• Տարածաշրջանային և էներգետիկ անվտանգություն
• Տեղեկատվական անվտանգություն

09.12.2016

ԱԶԳԱՅԻՆ ԱՆԿԱԽՈՒԹՅՈՒՆԸ. ՆՊԱՏԱԿ ԵՎ ՄԻՋՈՑ

   

Հրանտ Տեր-Աբրահամյան
Վերլուծաբան

Արդյո՞ք ինքնանպատակ է ազգային անկախությունը, թե՞ միջոց է մեկ այլ՝ ավելի բարձր ու կատարյալ՝ վերջնական նպատակի ճանապարհին:

Այս հարցին պատասխանելու համար հնարավոր չէ շրջանցել «ի՞նչ է ազգայինը» հարցը, քանի որ, առանց դրա թեկուզ ամենանախնական պատասխանն ունենալու, ստիպված ենք լինելու մեկ անհայտը՝ անկախությունը, սահմանել մեկ այլ անհայտի՝ ազգայինի միջոցով: Հետևաբար, համառոտ անդրադարձն այս հարցին անխուսափելի է, ավելին՝ հենց դրանից էլ կարող է ի հայտ գալ բուն՝ անկախության՝ նպատա՞կ, թե՞ միջոց լինելու հարցի պատասխանը:

Ազգայինի գիտական սահմանումները բազմազան են, և բոլորն էլ՝ վիճարկելի։ Անդրադառնալը դրանց մանրամասներին շեղում կլինի հիմնական թեմայից: Բայց գործնական՝ քաղաքական տեսակետից էականն այն է, որ, անկախ տեսական սահմանումների վիճարկելիությունից, ազգային ինքնությունները տրված փաստ են, որոնց գոյությունը քաղաքականությունը չի կարող անտեսել: Եվ եթե տեսությունը չի կարող վերջնական սահմանում տալ որևէ առարկայական փաստի, ապա խնդիրը ոչ թե բուն առարկայականի, այլ տեսության անկատարության մեջ է. մենք իրավունք չունենք և չենք էլ կարող հաշվի չառնել ոչ միայն գոյություն, այլև անհերքելի գործնական ազդեցություն ունեցող երևույթը միայն այն պատճառով, որ այն, ինչպես և հասարակական փաստերի մեծամասնությունը, գիտությունը վերջնականապես չի սահմանել [1]: Մենք պարտավոր ենք ոչ միայն գործնականորեն հաշվի նստել, այլև այդ փաստի նկատմամբ որոշ աշխատանքային-տեսական մոտեցում ունենալ, որը, չհավակնելով գիտականորեն սահմանված վերջին խոսք լինելուն, այդուհանդերձ, հիմնված կլինի առողջ բանականության վրա և թույլ կտա գործնական մոտեցումն իրականացնել ոչ թե կուրորեն, այլ իմաստավորված հիմքով [2]:

Եթե փորձենք զուտ տրամաբանորեն մոտենալ ազգային ինքնության խնդրին, ապա կարող ենք պնդել, որ քանի դեռ մարդկությունը մեկն է, իր տեսակով՝ եզակի, և չկա մեկ այլ «մարդկություն» (օրինակ՝ այլմոլորակային)՝ մի այնպիսի ընդհանրություն, որը կարող ենք համարժեք և համաչափ համարել մեր իմացած միակ մարդկությանը՝ հակադրելով երկուսը միմյանց, ուրեմն համամարդկային ինքնությունը մնալու է չնյութականացված վերացականություն՝ անուն, բայց ոչ կենդանի իրականություն: Եվ քանի դեռ դա այդպես է, մարդկությունն իր նյութական գոյության մեջ կա և մնալու է կազմված առանձին «ճյուղերից»՝ ազգերից (ստուգաբանորեն ազգը հենց ճյուղ է նշանակում), որոնց թիվն ու որակները կարող են փոխվել, բայց ճյուղավորման փաստը՝ բաժանումն ի՛նքը չի վերանալու, քանզի իրապես (ոչ թե զուտ վերացականորեն) գոյություն ունեցող ինքնություն կարող է ձևավորվել միայն իրար համարժեք՝ նման, և միաժամանակ հենց նմանությա՛ն մեջ իրար հակադիր ինքնությունների գոյությամբ [3]: Որևէ «ես» մի կողմից գոյություն ունի որպես բացարձակ տարբերակման, ինքնահաստատման, ինքնակենտրոնության ձգտում, բայց մյուս կողմից՝ չի կարող լինել այդպիսին՝ տարբերվող, եթե չկան իրեն համարժեք այլ «ես»-եր, որոնցի՛ց էլ ինքը պետք է տարբերվի, և որոնց հետ համեմատա՛ծ է ինքը «Ի՛նքը»: Տարբեր «ես»-երը մի կողմից՝ համաչափ են իրար, որով և՝ համեմատելի, մյուս կողմից՝ ամեն «ես» է՛ ինքն իր մեջ ու իր համար՝ որպես «եսության»՝ ինքնաբավության սկզբունքի մարմնավորում: Որևէ «այլ»-ի չհակադրվող կամ համարժեք «այլ»-եր չունեցող ընդհանրությունների ինքնությունը, այդու, կարող է միայն վերացական (պատկերացման մեջ) լինել, բայց ոչ երբեք՝ նյութական-իրական [4]:

Սա չի նշանակում, որ մարդկությունը գոյություն չունի. մարդկությունն իր նյութական տեսքով գոյություն ունի՝ հե՛նց որպես ազգային բազմազանություն, որպես բարդ, միջնորդավորված, ոչ թե անմիջականորեն տրված միավոր: Համամարդկային պատմության գործող անձերն ազգերն են, ոչ թե մարդկությունն ընդհանրապես, և հենց ազգերի արարմամբ էլ առաջ է շարժվում համամարդկային պատմությունը, որի ընդհանրական գոյությունը չի ժխտվում «ճյուղավորմամբ» [5-7]։

Ազգային միավորների, որպես անհատների, «բնական» (որքանով «բնական» եզրը կիրառելի է հասարակական երևույթի նկատմամբ) մղումներն են՝ ա. ինքնապահպանումը, բ. զարգացում-ծավալումը, գ. ինքնարտահայտումը: Բնական-բնազդականից վերածվելով գիտակցվածի՝ այդ մղումները դառնում են ազգային-քաղաքական առաջնային նպատակներ՝ ա. անվտանգություն, բ. առաջընթաց, գ. ստեղծագործություն:

Բայց արդյո՞ք այս նպատակների իրացման համար պարտադիր է անկախ ազգային պետականությունը:

Պետությունները և ազգերը

Խնդրին նետված պատմական հայացքը հուշում է, որ բոլոր այն միավորները, որոնց, թեկուզ առանց գիտական վերջնական ճշգրտության, բայց, համենայն դեպս, ներհայեցողությամբ կոչում ենք ազգեր՝ տարբերակելով ազգը ցեղային, համայնքային և նման այլ միավորներից, սերտորեն կապված են գոյություն ունեցող կամ ունեցած որևէ պետության հետ: Ի սկզբանե ոչ թե ազգերն են ստեղծել պետություններ, այլ պետությունները՝ ազգեր: Այլ բան է, որ ազգերը գոյատևում են նաև իրենց ձևավորած պետությունների անկումից հետո՝ որպես որոշակի ներքին կազմակերպում ունեցող միավորներ, սակայն ազգի ձևավորման սկզբնական ազդակը, որպես կանոն, տալիս է պետությունը, որը, միասնական քաղաքական, ռազմական, հոգևոր, մշակութային, տնտեսական համակարգերի մեջ միավորելով առանձին՝ ազգակից կամ ոչ ազգակից ցեղերը, համայնքները և այլն, դարերի ընթացքում «կռում-կոփում» է նրանց միասնական ինքնությունը: Խոսքը տվյալ դեպքում ոչ միայն արդիական, այլև հին և միջնադարյան պետությունների մասին է (ի հակադրություն այսօր նորաձև համարվող «կոնստրուկտիվիստական» տեսությանը, որն իրականում այլ բան չէ, քան ամենևին էլ ոչ շատ նոր՝ դասական մարքսիստական մոտեցում ազգային խնդրին [8], և որն ազգերի գոյացումը կապում է միայն նոր ժամանակների պետությունների հետ): Անշուշտ, սա բարդ ու բազմերանգ գործընթացի ուրվագծային ու պարզեցված նշում է. պետությունից բացի, կարևոր նախնական դեր են կատարում այլ գործոններ ևս՝ կրոնը, լեզուն, ծագումը, տնտեսությունը և այլն, սակայն այս ամենը չի ժխտում պետության վճռական և մեծ մասամբ՝ վերջնական դերն ազգային ինքնությունների կայացման գործում:

Հայկական ազգային ինքնության պատմությունը լավագույնս ներկայացվում է հենց այս կաղապարի միջոցով: Եթե նույնիսկ ընդունենք, որ նախնադարում ամբողջ Հայկական լեռնաշխարհը (ՀԼ) բնակեցված էր միայն բնիկ հայախոսներով (ինչը հազիվ թե այդպես եղած լիներ), ապա, միևնույն է, լեռնաշխարհի տարածքը հին ժամանակների հաղորդակցման միջոցների տեսակետից այնքան ընդարձակ է, իսկ ռելիեֆը՝ այնքան կտրտված, որ դրա տարբեր մասերում (ասենք՝ Ծոփքում և Սյունիքում) ապրող մարդկանց փոխադարձ կանոնավոր շփումը չափազանց խնդրահարույց է: Բնական պայմաններում, առանց «վերևի» միջամտության, այստեղ կձևավորվեին ոչ թե մեկ, այլ մի քանի առանձին ինքնություններ, թեկուզ՝ նույն հայալեզվության հիմքի վրա, ինչպես տարբեր, հաճախ նույնիսկ՝ հակադիր կամ թշնամական ազգային ինքնություններ են ձևավորվել Հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի այլ ճյուղերի՝ սլավոնականի, գերմանականի, կելտականի հիման վրա (չէ՞ որ հայերենը հնդեվրոպական ընտանիքում իր դիրքով ոչ թե սոսկ լեզու է, ինչպես անգլերենը, գերմաներենը, ռուսերենը, այլ նախ՝ ճյուղ, խումբ, ինչպես գերմանականը կամ իրանականը):

Ճիշտ է, որպեսզի պետական գործոնի բացարձակացման տպավորություն չստեղծվի, նշենք, որ պետություններն ու ինքնությունները հաճախ ձևավորվում են աշխարհագրական քիչ թե շատ բնական միավորների սահմաններում (պետականից դուրս այլ գործոններից՝ լեզու, կրոն և այլն, կարծում ենք՝ հենց աշխարհագրականը պետք է առանձնացնենք որպես առավել կարևոր): Օրինակ, Հարավային Եվրոպայում Պիրենեյան, Ապենինյան, Բալկանյան թերակղզիներից յուրաքանչյուրը, չնայած պատմական-քաղաքական զարգացումների վայրիվերումներին, ի վերջո հայրենիք դարձավ մեկ ազգային ինքնության (Պիրենեյներում՝ երկու, բայց դա աշխարհաքաղաքական որոշակի զարգացումների՝ անգլո-իսպանական հակամարտության արդյունք էր, այսինքն, ինչ-որ տեղ, պատահականություն): Նույնը՝ Իրանական լեռնաշխարհում, Հնդկաստանում և այլուր: Իսկ, օրինակ, Եվրասիական տափաստանի բնական միասնությունը նախահիմք դարձավ Ռուսաստանի տարածքային ծավալման [9]: Բայց նախահիմքն իրենով դեռ չի կարող ստեղծել ինքնություն. դրա համար պետք է մարդկային՝ քաղաքական կամք և ստեղծագործություն: Հայկական լեռնաշխարհը, իր ներքին բազմազանությամբ ու հակադրություններով հանդերձ, նույնպես բնական միասնություն է՝ հարևան բնական միջավայրերին հակադրված շեշտված առանձնահատկություններով (իհարկե, նման բնական միավորների սահմանները բացարձակ չեն, ինչպես բացարձակ չէ որևէ ընդհանրացում. բոլորն էլ ունեն անցումային գոտիներ, որտեղ մեկը սահուն կերպով անցնում է մյուսին, սակայն դա չի ժխտում ուրույնությունը, քանզի իրար են հակադրվում ոչ թե սահմանները, այլ կենտրոնները, ուր խտացված են շեշտված տարբերությունները) [10, 11]:

Հայկական ինքնության բուն պատմությունը սկսվում է այն պահից, երբ ՀԼ մեծ մասը միավորվում է մեկ պետության սահմաններում, ինչի մեկնարկն էական չէ, թե որ կետից կհաշվենք՝ Ուրարտուից (անկախ դրա վերնախավի էթնիկ պատկանելության հարցից), Երվանդունիներից, թե Արտաշիսյաններից. էական է միայն՝ ո՛ր միասնական պետության սահմաններում է սկսվում և խորանում այն հաղորդակցությունը, որը հիմքն է դառնում հետագա միասնական ինքնության: Գործընթացի սկիզբ է դառնում մեկ արքայի հպատակների՝ ռազմական և տնտեսական հողի վրա կայացող հաղորդակցումը՝ նույն բանակում ծառայելը, նույն արշավանքներին մասնակցելը, նույն հարկերը վճարելը և այլն: Ապա հաղորդակցությունը խորանում է, ստանում ավելի նյութական-շոշափելի բովանդակություն՝ ռազմական, տնտեսական, քաղաքական խորացող միությանն ավելանում են լեզվական, մշակութային, կրոնական միությունները¹:

Երբ 428թ. հայոց թագավորությունն ընկնում է և երկիրը կորցնում է իր արտաքին՝ իրավական անկախությունը, հաջորդող դարերի ընթացքում հայկական թագավորության սահմաններում ձևավորված ազգային ինքնությունը չի վերանում և անգամ շարունակում է զարգանալ ու ամրապնդվել²: Թվում է, թե սա հակասում է ազգերի կյանքում պետության վճռական դերի մասին մեր պնդմանը: Պետք է հասկանալ, սակայն, որ թագավորության անկումից հետո հայոց ինքնությունը պահպանվեց ոչ թե ինքն իրեն՝ «բնականորեն» կամ ինչ-որ հրաշքով, այլ հե՛նց շնորհիվ թագավորության գոյության ընթացքում ստեղծված համակարգերի: Այլ կերպ ասած՝ ընկավ միայն թագավորության արտաքին «կեղևը», սակայն թագավորությունը պահպանվեց այնքանով, որքանով շարունակեցին գործել ու զարգանալ դրա օրոք առաջացած ազգային համակարգերը: Պատահական չէ Եղիշեի ձևակերպումը, թե Արշակունիների անկումից հետո թագավորությունն ընկավ «ի նախարարսն հայոց անկանէր թագաւորութիւնն. զի թէպէտ և գանձն յարքունիս Պարսկաց երթայր, սակայն այրուձին Հայոց բովանդակ ի ձեռն նախարարացն առաջնորդէր ի պատերազմի» («իշխանությունն անցավ հայոց նախարարներին. որովհետև թեպետև հարկը Պարսից արքունիքն էր գնում, սակայն Հայոց հեծելազորն ամբողջապես նախարարներն էին առաջնորդում պատերազմի ժամանակ») [12], իմա՝ Հայաստանի ներքին անկախությունն ու ինքնիշխանությունը պահպանվեցին (սա չի նշանակում, թե թագավորության կորուստն անհետևանք անցավ, այլ՝ որ դրա կորստյամբ հայկական քաղաքական սուբյեկտությունը լիովին չվերացավ, ինչի մասին ավելի մանրամասն կխոսենք ստորև):

Միջնադարյան Հայաստանի ազգային համակարգերը

Թագավորության անկումից հետո երկար դարեր պահպանվեց նախարարական համակարգը՝ հայկական ինքնուրույն ռազմական և ներքին կառավարման ուժը: Պարսկական տիրապետության շրջանում (5-7-րդ դդ.) հայ նախարարներից յուրաքանչյուրը շարունակեց իշխել իր գավառում, և յուրաքանչյուրը՝ իր ռազմական ուժով, որոնք միասին կազմում էին Հայոց բանակը: Նախարարական իշխանության՝ փաստացի տեղական ինքնիշխանության վրա հիմնված ռազմական այս համակարգը հայկական ներքին անկախության ողնաշարն էր դարերի ընթացքում. դրա խոշոր մնացորդները Ղարաբաղում և Սյունիքում պահպանվեցին ընդհուպ մինչև 18-րդ դարի վերջ - 19-րդ դարի սկիզբ: Դրա շնորհիվ էր, որ թագավորությունից զուրկ հայերը մնացին կարևոր ռազմական, հետևաբար՝ քաղաքական գործոն: Եվ սա էր հայոց անկախության, հայոց պետության գոյության յուրահատուկ կերպը. վերացել էր պետության վերնահարկը՝ թագավորական իշխանությունը (որն անկախությունն էր մարմնավորում նախ և առաջ միջազգային իրավական հարաբերություններում), բայց շարունակում էին գործել պետության «միջին» հարկերը, այդ թվում՝ ռազմական համակարգը, որով անկախության և պետության կորուստը մասնակի էր: Հայաստանն իր անկախությունը կորցրեց միջազգային հարաբերությունների տեսակետից, բայց ներքին դիտանկյունից անկախությունը պահպանվում էր, քանզի ամեն հայ իշխան շարունակում էր մնալ իր գավառի և իր ռազմական ուժի տերը, իսկ Հայոց բանակը շարունակում էր գործել որպես առանձին միավոր՝ իր առանձին հրամանատարով: Եթե այս ապակենտրոն համակարգը մի կողմից՝ թուլացնում էր հայոց պետությունը Հայոց թագավորության շրջանում, ապա մյուս կողմից՝ նույնքան թուլացնում էր ցանկացած օտար տիրապետություն [13]: Կարևոր է հասկանալ, որ քանի դեռ գոյություն է ունեցել հայկական նախարարական համակարգը, որը ենթադրել է՝ ա. յուրաքանչյուր նախարարության տեղական ինքնիշխանություն, բ. սեփական ռազմուժի գոյություն, Հայաստանն ընկել է օտար լծերի տակ, բայց բառիս բուն իմաստով չի նվաճվել [14]: Սա է պատճառը, թե ինչու չի կարելի նույնացնել 5-9-րդ դդ. օտար տիրապետության տակ եղած Հայաստանն ավելի ուշ շրջանների նվաճված Հայաստանին, երբ հայկական ռազմական համակարգն արդեն վերացել էր գավառների մեծ մասում, իսկ որտե՛ղ առկա էր և ո՛ր չափով առկա էր, նախկին կիսանկախ վիճակը շարունակում էր պահպանվել:

Մյուս համակարգը, որը պահպանվեց թագավորության անկումից հետո, հոգևոր համակարգն էր՝ Եկեղեցին՝ որպես հասարակական հաստատություն, «բարձր» մշակույթը՝ գիր-գրականություն, գիտություն, արվեստ և այլն, որոնք հնում հենց Եկեղեցու տիրույթում էին: Այս համակարգում ոչ միայն պահպանում, այլև զարգացում արձանագրվեց՝ որպես անկախ թագավորության անկման յուրահատուկ փոխհատուցում և թագավորության շրջանում ներդրված ջանքերի արգասիք³: Այստեղ միայն նշենք (առանց հետագա մանրամասնեցման), որ երկու՝ ռազմական և հոգևոր համակարգերի գոյությունն ու գործը չի կարելի պատկերացնել անջատ-անջատ, իրարից բացարձակ անկախ: Իրականում դրանք սերտորեն կապված և միմյանցից կախված են. հոգևոր գործունեությունը և հոգևոր ոլորտի առաջընթացն ապահովվում էին մեծ մասամբ ռազմական համակարգի ուժով: Հայկական եկեղեցու ինքնուրույն դիրքը, նրա հեղինակության աստիճանը, ինքնուրույն հայ գրականության և արվեստի ստեղծումն ու զարգացումը և այլն հնարավոր էին միայն շնորհիվ սեփական ռազմական ուժով ապահովված ներքին անկախության, յուրահատուկ «կիսապետական» դրության [15]: Հետագա դարերում էլ այս հարաբերությունը զգալի չափով նույնն է մնում. մշակութային ձեռքբերումների մեծ մասը կենտրոնանում է այն տեղերում, ուր պահպանվում էր հին հայկական համակարգը, իսկ դրանից դուրս մշակութային վերելքները, ապահովված օտար ուժերի հովանավորությամբ, որպես կանոն, կարճատև և ընդհատուն են լինում⁴: Մյուս կողմից՝ հոգևոր համակարգն իր լավագույն դրսևորումներում հիմնավորում, զարգացնում և ամրապնդում էր հայոց անկախությունը, ինչի դրսևորումն էին դավանաբանական վեճերում ինքնուրույն դիրքը, ինքնուրույն գրի, գրականության և գիտության, ինքնատիպ եկեղեցական ճարտարապետության ձևավորումն ու զարգացումը և այլն: Այս ամենը եթե մի կողմից՝ հնարավոր էր հայկական ռազմուժի հիմամբ, ապա մյուս կողմից՝ իրենով իսկ ուժաստեղծ էր և ամրացնում էր ազգային քաղաքական ինքնուրույնությունը, նաև դասելով հայերին աշխարհի այն ազգերի շարքին, որոնք ազգայինի միջոցով ունիվերսալ, համամարդկային արժեքներ են ստեղծել (իսկ այդպիսի արժեքներ, որքան էլ հակասական թվա առաջին հայացքից, ի զորու են ստեղծել նախ անկախ ազգերը. կախյալները սովորաբար «արտադրում» են միայն տեղական նշանակության, «գավառական» մշակույթ):

Այս երկու հիմնական՝ ռազմական և հոգևոր համակարգերի հիմքով հետագա դարերում մի քանի անգամ վերածնվեց հայկական անկախությունը: Այսինքն՝ Հայոց թագավորության շրջանում ձևավորված և թագավորության անկումից հետո իրենց գոյությունը պահպանած համակարգերը բավականաչափ ներուժ ունեցան նպաստավոր պայմաններում վերականգնելու պետության «վերին հարկը»՝ թագավորությունը, միջազգային իրավական անկախ կարգավիճակը: Դարերի ընթացքում հայոց անկախ պետությունը վերականգնվել է ոչ թե զրոյից, այլ շնորհիվ սկզբնական պետության սահմաններում արդեն մեկ անգամ ձևավորված համակարգերի: Այլ կերպ ասած՝ հայոց պետությունը վերականգնել է ինքն իրեն, որովհետև թագավորության անկման պայմաններում նշյալ համակարգերի գոյությունն այլ բան չէր, քան նույն այդ պետության գոյության մի կերպ, պարզապես զուրկ վերնահարկից՝ թագից: Նույնիսկ այսօր, գիտակցենք, թե ոչ, մեր անկախության և, ընդհանրապես, որպես ազգ գոյության նախահիմքը միջնադարի այդ համակարգերն են:

Տեսնում ենք, ուրեմն, որ եթե մի կողմից՝ ազգը ձևավորվում է անկախ պետության սահմաններում, ապա մյուս կողմից՝ դա չի նշանակում, որ ազգի գոյությունը դադարում է պետության անկումից հետո. ավելին, պետության կողմից ձևավորված ազգն արտաքին բարենպաստ պայմաններում ինքն է վերականգնում պետական անկախությունը: Ի դեպ, հետաքրքիր է, որ այդ ներուժն անուղղակիորեն գիտակցվել է հենց միջնադարում. համենայն դեպս, անթույլատրելի չի թվում նման մեկնաբանություն տալ միջնադարում տարածված այն տեսիլքներին, որոնցում խոսվում է հայոց թագավորության անկման և ապագայում վերականգնման մասին: Որպես դրանց համեմատաբար վաղ օրինակ կարող ենք հիշել Ղազար Փարպեցու մատյանում զետեղված Սբ. Սահակին վերագրվող տեսիլքը, ուր հայոց թագավորության անկմանն անմիջական վկա սրբի անունից կանխատեսվում է ապագայում Արշակունյաց թագավորության վերականգնում [16]:

Հայկական միջնադարյան համակարգերի անկումը

Անկախ թագավորության կորուստը, որքան էլ չի նշանակել ազգի վերացում «այսօր ու այստեղ» և նույնիսկ չի բացառել ինքնության հետագա զարգացումը, այդուհանդերձ, երկարատև կտրվածքով հանգեցրել է հայկական համակարգերի անկմանը: Այդպես դարերի ընթացքում թուլանում և մաշվում է հայկական ռազմական համակարգը. այն նախ վերանում է որոշ ծայրամասային շրջաններում, հատկապես արևմուտքում և հարավում, ուր արտաքին գործոնների ազդեցությունն առավել ուժեղ էր: Հատկապես հակասական են եղել հայկական ռազմական համակարգի հարաբերությունները Բյուզանդական կայսրության հետ: Եթե մի կողմից՝ հայ նախարարները պարսից և արաբական տիրապետության դեմ իրենց պայքարում հենվել են բյուզանդական աջակցության վրա, ապա մյուս կողմից՝ Հայաստանի հենց բյուզանդական տիրապետության տակ ընկած մասերում հայկական ներքին ինքնավարությունը, հիմնված նախարարական համակարգի վրա, առավել արագ է վերացել: Խնդիրն այն է, որ հայկական ավատական-ազնվական համակարգը և կայսերական բյուրոկրատական պետության համակարգն իրար հակասում են (ի տարբերություն, օրինակ, ծագմամբ և կառուցվածքով իրար շատ մոտ հայկական և իրանական համակարգերի): Եթե հայ-բյուզանդական մշակութային հարաբերությունները շարունակաբար հարստացրել են մեզ (մշակութապես մենք, ըստ էության, բյուզանդական աշխարհի մասն ենք), ապա քաղաքական հարաբերություններում կարելի է ձևակերպել հետևյալ օրինաչափությունը. մեզ համար հավասարապես վնասակար է եղել և՛ Բյուզանդիայի չափից ավելի թուլացումը, և՛ չափից ավելի ուժեղացումը։ Ձեռնտու եղել է միայն միջին դիրքը. ոչ այնքան ուժեղ, որ Հայաստանը նվաճվի բյուզանդացիների կողմից, բայց ոչ այնքան թույլ, որ կտրվեն մշակութային ու քաղաքական կապերը քրիստոնյա մեծ աշխարհի հետ, և խախտվի մեծ տերությունների հավասարակշռությունը: Հայկական անկախության համար առավել բարենպաստ վիճակ է ստեղծել երկուսի՝ Արևմուտքի և Արևելքի աշխարհաքաղաքական հավասարակշռությունը: Ի տարբերություն Արևելքի՝ Արևմուտքը, երբ իր անմիջական տիրապետությունն է հաստատել Հայաստանում, չի բավարարվել արտաքին գերակայութմամբ, այլ փորձել է իրապես նվաճել երկիրը՝ գիտակցաբար քայքայելով դրա ռազմական և հոգևոր ինքնավար համակարգերը, ինչին էլ միտված էին Հուստինիանոսի ռեֆորմը, Վասպուրականի 11-րդ դ. գաղթը, դավանական վեճերի հարուցումը և այլն [17-19]. հետագայում՝ Բյուզանդիայի անկմամբ, նույն երկակի դերն է կատարել կաթոլիկ Արևմուտքը⁵:

Իհարկե, բյուզանդական գործոնը միակը չէր, որ թուլացնում էր հայկական համակարգերը։ Հաշվի պետք է առնել ոչ միայն բյուզանդական կամ այլ արտաքին գործոնները, այլև զուտ «մաշվելու» ներքին միտումը. որքան էլ թագավորության ներսում ստեղծված համակարգերն օժտված լինեին պետականազուրկ պայմաններում գոյատևելու և նույնիսկ զարգանալու ներուժով, միևնույն է, կորցնելով իրենց բնական հենքն ու միջավայրը՝ անկախ թագավորությունը, չէին կարող տևական կտրվածքով ներգծված լինելով օտար համակարգերի մեջ՝ չկորցնել իրենց նախնական ուժը:

Ինքնիշխան, այսինքն՝ հայկական իշխանական-ռազմական համակարգով ապահովված Հայաստանի տարածքն աստիճանաբար կրճատվում էր: Արդեն Բագրատունիների անկումից հետո՝ 11-րդ դարից այս կողմ, այդ համակարգը պահպանվում է միայն Հայաստանի հյուսիս-արևելքում՝ 13-րդ դարում հիմք տալով հայկական նոր վերածննդին, իսկ մյուս՝ Հայաստանից գաղթեցված կամ գաղթած հայկական ռազմուժի հատվածն էլ դառնում է բուն Հայաստանից դուրս վերածնված Կիլիկյան հայկական պետության կորիզը: Կիլիկիայի օրինակը հատկապես կարևոր է: Ինչո՞ւ հայկական պետությունը վերածնվեց հենց Կիլիկիայում, այլ ոչ, օրինակ, Վասպուրականում կամ Տարոնում: Իհարկե, կային բարենպաստ արտաքին հանգամանքներ, բայց հիմնական պատճառն այն էր, որ այդ պահին Կիլիկիայում և դրա շուրջն էր կուտակվել «հայոց զորքը»՝ հայ ազնվականության մի մեծ հատված, որը բուն Հայքից գաղթել էր Բագրատունյաց և Արծրունյաց թագավորությունների անկումից հետո: Ո՛րտեղ հայկական զորքն էր, այնտե՛ղ էլ վերածնվեց հայոց պետությունը. ոչ մի բարենպաստ արտաքին հանգամանք ինքնին չի կարող որևէ գործընթացի ազդակ դառնալ, եթե չկա ներքին բավարար հիմք:

Կիլիկիային զուգահեռ՝ հայկական ռազմական համակարգը նոր վերածնունդ է ապրում 13-րդ դարում Արևելյան Հայաստանում՝ Զաքարյանների, ապա Օրբելյանների և մյուս իշխանական տների գլխավորությամբ: Այստեղ նույնպես վերելքին հաջորդում է հաջորդ դարի աստիճանական անկումը՝ կրկին՝ Կիլիկիային զուգահեռ։ Բայց նույնիսկ 18-րդ դարում երբեմնի համահայկական իշխանական համակարգի մնացորդները Ղարաբաղում, Ղափանում և մասամբ՝ Լոռիում հայկական ռազմաքաղաքական նոր վերածննդի հիմք են դառնում՝ այս կետում ստեղծելով հնագույն հայկական համակարգն ու այսօրվա Հայաստանը կապող կամուրջը:

Հայաստանի ա՛յն վայրերում, ուր հայկական իշխանական համակարգը վերանում էր, հայությունը ռազմաքաղաքական գործոնից վերածվում էր կրոնամշակութային համայնքի, մեծ մասամբ՝ զուրկ քաղաքական ազդեցությունից: Սա ընդհանուր միտումն է, որովհետև որպես կրոնական համայնք էլ հայությունն ամեն տվյալ վայրում որոշակի գործունակություն կարող էր պահպանել, նախ՝ շնորհիվ այն վայրերի անուղղակի ազդեցության, ուր հայոց իշխանական համակարգը դեռ կենդանի էր, և երկրորդ՝ շնորհիվ ուշ միջնադարում ձևավորված հայկական միջազգային առևտրական համակարգի ազդեցիկության, որի միջոցով հայությունը կարողանում էր Արևմուտքի և Արևելքի միջև կարևոր միջնորդի դեր ստանձնել՝ ոչ միայն զուտ առևտրական, այլև, մասամբ, դիվանագիտական, ինչպես նաև հոգևոր արժեքների փոխանակման ոլորտներում, ինչով որոշ դեպքերում ցանկալի և հովանավորյալ տարր էր դառնում եվրոպական ու արևելյան շատ տիրակալների համար: Ընդհանուր միտումը, սակայն, դրանով չի ժխտվում. հայությունը քաղաքական գործոնից, այսինքն՝ ազգից, կրոնական համայնքի վերածվելու ճանապարհին էր, թեև այդ միտումը երբևէ չհասավ կատարյալ իրականացման:

Միայն հոգևոր՝ կրոնամշակութային համակարգի «հույսին մնացած» ազգը կորցնում է իր գործունակությունը և վերածվելով այլոց քաղաքականության առարկայի՝ զգալի չափով զրկվում է իր «ազգային կարգավիճակից» այնքանով, որքանով ազգայինը ենթադրում է ինքնուրույն որոշումներ ընդունելու և կարևորը՝ դրանք գործադրելու և պաշտպանելու հնարավորություն:

Ուշ միջնադարի և նոր շրջանի հայկական համակարգերն ու հայկական պետությունը

Վերջապես, 19-րդ դարի վերջից սկիզբ առան և զարգացան հայկական նոր համակարգերը՝ քաղաքական, ռազմական և հոգևոր, բայց դրանց անգամ համառոտ տեսությունը հասկանալի պատճառներով այստեղ բաց ենք թողնում: Պարզ պետք է լինի մի բան, սակայն. այն, ինչ այսօր ունենք որպես Հայաստան, արդյունք է վերը նկարագրված հին ու նոր համակարգերի պատմական զարգացման։ Ոչինչ անհետ և անհետևանք չի անցել, և այսօրն արդյունք է անցած օրերի, ինչպես այսօրը վաղվա հիմքն է: Այսօրվա անկախ Հայաստանը մի կողմից՝ գոյացավ պատմական Հայաստանի այն հողակտորի վրա, ուր հին շրջանի հայկական համակարգերը կամ դրանց մնացորդներն ամենից երկար էին պահպանել իրենց գոյությունը և առավել ուժեղ՝ իրենց դիրքերը⁶, մյուս կողմից էլ՝ արդյունք է նոր շրջանի պայքարի: Նորագույն շրջանի հայկական պետությունը, որը, անկախ իր իրավական կարգավիճակից, փաստացի անընդմեջ գոյատևում է 1918-ից ցայսօր⁷, արդյունք է մի կողմից՝ հնից ժառանգված, մյուս կողմից՝ նոր շրջանում ստեղծված համակարգերի գործունեության։ Իսկ ունենք ա՛յն չափի և ա՛յն ուժի պետություն, որքան կարողացել ենք նախաանկախական շրջանում գործածել մեր ազգային համակարգերը: Համենայն դեպս, երբ դժգոհ ենք մնում՝ համեմատելով մեր ներկայիս չափն ու ուժը նախորդ դարերի հետ, պետք է հասկանանք, որ մեր ճակատագիրը՝ որպես Մերձավոր Արևելքի երբեմնի հզոր քրիստոնեության մնացորդ, կարող էր առավել նման լինել ոչ թե մեր ներկայիս, այլ այսօրվա ասորիների վիճակին. ոչ միայն պետությունից, այլև հիմնականում կոմպակտ բնակության տարածքից զուրկ, աննշան ռազմական և քաղաքական գործոն հանդիսացող կրոնական փոքրամասնության ճակատագիր [20]:

Ուրեմն, ազգային պետությունը վերացականություն չէ՝ զրոյից գոյացած ու զրոյի վրա կառուցված դատարկ անվանում չէ, այլ պատմական զարգացման ամբողջության նյութական արդյունք: Այն օդում կախված չէ, միայն ներկայի մաս չէ, այլ սերունդների կողմից կատարված ներդրումների համահավաք: Անցած սերունդների ջանքերն ու պայքարները, հաղթանակներն ու պարտություններն այստեղ նույնքան նյութական են, որքան ներկան [21]: Եթե մեր պետությունը կոչում ենք Հայաստանի, այլ ոչ, օրինակ, Վրաստանի Հանրապետություն, դրանով իսկ փաստում ենք, որ այն չի կարող լինել ընդամենը մե՛կը մյուս նման պետություններից՝ նրանցից ոչնչով չտարբերվող, անհատականությունից զուրկ հանրապետություն: Այն պահից, երբ ճանաչում ենք որևէ պետության առանձին գոյության իրավունքը և համարում դրա անկախությունն արժեք, լռելյայն ընդունում ենք, որ այդ պետությունը, բացի ընդհանուրին բնորոշ պետականից, ունի նաև այլ՝ հավելյալ իմաստ ու նպատակ, որը տարբերում է նրան այլ պետություններից: Հակառակ դեպքում պետք է ընդունենք, որ տարբերությունը զուտ անվանական է, հետևաբար՝ առանձին գոյությունը՝ անիմաստ («զի անունն նշանակութիւն է իրաց ինչ, և աննշանական ձայնն ոչ ինչ իր նշանակէ... անունն զմի իր նշանակէ որոշաբար» [22]): Ուրեմն, բացի վերացական ընդհանուրից, պետությունը պետք է ունենա իր անհատական իմաստն ու նպատակը, և եթե խոսքն ազգային պետության մասին է, ապա՝ ազգային անհատական նպատակը: Անհատի, տվյալ դեպքում՝ ազգային անհատականության բնական ձգտումը, իսկ կատարյալ վիճակում՝ նաև գիտակցված նպատակն ինքնաբացահայտումն է՝ ա. ինքնապահպանում, բ. ինքնակազմակերպում, գ. զարգացում՝ արժեքներ ստեղծելու, կուտակելու և կատարելագործելու միջոցով, դ. ազգային անհատականության ծավալում՝ ներքին բովանդակության հարստացում և իրենից դուրս՝ արտաքինին ուղղված ազդեցություն, ե. ազգային ներուժի և զ. ճակատագրի բացահայտում:

Բայց, ի վերջո, այն, ինչն արտահայտվում է ազգայինի միջոցով, հատկապես իր բարձրակետում, նույն ընդհանուրն է՝ համամարդկայինը։ Եվ ազգային բարձրագույն արժեքներն են ոչ թե նեղ իմաստով ուրույն-ազգագրականները, այլ համամարդկային տարողություն ունեցողները: Սա պատահական չէ, քանի որ ընդհանուրը, ինչպես տեսանք, ինքնաբացահայտվելու այլ կերպ չունի՝ անհատականից բացի։ Վերացական համամարդկայինը գոյություն չունի ինքն իրենով. այն նյութականացված է առանձին միավորներով, անհատներով («զի տեսակս ի ներքոյ իւր բազում անհատ նշանակէ» [23]), որով, եթե մի կողմից՝ ամեն տվյալ ազգի բարձրագույն արժեքներն առավել մեծ համամարդկային չափում ունեցողներն են, ապա մյուս կողմից՝ համամարդկային արժեքներից յուրաքանչյուրը մի որևէ մարդկային «ճյուղի» անհատական ստեղծագործությունն է: Հակասությունը համամարդկայինի և ազգայինի միջև այս՝ առավել բարձր մակարդակում զուտ վերացական-պայմանական է. իրականում դրանք նյութական անքակտելի միասնություն են⁸ [24]:

Հետևություն

Ազգերը ոչ միայն գոյանում են պետությունների միջոցով, այլև ձևավորված լինելով շնորհիվ պետության մեջ ստեղծված համակարգերի, «բնական» ձգտում ունեն պետականանալու, վերադառնալու դեպի կորսված անկախ պետության գոյությունը, դեպի «թագավորությունը»: Բայց պետությունը միայն ձև չէ, վերացականություն չէ՝ նրա նյութական բովանդակությունն ազգային համակարգերն են, որոնց կառուցման միջոցով իրականացվում են ազգային գոյության պահպանման, զարգացման և ինքնաբացահայտման գործառույթները:

Այստեղից գալիս ենք մեր սկզբնական հարցադրման պատասխանին:

Ինքնիշխան պետությունը մի կողմից՝ ազգային քաղաքականության բարձրագույն ձգտումն ու նպատակն է, մյուս կողմից՝ ազգային անհատականության ինքնաբացահայտման միջոց: Բուն նպատակն է նախ՝ ազգի պահպանումն իր հայրենիքում, երկրորդ՝ ազգային զարգացումը, որն էլ ոչ թե իր վերացական համապատասխանությունն է ինչ-ինչ արտաքին ստանդարտներին, այլ ազգային համակարգերի կայացումն ու արդյունավետ գործունեությունը, և այս երկուսով՝ պահպանմամբ և զարգացմամբ, ազգային անհատականության հնարավորինս կատարյալ ինքնաբացահայտումը՝ որպես համամարդկային արժեքներ և «պատմություններ» ստեղծող միավոր⁹: «Մենք ունենք մեր առաքելությունը, մեր խորհուրդը... Մենք ունենք մեր կարելի արքայությունը... Կազմենք մեր մեծությունները: Կազմենք զանոնք մեր հայրենիքին ամենեն նուրբ ու ամենեն տոկուն տարրերեն... Մեր Ֆաուստը ո՞վ գիտե ո՛ր վանքին անկյունը սատանաներուն հետ իր մտերմությունը կապրի հիմա: ...Մեծ գարծավորներ, ազգի շինողներ, ահա՛ մեզի պակասը» [26]:

Աղբյուրներ և գրականություն¹⁰

1. Գ.Խաժակ, «Ի՞նչ է ազգությունը», Կ.Պոլիս, 1912, էջ 26։

2. Հ.Քաջազնունի, «Ազգ և հայրենիք», «Հայրենիք» ամսագիր, Բոստոն, 1923 # 7, էջ 83-102, նույնը՝ առանձին գրքով, Երևան 2014, էջ 44-46։

3. Լ.Շանթ, «Ի՞նչ է ազգությունը», «Հայրենիք» ամսագիր, Բոստոն, 1923, #3։

4. Г.Ф.Г. Гегель, “Наука логики”, т. 1, Москва, 1970, с. 231-241.

5. Լ.Շանթ, «Ազգությունը հիմք մարդկային ընկերության», Երկեր, հ. 5, Ընկերաբանական և գրաբանական հարցեր, Բեյրութ, 2008, էջ 24-25։

6. Մ.Նալբանդյան, «Երկրագործությունը որպես ուղիղ ճանապարհ», Երկեր, Երևան, 1985, էջ 504։

7. Թ.Ավդալբեկյան, «Միքայել Նալբանդյան», Բանասիրական և հրապարակախոսական երկեր, նամակներ, Երևան, 2011, էջ 192-197։

8. И.Сталин, «Марксизм и национальный вопрос», Сочинения, т. 2, Москва, 1947, с. 290–367.

9. П.Савицкий, «Географический обзор России-Евразии», «Континент Евразия», Москва, 1997, с. 279-292.

10. Հ.Ասատրյան, «Հայկական բարձրավանդակի ընդհանուր բնութագիրը», Հատընտիր, Երևան, 2004, էջ 32-35։

11. Ռուբեն (Ռուբեն Տեր-Մինասյան), «Հայաստան միջցամաքային ուղիներու վրա», Բեյրութ, 1984, էջ 127-134։

12. Եղիշէ, «Վասն Վարդանայ և Հայոց պատերազմի», Երևան, 1989, էջ 12-13։

13. Հ.Մանանդյան, «Ֆեոդալիզմը Հայաստանում», Երկեր, հ. Դ, Երևան, 1981, էջ 406-407։

14. Ն.Ադոնց, «Քաղաքական հոսանքները հին Հայաստանում», Երկեր, հ. Ա, Երևան, 2006, էջ 220-221։

15. Ե.Տեր-Մինասյանց, «Հայոց եկեղեցու հարաբերությունները Ասորվոց եկեղեցիների հետ», Սբ. Էջմիածին, 1908, էջ 105։

