հարցեր» թեմայով Սոցիալական աշխատողների միջազգային կոնֆերանսում հանդիպումը (այն բանից հետո, երբ Թուրքիայում մարդիկ սառը ցնցուղի ներքո իրենց «Դինք» էին զգացել) ցույց տվեց իրենց սեփական անցյալը փորփրած և դրանից մտահոգված, սակայն դեռևս զգուշավոր ու հետագա անելիքներում չկողմնորոշված մարդկանց տարակուսանքը:
Թուրքիայի ներկայիս սոցիալական ոլորտի պաշտոնյաների նման դիրքորոշումը կարող է բացատրվել մի քանի գործոններով: Առաջինը՝ անտեղյակություն. թուրք հասարակությունը, նաև մտավորականությունը խնամքով զերծ է պահվում այդ տարիներին տեղի ունեցածի վերաբերյալ տեղեկություններից, դրանք խնամքով թաքցնելուց զատ՝ նրանք հայտնվել են իրողությունների խեղաթյուրմամբ պարուրված տեղեկատվության հորձանուտում («կոլեկտիվ ամնեզիա ու դրա տարածմանն ուղղված ջանքեր» [12, էջ 81]): Երկրորդ՝ փախուստ իրականությունից. մի կողմից՝ գրեթե հարյուր տարի թուրքական պետականության հիմնադիր-հերոսների կերպարի՝ սեփական ժողովրդի աչքում խեղաթյուրումն ու դրանից ծագող դիմադրությունը, մյուս կողմից՝ սեփական պետականությունը ցեղասպանության «շնորհիվ» կայացնելու փաստի հետ առերեսվելուց պոռթկող ամոթի զգացումը: Ահա թե ինչու միայն առանձին (թեև աստիճանաբար մեծացող թվով) մտավորականների, առավել ևս հազվագյուտ պաշտոնյաների է հաջողվում զերծ մնալ փաստերի աղավաղումից, իսկ ցեղասպանությունը և, մասնավորապես, որբ մանուկների բռնի ուծացումը և դրանից բխող հարյուր հազարավոր ներկա թուրքերի ոչ թուրքական ծագումը շարունակում է հերքվել: Այս երևույթը բացատրվում է որպես մերժում կամ խուսափում՝ «...անբարենպաստ տեղեկատվությունը կամ զգացմունքներն այլընտրանքային պատմության կառուցման, անընդունելի վարքի արդարացման, ցեղասպանության զոհ հանդիսացող խմբին սեփական բռնի գործողությունների ու մտադրությունների վերագրման, ֆրուստրացիայի առաջնային աղբյուրի տեղափոխման, ինչպես նաև զոհի ապամարդկայնացման մեխանիզմների օգնությամբ» [13, էջ 19]: Ուստի, ուծացված հայ որբերի թեման շարունակում է մնալ տաբու, ինչպես արդեն 2015թ. նույն պաշտոնյաների հետ հանդիպման ժամանակ պարզ դարձավ՝ «հենց իրենց՝ ուծացման պատճառով ինքնությունը կորցրած մարդկանց շահերից ելնելով, քանի որ դա անբուժելի տրավմա է հենց այդ մարդկանց համար»15: Նման մանիպուլյացիան մի կողմից վերահաստատում է Աքչամի հայտնի դիրքորոշումը. «...ցանկացած բացասական դատողություն զինված ուժերի հակաժողովրդավարական ազդեցության վերաբերյալ նույնպես դառնում է տաբու» [14, 16, էջ 23]: Մյուս կողմից, այն որոշակի հիմքեր ունի մտահոգվելու համար, թեև արդեն գործ ունենք ոչ թե անմիջապես տուժած որբերի, այլ նրանց սերունդների հետ:
Տեղի ունեցած մշակութային, կրոնական և ընտանեկան պարտադրված սերտաճումն ու ուծացումը չափազանց ծանր հետևանքներ թողեցին անգամ այդ գնով կենդանի մնացած, սակայն թրքացված որբերի և նրանց հետագա սերունդների վրա: Թրքացած այդ սերունդը բազմակի ձևերով է տուժել. «Ապրանքի վերածված հայ տղա երեխաները թե՛ցեղասպանության հանցագործությունների ժամանակ և թե՛ իրենց որդեգրած թուրքական ընտանիքներում ենթարկվել են հոմոսեքսուալ բնույթի բռնաբարությունների» [3, էջ 322-323]: Ինչ վերաբերում է հետագա սերունդներին, ապա նրանց մշտապես ուղեկցում է «յուրային՝ օտարների մեջ և օտար յուրայինների մեջ» յուրատեսակ սինդրոմը: Վերապրածների ու նրանց սերունդների հիշողություններից դատելով՝ գերեվարված և վերադարձած որբերի և նրանց սերունդների ընկալումը միանշանակ չէ. առկա է «ոչ հայեր»16 եզրույթն այն հայերի համար, ովքեր ծագումով հայ են, սակայն ժամանակին իսլամացվել են պարտադրաբար կամ հոժարակամ՝ փրկվելու նպատակով:
Այս իրավիճակը վերիմաստավորման կարիք ունի. ուծացված որբերի ներկա սերունդն այլևս առնչվում է ոչ թե փաստերի, իրադարձությունների ու տպավորությունների ու դրանց թողած տրավմատիկ հիշողությունների հետևանքների, այլ «ոչ յուրային, ոչ օտար» ինքնության միջանկյալ տիրույթի հետ, որտեղ նրանք այլևս մի նոր, խառնածին մշակույթի կրողներ են: Նրանք առնչվում են ոչ թե պատմական փաստերի, այլ դրանց հետևանքով առաջ եկած բարդությունների հետ: Դատելով գերեվարված և վերապրած որբերի հուշերից՝ չնայած ֆիզիկական գոյությանը, նրանք ստիպված էին մեռնել ու հառնել գրեթե ամեն օր` չկտրվելու համար սեփական ինքնությունից: Հայտնի ցեղասպանագետ Վահագն Դադրյանն այս երևույթն անվանել է վայրենության և հումանիտար միջամտության խառնուրդի հետևանք՝ արտացոլված կոլեկտիվ հիշողության մեջ: «Հիշողությունների շարունակական հոսքը, դրանց կառուցվածքային և իմաստային երկդիմությունը, վերադասավորման հնարավորությունները և նոր հիշողությունների մշտական առաջացումը հանգեցնում են ինքնության անկայունության» [15, էջ 61], մի իրավիճակ, որը հանգուցալուծման կարոտ է:
Եթե պատմական արդարության, վնասի փոխհատուցման վերականգնման և հետագա կրկնությունը բացառելու համար ցեղասպանության ճանաչումը անհրաժեշտ և բավարար պայման է, անհատական մակարդակում ճանաչումը անհրաժեշտ, սակայն ոչ բավարար պայման է: Ինքնության երկվությունից տառապող վերապրածների ներկա սերնդի «ոչ հայեր» ինքնության հստակեցումը կախված է ցեղասպանության ճանաչումից բխող այն վերադասավորումներից, որոնք ենթադրաբար տեղի կունենան ինչպես թուրք, այնպես էլ հայ հասարակության կյանքում: Անգամ ցանկալի սցենարի՝ ճանաչման պարագայում, թերևս, բարդ հարցերից մեկը կապված կլինի հայերի՝ «ոչ հայերին» ընդունելու պատրաստակամությունից ավելի, քան «ոչ հայերի» թուրք ինքնության հնարավոր ձգողությունից՝ կապված սովոր միջավայրի, լեզվի, մշակույթի արդեն յուրացված տարրերի հետ: Կենսունակ ռազմավարությունն այս հարցում կարող է լինել ներողամտությունը, ըմբռնումն ու հանդուրժողականությունն այն «ոչ հայերի» հանդեպ, ովքեր դատապարտված են այդպիսին լինելու ոչ իրենց մեղքով և որպես հարգանքի տուրք բոլոր այն որբերին, ովքեր գոյատևման համար ժամանակին ստիպված են եղել վճարել իրենց ինքնության կորստով: Այս մոտեցումն իր հերթին կարող է օգնել ցեղասպանության ճանաչման ներկա ջանքերին՝ որպես միասնականությունը խթանող հարթակ:
1Հետաքրքրական է հոգեզավակության կնքման ծեսի խորհուրդը. անկախ տարիքից՝ երեխան եկեղեցի է տարվում և քահանայի ձեռքով տեղավորվում ապագա մոր մարմնին մոտ, ծածկվում ճերմակ ընդարձակ շապիկով, ապա շապիկը վեր բարձրացնելով՝ քահանան երեխային հանձնում է ապագա ծնողին: Դրանով որբն այլևս որբ չէ, այլ հոգեզավակ:
2Երեխային դաստիարակության հանձնելը` կրթելու, «փեշակ սովորելու» նպատակով։
3Երեխաների խնամքի կազմակերպման ձևերը համապատասխանեցված են ավելի շատ մեծերի կարիքներին, քան երեխաների. ընտանիքը զավակ չունենալու պարագայում փնտրում է «հարմար լուծում»՝ լրացնելու այդ բացը, մինչդեռ հոգեզավակությունը երեխայի ծնող չունենալու բացի լրացումն է:
4Հայաստանում որբախնամ բարեգործության ծաղկման համար էական դեր է խաղացել (և նաև ներկայումս) Քրիստոնեության հռչակած հիմնարար սկզբունքներից մեկը՝ «Նուիրաբերողները վարձ պիտի ստանան թէ այս և թէ հանդերձեալ աշխարհում», ինչը խթանել է որբերին (ներառյալ սոցիալական որբերին) ուղղված անհատ բարերարների և անձնուրաց միսիոներների գործունեությունը:
5 https://en.wikipedia.org/wiki/Maria_Jacobsen
6 http://kh-tert.livejournal.com/9817.html
7 Մերձավոր Արևելքի ամերիկյան նպաստամատույց կոմիտեն՝ Ամերկոմը, որի գլխավոր գրասենյակը գտնվում էր Բոստոնում, հիմնադրվել է 1915թ. սեպտեմբերին՝ Թուրքիայում ԱՄՆ այն ժամանակվա դեսպան Հենրի Մորգենթաուի խնդրանքով: Դեսպանն ԱՄՆ պետքարտուղարին հեռագիր էր ուղարկել՝ խնդրելով միջնորդել, որ նախագահը ստեղծի մի կոմիտե, որը կօգնի փրկել հայերին: Պետքարտուղարը գրությունը փոխանցել էր ԱՄՆ նախագահ Վուդրո Վիլսոնին: Այնուհետև ամերիկյան մի քանի մտավորականների ջանքերով հիմնվել էր կազմակերպությունը:
8 Ինչպես ցեղասպանագետ Վահագն Դադրյանն է նշում, թուրքերի համար այդ երեխաները դիտվում էին որպես թուրք ժողովրդի էթնիկ գենային նկարագիրը հարստացնելու համար փնտրված աղբյուր [3, էջ 313]։
9 Ցեղասպանության ականատես-վկա, գրող Վահան Մինախորյանը հետաքրքիր դիտարկում է անում՝ նշելով, որ ռուսական զորքի հաղթանակների ժամանակ թուրքերը ձգտել են իրենց տներում հայ երեխա պահել, որպեսզի «բարերարի հանգամանքով պատասխանատւութիւնից ազատւին...» [5, էջ 327]:
10 Մեջբերումը՝ Ռուբեն Մելքոնյանի թարգմանությունից:
11 Մեջբերումը՝ Ռուբեն Մելքոնյանի թարգմանությունից:
12 Հավաք` ներկա-բացակայի նպատակով։
13 Այդ գործում հատկապես աչքի ընկավ ազգանվեր գործիչ Ռուբեն Հերյանը, ով, անտեսելով իրական վտանգը և բազմաթիվ դժվարություններ, կաշառելով արաբ շեյխերին, ծպտվելով անգլիական պաշտոնյայի կամ ամերիկյան միսիոների հագուստներով, Դեր Զորի անապատներից և թուրքական հարեմներից կարողացավ փրկել հարյուրավոր հայ որբերի: Հիշատակության է արժանի նաև դանիացի միսիոներուհի Կարեն Եփփեն, ով, համագործակցելով արաբական աշիրեթների առաջնորդների հետ, մինչև 1928թ. կարողացավ փրկել 2000 հայ կին և երեխա:
14 Այս միտքն արտահայտվել է Մալթայում 2005թ. տեղի ունեցած «Խնամատար խնամք. անցյալը, ներկան և ապագան» թեմայով միջազգային կոնֆերանսում։
15 Առանձնազրույց Թուրքիայի սոցիալական աշխատողների ասոցիացիայի անդամ, պրոֆ. Հ.Ակարի հետ։
16 http://www.mindiaspora.am/res/Hratarakumner/Site-Islamacvac hayeri khndirnri shurj.pdf
Մարտ, 2017թ.
