ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՄԵԴԻԱՆԵՐԻ ԴԵՐԸ ՀԱՆՐՈՒԹՅԱՆ ԱՐԺԵՔԱՅԻՆ-ԳԱՂԱՓԱՐԱԿԱՆ ԴԱՇՏԻ ՁԵՎԱՎՈՐՄԱՆ ՄԵՋ. ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ՏԵՍԱԿԵՏՆԵՐԻ ԱՄՓՈՓՈՒՄ

23.01.2013

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՄԵԴԻԱՆԵՐԻ ԴԵՐԸ ՀԱՆՐՈՒԹՅԱՆ ԱՐԺԵՔԱՅԻՆ-ԳԱՂԱՓԱՐԱԿԱՆ ԴԱՇՏԻ ՁԵՎԱՎՈՐՄԱՆ ՄԵՋ. ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ՏԵՍԱԿԵՏՆԵՐԻ ԱՄՓՈՓՈՒՄ

Սոնա Մանուսյան
«Նորավանք» ԳԿՀ Տեղեկատվական հետազոտությունների կենտրոնի փորձագետ,
ԵՊՀ Անձի հոգեբանության ամբիոնի դասախոս, հ.գ.թ.

Աննա Ժամակոչյան
«Նորավանք» ԳԿՀ Տեղեկատվական հետազոտությունների կենտրոնի փոխղեկավար, ավագ փորձագետ

Այսօր բազմաթիվ առիթներով խոսում են հայկական ԶԼՄ՝ որպես անցանկալի արժեքներ, գաղափարներ և հարաբերությունների մոդելներ տարածող միջավայրի մասին։ Մտահոգության երանգը միշտ առկա է, տարբեր են շեշտադրումները։ Որոշ տեսակետների համաձայն՝ այդպիսի ազդեցությունը ծրագրված է հանրությանը որոշակի ուղղությամբ փոխելու նպատակով, մյուսներն ավելի հակված են այն համարել տարերային՝ եթերի շուկայականացման, պրոֆեսիոնալիզմի պակասի և մի շարք այլ գործոնների հետևանքով։ Ազդեցության ուղղորդված կամ տարերային լինելն արժեքների մեդիա-տարածմանն առնչվող հարցերից միայն մեկն է, որոնց արժե անդրադառնալ։ Հանրության գաղափարական դաշտի վրա ԶԼՄ ներգործությունն անվիճելի է, բայց այդ ազդեցությունն ունի տարբեր ասպեկտներ, ինչպես նաև սահմանափակումներ։ Ոչ վերջին հերթին հարկ է նկատի ունենալ, որ նման դերի գնահատումը կախված է մեդիայի տեսակից և սփռումից։ Այսպես, հեռուստատեսության դեպքում ազդեցության կշիռն ու ուղղությունն ավելի տեսանելի են. այն հետազոտողների և փորձագետների կողմից միաձայն նշվում է որպես ազդեցության, այդ թվում՝ արժեքների ձևավորման առաջատար։ Սա կարծես լրացուցիչ հիմնավորում չի պահանջում։ Այլ դեպքերում (օրինակ՝ ռադիո) նման ազդեցությունը դժվար է հստակ գնահատել, բայց այն շատ ավելի համեստ է։ Տպագիր մամուլի մասին կարող ենք նշել, որ անկախ քաղաքական-գաղափարական պատկանելությունից՝ դրանց ազդեցությունը գնահատվում է անշեղորեն նվազող՝ համացանցի աճող և հեռուստատեսության մնայուն ազդեցության ֆոնին։ Առանձին մեդիաների յուրահատկությունները թողնելով այլ վերլուծությունների՝ հոդվածում կքննարկենք ՀՀ մեդիա-դաշտում արժեքների տարածման մի քանի ընդհանուր միտումներ¹։ Պայմանականորեն այդ բնութագրիչները կառանձնացնենք ենթավերնագրերով, թեև դրանք սերտորեն փոխկապակցված են։

