25.04.2017ԻՆՍՏԻՏՈՒՑԻՈՆԱԼ ՓՈԽԱԿԵՐՊՈՒՄՆԵՐԸ ՀԵՏԱՐԴԻԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԴԱՐԱՇՐՋԱՆՈՒՄ
Կարինե Հակոբյան
«Բարեփոխում» կրթամշակութային կազմակերպության նախագահ, ԵՊՀ, Սոցիալական փիլիսոփայության և բարոյագիտության ամբիոնի հայցորդ
Հասարակական փոխակերպումների ներկայիս դարաշրջանում հաստատություններին և դրանց փոփոխություններին ու փոխակերպումներին վերաբերող նոր հարցեր են առաջանում: Որտե՞ղ է հաստատութենական փոփոխությունների և փոխակերպումների միջև սահմանը, և ի՞նչ է տեղի ունենում այդ սահմանը հատելիս: Արդյո՞ք հաստատությունները ստեղծվում են միայն բարի նպատակներով և դրական ազդեցություն ունեն հասարակությունների գործառության մեջ, թե՞ կարող են լինել նաև այլ գործառությամբ հաստատություններ: Որո՞նք են արդյունավետ հաստատության չափանիշները, և ինչպե՞ս պահպանել հասարակական կյանքն առողջացնող և արդյունավետ գործող հաստատություններն ու հրաժարվել մյուսներից: Եվ վերջապես, հռետորական մեկ հարց. երբ համաշխարհայնացման գործընթացների և հաստատութենական փոխակերպումների հետևանքով հասարակության մակրոմակարդակում (ազգային մակարդակ) համահարթեցվում են ազգային ինքնությունները, արդյո՞ք հասարակության մետամակարդակում (համամարդկային մակարդակ) հնարավոր է լինելու պահպանել մարդկային ինքնությունը, այսինքն՝ մշակութաստեղծ, բանական և սոցիալական մարդուն: Ի դեպ, Պիտեր Բերգերը և Թոմաս Լուկմանը հենց այդպիսի մարդու ձևավորումն են համարում հաստատությունների առաջացման կարևոր շարժառիթը: Նրանք նշում են, որ հաստատությունները ստեղծվում են «բանական և սոցիալական մարդու» կողմից նրա մեջ առկա «կենդանականը» որոշակի սահմանների մեջ դնելու համար [1 с. 85]: Բերգերի և Լուկմանի տեսության համաձայն՝ յուրաքանչյուր հաստատություն ունի իր պատմությունը, այսինքն՝ ստեղծվում է ժամանակի ընթացքում սերունդների կողմից: Ակնհայտ է, որ մարդու և նրա կողմից ստեղծված սոցիալական աշխարհի միջև կապը փոխադարձ է: Այդ առումով մարդկանց բարոյական նկարագիրը, նրանց հոգեկան կերտվածքը որոշակիորեն ազդում են հաստատությունների (ընտանիք, դպրոց, եկեղեցի, պետություն, ավանդույթներ, օրենսդրություն և այլն) բովանդակության վրա: Մյուս կողմից, արտադրանքն ինքը, որը տվյալ դեպքում հաստատությունն է, ազդում է արտադրողի վրա [1, с. 32-37]:
Հաստատությունների և մարդկանց միջև գոյություն ունեցող փոխադարձ կապին անդրադարձել է նաև Մաքս Վեբերը: Գիտնականի կարծիքով, թեև «մարդը» ենթարկվում է գոյություն ունեցող հաստատությանը, մասնավորապես՝ «պետությանը» և «եկեղեցուն», այդուհանդերձ, այդտեղ գործում է հասարակական համաձայնության սկզբունքը: Վեբերն անդրադառնում է նաև այն հարցին, թե արդյոք հաստատությունները ստեղծվում են միայն բարի նպատակներով, թե՞ կարող են լինել նաև այլ գործառությամբ հաստատություններ: Նա նկատում է, որ կազմակերպության կամ հաստատության նոր կանոնակարգը հազվադեպ է լինում, որ ընդունվի բոլոր մասնակիցների ինքնակամ որոշմամբ: Սովորաբար տեղի է ունենում նոր կանոնակարգերի «բռնի ներմուծում»: Ղեկավար անձինք ներկայացնում են դրանք