16. Ղազար Փարպեցի, «Հայոց պատմություն», Երևան, 1982, էջ 79։

17. Լ.Տեր-Պետրոսյան, «Խաչակիրները և հայերը», հ. Բ, Երևան, 2007, էջ 6-10։

18. Ն.Ադոնց, «Հայաստանը Հուստինիանոսի» դարաշրջանում, Երևան, 1987, էջ 227-239։

19. Վ.Իսկանյան, «Հայ-բյուզանդական հարաբերությունները IV-VIIդդ.», Երևան, 1991։

20. Մ.Օրմանյան, «Հայ ազգություն», Կ.Պոլիս, 1880, էջ 12։

21. Ա.Ստեփանյան, «Պատմության հետագիծը», Երևան, 2014, էջ 44։

22. Յովհան Որոտնեցի, «Համառաւտ լուծմունք «Պերի Արմէնիաս» գրոցն», Երևան, 2014, էջ 76։

23. Յովհաննու Որոտնեցւոյ վերլուծութիւն ստորոգութեանց Արիստոտէլի, Երևան, 1956, էջ 60։

24. Վ.Նավասարդյան. «Հայաստանի Անկախությունը», Ժնև, 1924, էջ 38-41։

25. Ռոստոմ, «Այբ ու Բեն», Երկեր, Բեյրութ, 1979, էջ 36-37։

26. Հ.Օշական, «Հայաստանյայց գրականություն», «Անգղին կտուցին տակ (տեսական գրություններ)», Բեյրութ, 2008, էջ 37-39։

¹ Լեզվական միասնության հարցի հետ կապված. եթե մի պահ ենթադրենք, թե ՀԼ բոլոր բնակիչներն ի սկզբանե հայախոս են եղել, իսկ մյուս կողմից հիշենք, թե նույնիսկ նոր շրջանի հայկական բարբառները որքան բազմազան ու տարբեր են (որոշները՝ միմյանց կրողների համար անհասկանալիության աստիճանի), ավելի հեշտ կլինի պատկերացնել, որ նույնիսկ լեզվական միությունը Հայաստանում հնարավոր չէ և չէր՝ առանց պետության ու նրա համակարգերի միավորիչ գործոնի։

² Հատկանշական է, որ հետագա դարերի ընթացքում Մեծ Հայքի թագավորության տարածքից հայկական ինքնությունը վերացավ կամ թուլանալու միտում ունեցավ միայն մի քանի ծայրամասային վայրերում, որոնք բոլորն էլ Հայկական լեռնաշխարհի բնական միության տեսակետից անցումային լանդշաֆտներ են:

³ Չենք անդրադառնում ավելի «ստորին» հարկերի համակարգերին, օրինակ, գյուղական համայնքին, որը թեև քաղաքական ինքնուրույնության ներուժից զուրկ էր, բայց նույնպես ինքնակազմակերպման կարևոր ձև պետք է համարել առնվազն ազգային ինքնապահպանության տեսակետից:

⁴ Հետագա դարերի առումով պետք է հաշվի առնենք նաև հայկական միջազգային-առևտրական համակարգի ազդեցությունը, ինչը որոշ չափով լրացնում էր կործանվող ռազմական համակարգի բացը և մասնակիորեն ապահովում էր հայոց ինքնավար դիրքն ու հոգևոր ձեռքբերումների հնարավորությունը: Բայց դա, անշուշտ, շատ ավելի թույլ ուժ էր:

⁵ Սա հարցի շատ թռուցիկ ակնարկն է, մինչդեռ իրականության ողջ բազմակողմանիությունը հնարավոր է արծարծել առանձին հետազոտությամբ միայն:

⁶ Օրինակ՝ 15-րդ դարում Գրիգոր Տաթևացու ծրագրով ու նրա աշակերտների ջանքերով և Օրբելյան իշխանի աջակցությամբ կաթողիկոսական գահը Էջմիածին վերադարձնելը կարող ենք համարել ՀՀ ապագա անկախության նախահիմքերից մեկը։

⁷ Սովետական Հայաստանը, իր բոլոր առանձնահատկություններով հանդերձ, նույնպես հայկական պետություն էր, որի վարչական համակարգը փոխանցվեց ներկայիս Հայաստանին։

⁸ Եվ մյուս կողմից՝ քանի որ մարդը հանրային էակ է, ապա մարդկությունը նյութապես գոյություն ունի ոչ թե որպես առանձին մարդ անհատների հավաքույթ, այլ հանրային անհատականությունների «համերգ», որոնց միջոցով տեղի է ունենում համամարդկայինի զարգացումը: Մարդ անհատը նույնիսկ մեծագույն ցանկության դեպքում չի կարող իրեն դնել ոչ հանրությունից, ոչ էլ մասնավորապես ազգությունից դուրս. նա կարող է պարզապես մի ազգությունից տեղափոխվել մյուսը՝ լեզուն, մշակույթը և այլնը փոխելու միջոցով, բայց չի կարող լինել պարզապես մարդ՝ ինքն իրենով։

⁹ Համեմատեք. «Հայ ժողովուրդն ազատություն է ուզում... և այս խոսքը միակ այբն է, որի անհրաժեշտությունը բոլորի կողմից ընդունված պետք է համարել: Դա, իհարկե շատ որոշ պայման է, բայց արդյո՞ք ... ազատության ձգտելով մեր ժողովուրդը ուզում է միայն ազգային ինքնասիրությանը բավարարություն տալ, թե՞ այդ դրության հետ նա կապում է առհասարակ իր կեցության ընդհանուր բարեփոխումը: ...Սա այն բենն է, որի վրա անհրաժեշտ է կանգ առնել» [25]։

¹⁰ Հղումների ցանկը կազմելիս նպատակադրված կերպով շեշտը դրել ենք հայալեզու հեղինակների վրա, ոչ թե որովհետև անծանոթ ենք արտասահմանյաններին կամ անտեսում ենք դրանք, այլ խնդիր ունենալով ընթերցողի ուշադրությունը հրավիրել հոդվածում արծարծվող թեմաների վերաբերյալ այսօր մեծ մասամբ մոռացված կամ անտեսված հայալեզու տեսական գրականության վրա, որի բովանդակությունն ու մակարդակը, ըստ մեզ, չեն զիջում մեզանում առավել հայտնի օտար գրականությանը, սակայն որին դիմելուն տեսական հարցերում խանգարում են մեր գավառական բարդույթները՝ «ֆիրմա տղա» երևալու քաղքենիական ձգտումը:

դեպի ետ