Կարևոր արժեքների ու գաղափարների իրադարձային, չգիտակցված ներկայացում

Ուշագրավ է, որ գաղափարական դաշտի վրա մեդիա-ազդեցությունը փորձագետները գնահատում են առավելապես որպես ենթագիտակցական, ակամա, ոչ գրագետ պրոցես։ Ընդ որում, դժվար և թերևս ավելորդ է գնահատել, թե այս երկու տարբերակներից որի դեպքում է «հանրային վնասն» ավելի մեծ։ Տարբեր համահասարակական կարևորության խնդիրներ և հասկացություններ, ինչպիսիք են ազգային շահը, բարոյականությունը, աշխատանքը, կրթությունը, լրատվամիջոցներում հիմնականում իրադարձային մակարդակի թեմաներ են՝ ի հակազդում լրատվական առիթ հանդիսացած միջադեպերի։ Այսինքն՝ քննարկումը հիմնականում արձագանքի, ոչ թե նախաձեռնության մակարդակում է։ Սա ունի վատ ու լավ առումներ։ Դրական կողմն այն է, որ գաղափարների տարածումն ագիտացիոն բնույթ չի կրում։ Ի վերջո, մեդիաները մեդիում՝ միջնորդ են և ոչ թե ագիտմեքենա, որի դեպքում միայն գաղափարների շրջանառումը կարող է լինել լիարժեք ուղղորդված և այդպիսով նաև՝ վերահսկվող։ Սա են հուշում փորձագիտական հետևյալ դիտարկումները². «Եթե ունենում ես իրազեկ հասարակություն, ունենում ես հզոր հասարակություն և ի վերջո՝ հզոր երկիր` անկաշկանդ, մրցակցող և՛ հոգևոր, և՛ քաղաքական, և՛ բիզնես դաշտում։ Դրանից ավելի էլ ի՞նչ ազգային նպատակ կամ շահ պետք է լինի։ Ի վերջո, ո՛չ լրագրողը, ո՛չ լրատվամիջոցը ազգային շահի առումով ավելի նպատակ իր առջև չպետք է դնի»։ «Մարդիկ այնպիսի պատկերացում ունեն, որ հեռուստատեսությունը հզոր բարոյական զենք է, որը պետք է բոլորին կրթի, դաստիարակի: Իսկ այն գործիք է, ինչպես բջջային հեռախոսը»։ Բացասական կողմերից է այն, որ կարևոր հարցերը քննարկվում են իմիջիայլոց, անգամ անփութորեն։ Փորձագետներից մեկի գնահատմամբ` «Կախված տարբեր իրադարձություններից, երբ քննարկվում է զինվորի սպանությունը կամ երբ ինտերնետում քննարկվում է երեխաներին սպանած մայրը, բարոյական արժեքների հարցն առաջ է գալիս։ Կամ երբ քննարկվում է Անժելա Սարգսյանն իր նկարներով, նորից բարոյականությունը մեջտեղ է գալիս։ Բարոյական արժեքների քննարկումը գալիս է դեպքից. որպես առանձին թեմա չի քննարկվում»։ Ընդ որում, քանի որ այսօր լրատվամիջոցների (հատկապես առցանց մեդիայի) հիմնական մեխանիզմը սենսացիոն լուրով տպավորելու մրցավազքն է, ընտրողաբար լուսաբանվում են հատկապես շեղվող, մարդկանց տհաճորեն զարմացնող արտառոց միջադեպեր։ Ինչպես նշում է մեդիա-փորձագետներից մեկը. «Լրատվամիջոցները տարածում են վատ գաղափարախոսություններ, քանի որ դա մարդկանց ուշադրությունը գրավելու միակ միջոցն է, քանի որ իրենք չեն կարողանում աշխատել որպես պրոֆեսիոնալ լրատվամիջոց»: Հարկ է նկատել, որ նման կոնտենտի ինտենսիվ մեդիա-արտացոլումը նպաստում է հասարակության կողմից ինքն իր մասին հապճեպ, գերընդհանրացված, հիմնականում՝ բացասական եզրակացությունների, ինչն ամփոփվում է փորձագիտական հետևյալ գնահատականում. «Եթե մարդն առաջինը ինտերնետից է կարդում, հետո հեռուստատեսությամբ դիտում ու նաև facebook է մտնում ու կարդում երեխաներին սպանած մոր մասին, բնականաբար, ասում է, որ հասարակությունն է այսպիսին»։