որպես անհրաժեշտ փոփոխություններ, իսկ տվյալ հաստատությանը ենթակա անձինք հնազանդվում են այդ որոշումներին՝ դրանով արտահայտելով իրենց նվիրվածությունը տվյալ հաստատությանը: Արդյունքում՝ հաստատության նոր կանոնակարգը, համարվելով «ընդհանուր համաձայնությամբ» ընդունված կարգ, ձեռք է բերում կարևոր նշանակություն: Այնինչ, իրականում դա ոչ թե համաձայնության, այլ «լռակյաց հնազանդության» հետևանք է: Ըստ էության, Վեբերն այստեղ նշում է ժողովրդավարական համակարգի խոցելի կողմերից մեկը, որն այսօր էլ գոյություն ունի ազատական-ժողովրդավարական ազգային պետություններում: Ըստ Վեբերի՝ «հաստատություն» է այն, ինչն ընդունված է որպես նորմ, ինչպես բազմապատկման աղյուսակը, որն այլևս չի քննարկվում, այլ պարզապես օգտագործվում է: Այդպես մենք օգտվում ենք տրանսպորտից՝ առանց մտածելու, թե ինչպես է գործում այդ համակարգը, օգտագործում ենք «փողը»՝ առանց խորանալու, թե ինչ երևույթ է այն, որպես հաստատություն, և այլն: Հաստատությունները, փաստորեն, կյանքը դարձնում են սովորույթ, երբ ապրում ես՝ կրկնելով նույն գործողությունները, այլևս չմտածելով դրանց իմաստի մասին: Միևնույն ժամանակ, այդ բանական (ռացիոնալ) ընդհանրացումների կարգը, լինի հաստատություն թե կազմակերպություն, Վեբերի կարծիքով, ներմուծվում է հասարակական կյանք մարդկանց միջոցով, որոնց նպատակները կարող են լինել տարբեր [2, с. 226-228]: Զարգացնելով Վեբերի միտքը՝ կարելի է ասել, որ, եթե տվյալ հասարակությունն ունի բարձր նպատակներ և նրանում գերակայում են բարոյաէթիկական պահանջմունքները, ապա համապատասխանաբար ձևավորվում են հասարակության վերարտադրությանը նպաստող և արդյունավետ գործառող հաստատություններ, եթե ոչ, ապա առաջանում են հաստատություններ, որոնք ապագործառական են:
Իսկ ինչպե՞ս են ձևավորվում հասարակության նպատակները: Այստեղ կարևոր դերակատարում ունի սոցիոմշակութային և բարոյաէթիկական գործոնների ազդեցությունը: Օրինակ, Վեբերը կապիտալիստական հարաբերությունների ձևավորման մեջ մեծ տեղ է հատկացնում ասկետիկ բողոքականությանը և պուրիտանիզմին: Նա գրում է. «Ամենուր, ուր հաստատվում էր պուրիտանական աշխարհայացքը, այն, տնտեսական առումով, միշտ նպաստում էր բուրժուական ռացիոնալ ապրելակերպի ամրապնդմանը, որն, իհարկե, կապիտալիզմի զարգացմանը խթանում էր ավելի, քան անգամ կապիտալի ներդրումը» [3, p. 117]: Նոր զարգացող կապիտալիստական պետություններում պուրիտանիզմը հանդիսանում էր ցոփ ապրելակերպին և հարստություն կուտակելու ձգտումներին հակակշիռ ուժ: Զուգահեռ անցկացնելով Հայաստանի Հանրապետության հետ՝ տեսնում ենք, որ 1990-ական թվականների սկզբին մենք չունեինք սոցիալիզմից ազատ շուկայական հարաբերություններին կտրուկ անցում կատարելու հետևանքով հարստության անհավասար բաշխման և կուտակման գործընթացներին դիմակայելու որևէ հակակշիռ ուժ՝ ո՛չ քաղաքական, ո՛չ բարոյաէթիկական: Գաղափարական առումով ազատականությանը, թերևս, կարող էր հակակշռել ժողովրդավարությունը և ազգայնականությունը: Սակայն ազգայնականությունը քաղաքական վերնախավի կողմից մերժվեց հիմնովին, իսկ ժողովրդավարությունը, չունենալով ոչ մի հենարան, ձեռք բերեց ձևական բնույթ:
Հաստատություններն, անշուշտ, թերի են այնպես, ինչպես անկատար է մարդը: Անտարակույս, դրանք ունեն կատարելագործման կարիք: Սակայն «փոփոխություն» դեռևս չի նշանակում «զարգացում» և «կատարելագործում»: Ազգերի ձևավորումը, որը տեղի է ունեցել հազարամյակների ընթացքում, ընդամենը կարելի է համարել մեկ քայլ մարդու կատարելագործման և մարդկայնացման ճանապարհին: Բայց հարկ է նկատել, որ թեկուզ այդ մեկ քայլը, որն է մշակութային ազգերի ձևավորումը, հնարավոր է դարձել և տեղի է ունեցել «պետություն» հաստատության գործառության շնորհիվ: Պետությունների հոգևոր և ֆիզիկական տարածության մեջ է, որը մյուս հաստատությունները՝ ընտանիք, եկեղեցի, դպրոց, ավանդույթներ, սովորույթներ, իրավական համակարգ և այլն, կարողացել են իրականացնել իրենց գործառությունը:
«Պետություն» հաստատության զարգացման պատմությունը համընթաց է մարդու հոգևոր կատարելագործմանը: Եթե առաջնորդվենք մարդկության զարգացման «ցեղ-էթնոս-ազգ-քաղաքական ազգ» փուլերով, ապա կտեսնենք, որ հոգևոր կատարելագործման առումով բարձրակետը դեռևս մնում է «ազգը»: Աշխարհի ներկայիս պատկերը՝ պատերազմներ, ահաբեկչություններ, աղքատության մեծ ծավալներ, խոսում է այն մասին, որ մարդու և հասարակության կատարելագործման մեջ քաղաքական-քաղաքացիական գործոնը գրեթե դեր չի կատարել: Այն չի բարձրացրել մարդու հոգևոր մակարդակը և չի նպաստել նրա մտավոր ու հոգևոր կատարելագործմանը: Եվ ուրեմն, կարելի է եզրակացնել, որ մարդը հոգեպես հղկվում է միայն ստեղծագործական աշխատանքի, ստեղծագործական ապրումի միջոցով, երբ կա հոգեկան աշխատանք, ոգեշնչում և կապ բարձրագույն ոգու կամ Աստծո հետ: Այդ ամենը զուգորդվում է գեղեցիկի զգացման և ընկալման հետ: Պատահական չէ, որ բարձր ճաշակի առկայությունն ազգի, մշակույթի և քաղաքակրթության կարևոր ցուցիչն է:
21-րդ դարի հարացույցում այդ ամենն այլևս տեղ չունի: Ժամանակակից աշխարհն ակնհայտորեն ընթանում է հակամշակութային ճանապարհով: Այն, թվում է, դուրս է եկել հավասարակշռության ծիրից և փորձում է համակարգել անհամակարգելին՝ քաոսը: Համաշխարհային հասարակությունը և իր օրակարգն աշխարհին թելադրող արևմտյան քաղաքակրթությունը, Պյոտր Շտոմպկայի բնութագրմամբ՝ գտնվում է հասարակական վնասվածքի (տրավմայի) վիճակում: Հասկանալի է, որ խոսքը հասարակության հոգեկան վնասվածքի մասին է: Փորձենք հասկանալ հասարակական այդ հիվանդության առաջացման պատճառները հաստատութենական փոփոխությունների և փոխակերպումների համատեքստում:
Մինչ հետարդիականության (հետմոդեռնի) դարաշրջանը մարդն ապրել է տարածության և ժամանակի մեջ: Եթե «տարածությունը» տունն է, ծննդավայրը, հայրենիքը, ապա «ժամանակը» գոյություն ունի անցյալի, ներկայի և ապագայի շարունակական կապի և միասնության շնորհիվ: Հենց «տարածություն» և «ժամանակ» երևույթների հիման վրա գոյություն ունի ազգություններից և էթնիկ հանրույթներից բաղկացած մարդկության պատմությունը: Հաստատությունները նույնպես կարող են գոյություն ունենալ միայն «տարածության» և «ժամանակի» մեջ: Սակայն արդիականության (մոդեռնի) դարաշրջանից սկսած, երբ հաստատութենական փոփոխությունները սկսեցին համարվել հասարակական զարգացման օրինաչափություն, մարդկությունը ոտք դրեց մի ճանապարհ, որի ավարտն արդեն գտնվում է ժամանակի և տարածության սահմանումներից դուրս: Այդ ավարտը համընկնում է ներկայիս հետարդիական, հետարդյունաբերական և համաշխարհայնացման դարաշրջանին: Դարաշրջան, որը շարունակում է ինքն իրեն լցնել ունայնությամբ՝ փորձելով մարդուն զրկել հիշողությունից (անցյալ) և երազելու ունակությունից (ապագա): Սակայն «ժամանակն» ունի իր բնականոն ճանապարհը, որը պետք է անցնի. այն չի կարող կուտակվել «ներկայում», և դա է պատճառը, որ այն երկու կողմից՝ անցյալից և ապագայից արգելափակված, կարծես դուրս է եկել ափերից և հունը կորցրած հոսում է:
Ներկայիս հետարդիականության դարաշրջանի երկրորդ մտայնությունը մարդուն կտրելն է տարածությունից: Դա դրսևորվում է զանգվածային բնույթ կրող միգրացիայի և «հայրենիք» գաղափարի ձևախեղման միջոցով: Հայրենիքն այլևս չունի միանշանակ իմաստ: Այսօր հաճախ հայրենիք է համարվում ընդամենը ծննդավայրը կամ պարզապես, բնակության վայրը: Պատմությունը, թերևս, տարիներ անց ներկայիս ժամանակաշրջանը կանվանի ևս մեկ «Մեծ միգրացիայի» դարաշրջան:
Բանն այն է, սակայն, որ տարածությունից և ժամանակից դուրս չի կարող ստեղծվել մշակույթ: Այն ստեղծվում է որոշակի աշխարհագրական տարածքում, և ինչպես նշանավոր նկարիչ Գեորգի Յակուլովն է նկատում, նաև՝ արևի ճառագայթների որոշակի անկյան ներքո: Հետևաբար, այն, որ հետարդիականության հարացույցի մեջ ժամանակի և տարածության գաղափարները տեղ չունեն, բացատրվում է մշակույթի և, ուրեմն, ազգերի գոյության ի սկզբանե մերժմամբ: Դրանով է բացատրվում նաև հետարդիական հասարակության կողմից հաստատությունների վերարտադրությունը մերժելու և հաստատութենական փոփոխությունները խրախուսելու մտայնությունը: Պետք է նշել, որ ներկան անցյալին կամ հին և նոր քաղաքակրթությունները միմյանց հակադրելու միտումը նկատելի է դեռևս «արդիականության» («մոդեռնի») դարաշրջանի աշխարհայեցողության և հատկապես նիհիլիզմի փիլիսոփայության մեջ: Ազատական գաղափարաբանությունը՝ որպես արդիականության ուղենիշ և գլխավոր առանձնահատկություն, իր բուն էությամբ նույնպես հիմնված է անցյալի բեռից ազատվելու հայեցողության վրա:
Պետք է նկատել, որ արևմտյան մեզ հայտնի քաղաքակրթության ողջ պատմության ընթացքում մարդկային հարաբերությունների և կեցության առանցքում եղել են ոչ թե համերաշխությունը և ներդաշնակությունը, այլ հակադրությունը և մրցակցությունը: Փիլիսոփայական միտքը հիմնականում զարգացել է նյութականի և հոգևորի միջև գերակայության և սկզբնաղբյուրի (սուբստանտի) որոնման ուղղությամբ: Բնականաբար, նյութի և գաղափարի միջև առաջնահերթության խնդիրը մինչ օրս լուծված չէ: Ինչպես նաև որոշված չէ մասի և ամբողջի միջև գերակայության հարցը: Սոցիալիստների համար, օրինակ, կարևորը համայնքն է, այսինքն՝ ամբողջությունը, իսկ ազատականների (լիբերալների) համար՝ անհատը, այսինքն՝ մասը: Անհատ և հասարակություն հարաբերությունները միշտ կառուցված են եղել ոչ թե անհատի և հասարակության