Աղբյուրներ և գրականություն
1. Անտոնյան Մ., Ցեղասպանության որբերի հանդեպ հոգածության սոցիալական գինը, Ցեղասպանությունը հասարակագիտական վերլուծությունների կիզակետում, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2015թ.։
2. Դևիս Լ., Սպանդի նահանգը: Ամերիկյան դիվանագետի զեկուցագիրը հայկական ցեղասպանության մասին, 1915-1917թթ. (թարգմանությունը՝ Գրիգոր Ջանիկյանի), Երևան, 2001թ.։
3. Դադրյան Վ., Երեխաները ցեղասպանության տարիներին, Հայոց ցեղասպանության փաստագրումը թուրքական աղբյուրներում, Հասարակական հոդվածներ 2, Ստամբուլ, 2005թ. (մեջբերումը՝ Ռուբեն Մելքոնյանի թարգմանությունից)։
4. Հովհաննիսյան Պ. (խմբագիր), Սև գիրք. նշանավոր օտարերկրացիները թուրքական ոճիրների և Հայոց ցեղասպանության մասին, Երևան, 2011թ.։
5. Մինախորեան Վ., 1915 թւականը. Արհաւիրքի օրեր, Թեհրան, 2006թ.։
6. Մելքոնյան Ռ., Հայերի բռնի իսլամացումը ցեղասպանության տարիներին. ընթացքը և հետևանքները, Երևան, 2010թ.։
7. Atnur İ.,Türkiyede Ermeni kadınları ve çocukları meselesi (1915-1923) (Աթնուր Ի., Հայ կանանց և երեխաների հիմնախնդիրները Թուրքիայում (1915-1923), Անկարա, 2005թ.։
8. Անտոնեան Ա., Մեծ ոճիրը: Հայկական վերջին կոտորածները և Թալեադ փաշա, Երևան, 1990թ.։
9. Զավէն Արքեպիսկոպոս, Պատրիարքական յուշերս. Վաւերագիրներ և վկայութիւններ, Գահիրե, 1947թ.։
10. Կիրակոսյան Ջ., Անկախ պետականության և քաղաքական հայագիտության ակունքներում (Արման Կիրակոսյանի թարգմանությամբ), Երևան, 2009թ.։
11. Ահարոնյան Գ., Հուշամատյան Մեծ Եղեռնի (1915-1965), Բեյրութ, 1965թ.։
12. Հարությունյան Լ., Ցեղասպանությունը հասարակագիտական վերլուծությունների կիզակետում, ԵՊՀ, 2015թ.։
13. Սաղաթելյան Ս.Կ., Ինչ է ցեղասպանությունը. սոցիոլոգիական մոտեցում, Ցեղասպանությունը հասարակագիտական վերլուծությունների կիզակետում, ԵՊՀ, 2015թ.։
14. Акчам Т., Долгая история отрицания геноцида армян, Le Monde Diplomatique, 2001.
15. Մկրտիչյան Ա., Հայոց ցեղասպանություն. անցյալի հիշողություններից դեպի ներկայի հիմնախնդիրներ, Ցեղասպանությունը հասարակագիտական վերլուծությունների կիզակետում, ԵՊՀ, 2015թ.։
16. Մելքոնյան Է., Հայկական բարեգործական ընդհանուր միության գործունեությունը 1910-1930թթ., 2001թ.։
դեպի ետ