ներդաշնակության, այլ դրանց հակադրության և կողմերից որևէ մեկի գերակայության սկզբունքով: Ավելին, «հոգևոր մարդը» մշտապես հակադրվել է «կենսաբանական մարդուն», «անհատականությունը»՝ «սոցիալական մարդուն», ինչպես նաև «մարդը» հակադրվել է Աստծուն և բնությանը: Եվ քանի որ հասարակության մեջ «գերակայության» հաստատման ընթացքն իր բնույթով մրցակցային է (միշտ մեկը պարտվում է՝ դիրքերը զիջելով մյուսին), ապա ակնհայտ է, որ, երբ հասարակության աշխարհայեցողության մեջ «գերակայության» փոփոխություն է տեղի ունենում, ապա նոր «գերակայության» հաստատման համար առաջանում է հաստատութենական փոփոխություններ կատարելու անհրաժեշտությունը: Փաստորեն, հաստատութենական փոփոխությունները պայմանավորված են տվյալ դարաշրջանում ընդունելի գաղափարի գերակայության հաստատման անհրաժեշտությամբ: Այդպես, տարբեր դարաշրջանների հարացույցերում մենք տեսնում ենք, որ կամ գերակայում է նյութականը, կամ՝ գաղափարականը, հոգևորը, կամ գերակա է համարվում հասարակական շահը, կամ անհատական շահը, կամ ազգայինը, կամ համաշխարհայինը և այլն: Այդ նույն՝ առաջնայնության սկզբունքով միջնադարի գաղափարաբանության առանցքում դրված էր մարդու նկատմամբ Աստծո գերակայության գաղափարը, իսկ Վերածննդի դարաշրջանից մինչև ներկա ժամանակաշրջանը` Աստծո նկատմամբ մարդու գերիշխանության գաղափարախոսությունը՝ հումանիզմը: Հաստատութենական փոփոխությունները, ինչպես արդեն նշել ենք, բխում են տվյալ գերակայությունը հաստատելու անհրաժեշտությունից:
Մինչդեռ, հոգեկանի և մարմնականի ներդաշնակությանը և, ընդհանրապես, ամբողջականությանը հասնելու «մարդու» ձգտումը, որը քրիստոնեական դավանանքի մեջ արտահայտվում է սուրբ երրորդության կամ եռամիասնության գաղափարի միջոցով, երբևիցե չի եղել որևէ հասարակության մեծամասնության աշխարհայացք և որևէ դարաշրջանի հարացույց: Այն անգամ քրիստոնեության պետական կրոն լինելու պարագային չի դարձել իշխող գաղափարախոսություն և հասարակական գիտակցության ձևավորման մեջ չի ունեցել ազդեցություն: Այն չի հաստատութենացվել: Քրիստոնեական դավանանքի երկրներում եռամիասնության գաղափարը գոյություն ունի ընդամենը որպես կրոնական տեսության դրույթ, որը, սակայն, որևէ գործառույթ չունի: Այն դեպքում, երբ Աստծո նկատմամբ մարդու գերակայության գաղափարը, արտահայտվելով Վերածննդի հումանիզմի գաղափարախոսության մեջ, այնուհետև զարգանալով լուսավորականության փիլիսոփայության և ազատական գաղափարախոսության մեջ, մինչ այսօր շարունակում է որոշիչ դերակատարում ունենալ ազգային պետությունների հասարակական և քաղաքական կյանքի կարգավորման գործում: Մարդու՝ Աստծո նկատմամբ գերակայության գաղափարը կամ «հումանիզմի» գաղափարը անվարան կարելի է համարել Վերածննդի դարաշրջանի հարացույցը: Այդ դարաշրջանից եկող մարդակենտրոն աշխարհայեցողությունը, որն իր դրսևորման բարձրակետին հասնում է 18-րդ դարի լուսավորականության գաղափարների մեջ, առայսօր հանդիսանում է ժամանակակից ազգային պետությունների զարգացման ուղեցույցը: Իսկ դա հոգևորի և նյութականի, մարդու և Աստծո, անհատի և հասարակության, քաղաքացիականի և ազգայինի փոխհարաբերություններում առաջացնում է անհաղթահարելի հակասություններ:
Ազատականության միահեծան իշխանության պայմաններում «հաստատութենական փոփոխություններ» երևույթը վերածվել է հաստատութենական փոխակերպումների, և հաստատությունները, որոնք կոչված են եղել ապահովելու հասարակական առողջ հարաբերությունները և ստեղծելու համընդհանուր բարօրության միջավայր, փլուզվում են՝ առաջացնելով քաոսի և անարխիայի համար նպաստավոր պայմաններ: «Աշխարհն այլևս ամբոջական չէ, քանի որ կորցրել է հավասարակշռությունն իր առանցքի շուրջ»,- գրում է Ժան Բոդրիարը [4]: Բոդրիարին, այդուհանդերձ, կարելի է հակադարձել հռետորական հարցով. իսկ ե՞րբ է աշխարհը եղել ամբողջական: Ցավոք, ամբողջականության գաղափարը, ինչպես արդեն նշել ենք, որևէ դարաշրջանի հարացույց չենք կարող համարել: Այն ոչ մի հասարակության մեջ չի եղել համընդհանուր ընդունված գաղափար և չի դարձել գաղափարախոսություն՝ ամրապնդվելով հաստատությունների մեջ:
Հաստատությունները hիմնված են կայունության և պահպանողականության վրա, և դա այն հենման կետն է և, միևնույն ժամանակ, շարժիչ ուժը, որը մղում է հաստատություններին առաջ, որպեսզի նրանց միջոցով անցյալը շարունակվի ներկայի մեջ և նախագծվի ապագայի ծրագրերում: Բայց որպեսզի այդ անցյալը հաստատությունների միջոցով շարունակվի, պետք է նախևառաջ պահպանվի տվյալ հաստատության ինքնությունը: Եվ դա, թերևս, հաստատութենական փոփոխությունների կարևոր առանձնահատկություններից մեկն է: Պետք է նշել, որ փոփոխությունները, որոնք տեղի են ունենում հասարակական համակարգի ներսում և որոնց հետևանքով կարող են վերանալ հաստատություններ և ժամանակի ընթացքում ստեղծվել նորերը, արդեն ոչ թե հաստատութենական փոփոխություններ են, այլ հաստատութենական փոխակերպումներ և սոցիալական փոփոխություններ: Բացի այդ, հաստատությունն ինքը բաղկացած է շերտերից: Ամենախորքային շերտն այն բջիջն է, որը չպետք է ենթակա լինի փոփոխության և, բնականաբար, այն պետք է գոյություն ունենա այնքան, որքան գոյություն ունի տվյալ հաստատությունը: Հաստատությունը համակարգ է: Իսկ համակարգի գլխավոր առանձնահատկություններն են, ինչպես հայտնի է, գործառությունը և սահմանը, որով նա առանձնանում է դրսի միջավայրից: Ի տարբերություն բնության՝ հասարակական համակարգի մեջ դեռևս անհայտ է, թե որն է նրա ձգողականության առանցքը: Երբ հասարակական համակարգը համեմատում ենք արեգակնային համակարգի հետ, տեսնում ենք, որ Արեգակը՝ որպես առանցք, ապահովում է ամբողջ համակարգի հավասարակշռությունը և կայունությունը: Տարին, որի ընթացքում Երկիր մոլորակը մեկ պտույտ է կատարում Արեգակի շուրջը, անփոփոխ է, սակայն այդ ընթացքում փոխվում են եղանակները, օրերը և այլն: Գետի ջուրն անդադար հոսում և փոխվում է, սակայն գետի հունը մնում է անփոփոխ: Հենց այդպես, իհարկե, պետք է անփոփոխ մնա նաև հաստատության ինքնությունը: Սակայն հետարդիականության ներկա ժամանակաշրջանում ակնհայտ է, որ հաստատութենական փոփոխությունները հաճախ հատում են իրենց ինքնության սահմանագիծը: Ձևակերպված (ֆորմալ) հաստատությունների փոփոխության միջոցով՝ հիմնականում օրենսդրության, աստիճանաբար փոխվում են նաև չձևակերպված (ոչ ֆորմալ) հաստատությունները՝ ավանդույթները, սովորույթները, բարոյական նորմերը: «Ընտանիք» հաստատության փոխակերպմամբ քանդվում են նաև «պետություն» հաստատության հիմքերը: Ազգային մշակույթների համահարթեցմամբ վերանալու վտանգի առջև է կանգնում մշակույթը և, ուրեմն, նաև այն ստեղծող մարդը: Արվեստին գալիս է փոխարինելու հակաարվեստը: Ի դեպ, արվեստն այն միակ բնագավառն է, որտեղ իրականացել է մարդու կատարելության և ամբողջության հասնելու ձգտումը: Արվեստների միջոցով ստեղծվել է բարձր մշակույթը և ձևավորվել են ազգերը: Այդ առումով, թերևս, հետարդիականության դարաշրջանը մարդու մարդկայնացման ճանապարհից կարելի է նահանջ համարել: Պետք է նկատել, որ անցումային հասարակությանը բնորոշ հասարակական (սոցիալական) փոփոխությունները հիմնականում իրագործվում են հենց հաստատութենական փոփոխությունների միջոցով: Պյոտր Շտոմպկան նշում է, որ դրանք «երբեմն ունենում են մասնավոր, սահմանափակ բնույթ և չեն ընդգրկում համակարգի մյուս օղակները, այդ դեպքում համակարգի ամբողջականությունը մնում է անխափան: Մյուս դեպքերում, երբ փոփոխությունները ներգրավում են համակարգի բոլոր կամ հիմնական բաղադրիչները, տեղի է ունենում արդեն համակարգի փոփոխություն, և ձևավորվում է սկզբունքորեն նոր համակարգ: Դրա վառ օրինակը սոցիալական հեղափոխություններն են: Սահմանն այդ երկու դեպքերի միջև հստակ չէ, քանի որ համակարգի ներսում տեղի ունեցած հաստատութենական փոփոխությունները կուտակվելով՝ ի վերջո վերաճում են հենց համակարգի փոփոխության: Շտոմպկայի համոզմամբ՝ այնպես, ինչպես շենքի կարկասը փոխելով, անխուսափելիորեն փոխվում է ամբողջ շենքը, այդպես էլ հասարակական կառուցվածքի փոփոխությունը հանգեցնում է ամբողջ համակարգի ձևափոխմանը: Ավելին, քանի որ համակարգային փոփոխությունը վերաբերում է հասարակության բոլոր մակարդակներին՝ միկրո-, մեզո-, մակրո- և մետա-, ապա գլխավոր հարցն այն է, թե ինչպես են տարբեր մակարդակներում տեղի ունեցող հաստատութենական փոփոխություններն ազդում մեկը մյուսին [5, с. 17-19]: Շտոմպկայի բարձրացրած հարցն այսօր դարձել է ավելի արդիական: Զարգացնելով այն՝ կարելի է տալ հաջորդ, արդեն հռետորական հարցը. երբ ավանդական հաստատությունների թուլացման հետևանքով հասարակության մակրոմակարդակում (ազգային մակարդակ) խաթարվում է մշակութային ինքնությունների վերարտադրությունը, արդյո՞ք հասարակության մետամակարդակում (համամարդկային մակարդակ) հնարավոր է լինելու պահպանել մարդկային ինքնությունը:
Հունվար, 2017թ.
Աղբյուրներ և գրականություն
1. Бергер П., Лукман Т., Социальное конструирование реальности. Трактат по социологии знания, М., изд. Медиум, 1995.
2. Вебер М., Избранные произведения, М., Прогресс, 1993.
3.Weber M., The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism, Routledge, London, 2001.
4. Бодрияр Ж., Симулакры и симуляция. О Нигилизме / Электронная библиотека Royallib. Ru
5. Штомпка П., Социология сoциальных изменений, М., Аспект-Пресс,1996.
դեպի ետ