Համանման սկզբունքով է ձևավորվում նաև հեռուստասերիալների հավանական ազդեցությունը։ Կարելի է ենթադրել, որ իրենց ակնհայտորեն աննպաստ բովանդակության համար դրանք պարտական են ավելի շատ պրոֆեսիոնալիզմի պակասի և կարճաժամկետ շահի, քան գաղափարապես ապակողմնորոշելու գիտակցված օրակարգի։ Այսպիսի դիտարկումներ են անում միանգամից մի քանի փորձագետներ. «Մի քանի հոգով ենթադրում են, թե ինչը կարող է հետաքրքիր լինել հասարակությանը, և քանի որ շատ խոր գիտելիքներ չունեն, ֆանտազիան չի հերիքում, առաջնորդվում են վաղուց հայտնի պրիմիտիվ սխեմաներով, շատ էժան նկարահանում ու մատուցում են հասարակությանը՝ կարծելով, որ դա ապահովում է ռեյթինգ»։ «Եթե նայենք 2010 թվականի ամենաբարձր վարկանիշ ունեցող սերիալը՝ «Կյանքի գին»-ը, այդտեղ գլխավոր հերոսն ամուսնացավ մի աղջկա հետ, ում հետ սեռական կապ էր ունեցել իր հայրը։ Հիմա սա բարոյական արժեքների քարոզո՞ւմ է, թե՞ ոչ։ Վարկանիշն է ազդում. որքան անբարո և դժբախտ լինի գլխավոր հերոսուհին կամ հերոսը, այդքան ավելի շատ կնայեն»։ Հավելենք, որ թեև երբեմն նկատվում են նաև արժեքների և նորմերի նպատակային տարածման նախաձեռնություններ, դրանք հիմնականում արվում են ժամանակավրեպ խրատական ձևաչափերով, և դա, ինչպես փորձագետներն են արձանագրում, անարդյունավետ է. «Կան, իհարկե, բարձր արժեքների մասին խոսելու փորձեր, բայց դրանք վատ իմաստով բարոյախոսական, դիդակտիկ բնույթ ունեն»։ «Օրտեգա-ի-Գասետը վեպի մասին իր էսսեում խոսում էր վատ ու լավ վեպի տարբերության մասին։ Վատ վեպում գրում ես, որ տղան սիրում էր աղջկան, գժվում նրա համար։ Լավ վեպում այնպես ես նկարագրում, որ ընթերցողը հասկանում է, որ տղան գժվում էր աղջկա համար: Լավ ալիքը ոչ թե պետք է ասի, թե ինչպիսին լինել, այլ այնպիսի ֆիլմեր, հաղորդումներ ցույց տա, որ հասկանաս, թե ինչպիսին պետք է լինել»:

Արժեք-գաղափարների շրջանառության նոմինալ մակարդակ

Արժեքները մեդիայում հաճախ շրջանառվում են պարզապես որպես անվանումներ՝ մեկ այլ թեմա սպասարկելու համար։ Որևէ արժեքի անգամ ակտիվ հիշատակումներ տեսնելիս, հետևաբար, վաղ է դատել այդ արժեքի իմաստային կշռի մասին։ Այդ արտաքին, բառային շերտից այն կողմ կարող է երևալ անգամ հակառակ արժեքի գերակայությունը։ Այս առումով խոսուն են փորձագետների մի քանի դիտարկումներ. «Երբ արվեստից են խոսում, օրինակ՝ ինչ-որ հայ նկարչի մասին, խոսքն այն մասին է, որ նա հայ է, այլ ոչ թե որ լավ նկարիչ է: Կարող ես դիտել մեծ ռեպորտաժ հայ նկարչի մասին, բայց իր նկարներից ոչ մեկը չտեսնել: Ճիշտ է, փողային առումով մերկանտիլիզմը բավականին քիչ է տեղեկատվական դաշտում, բայց մատերիալիզմը գերիշխող հոգևոր կոնստրուկտն է»: «Զարգացումը ներկայացնում են զուտ, օրինակ, տնտեսական աճով կամ ՀՆԱ աճով: Մինչդեռ, եթե խոսում ես զարգացման մասին, պիտի ունենաս այն կետը, դեպի ուր դու զարգանում ես և ասես, թե որքանով ես դրան հասել»:

Ելնելով այսպիսի անորոշությունից՝ սխալ չի լինի պնդել, որ շրջանառվում են ավելի շատ բառեր, քան գաղափարներ։ Իսկ գաղափարախոսություններն ու արժեքներն այս դեպքում ավելի նման են «կոմունիկատիվ միջոցի», քան բուն «հաղորդագրության»։ Նշվածի հետևանքով ոչ միշտ է հեշտ նույնականացնել մեդիաների գաղափարական ուղղվածությունը, հետևաբար նաև գնահատել դրանց դերը հասարակության արժեքային-գաղափարական դաշտի ձևավորման գործում։ Ինչևէ, այդպիսի գաղափարների գեներացում ընթանում է, և դա հիմնականում իրականացվում է սոցիալական ցանցերում և շարժումներում, ինչպես նաև «օֆլայն ռեժիմով» աշխատող, որոշակի գաղափարական գիծ տանող անհատների ու խմբավորումների կողմից։ Իսկ արդեն լրատվամիջոցները, ներառյալ՝ առցանց, այդ թեմաները շրջանառում են «երկրորդ ձեռքից»՝ հաճախ առանց սեփական վերլուծական դիրքորոշման։

ԶԼՄ գաղափարական հստակ դիրքավորման բացակայություն, արժեքային դաշտի տարերայնություն և անկայունություն

Այնքանով, որքանով ԶԼՄ-ը չորրորդ իշխանություն են, դրանք, իհարկե, մասնակցում են հանրային արժեքների ձևավորմանը, սակայն ավելի շատ գոյություն ունեցող իրավիճակն արտացոլելու, քան այն քննարկելու ձևով։ Ասվածը պատկերավոր են դարձնում փորձագիտական հետևյալ դիտարկումները. «Իրականում ինչպես հասարակությունը, այնպես էլ՝ մեդիան։ Ինչպես հասարակության մեջ կա նախապաշարմունք, որ բոլորս հայ ենք, այնպես էլ կա հաղորդում, որը կոչվում է «Բարի լո՛ւյս, հայեր»։ Այսինքն՝ եզդիներին, ռուսներին ու ասորիներին «բարի լույս» չպետք է ասել»։ «Հասարակության մեջ առկա զզվանքն ու ատելությունը, որը պարզ չէ, թե որտեղից է, տեղափոխվում են մեդիաներ։ Դա հասարակության խնդիրն է, որն այնտեղ արտահայտվում է»։ Ընդ որում, մեդիաներն այս փուլում գրեթե չեն արտացոլում հստակ գաղափարական դոմինանտներ՝ փոխարենն արտացոլելով հանրության գաղափարական անորոշությունը։ Դա են մատնանշում փորձագետների հետևյալ գնահատականները. «Մեր երկրում ո՛չ ժողովրդավարություն է, ո՛չ բռնատիրություն։ Նույնն էլ լրատվամիջոցներում է. ո՛չ ազատություն է, ո՛չ անազատություն»: «Հիմնականում ընդդիմադիր մամուլը կրող է լիբերալ և ազգայնական գաղափարների և հիմա նաև՝ հակառուսական գաղափարների, իսկ պրոիշխանական մամուլը՝ ավելի կոնսերվատիվ, նույնպես ազգայնական, հակաադրբեջանա-հակաթուրքական գաղափարների: Բայց դժվար է միանշանակ ասել, քանի որ իրենք՝ լրատվամիջոցներն էլ իրենց կոնկրետ չեն դիրքավորում: Ելնելով տվյալ պահի կոնյունկտուրայից՝ կարող են ծայրահեղ ազգայնականությունից ընկնել կոսմոպոլիտության մեջ (...): Առաջնորդվում են իրավիճակով»։

Գաղափարական լուրջ քննարկումների սղություն

Նախորդ դիտարկումներից արդեն նկատելի է, որ գաղափարական հարցերը հիմնականում դուրս են մնում բանավեճի և վերլուծությունների ձևաչափից։ Գործ ունենք պատրաստի կաղապարներով աշխատող, ռեակտիվ (ոչ թե ակտիվ) մեդիայի հետ, որն ունի մասնագիտական որակի խնդիրներ։ Վերլուծական նյութ չմատուցելն այս դեպքում չենք կարող բացատրել պարզապես օբյեկտիվ լրահոս ներկայացնելու գիտակցական դիրքորոշմամբ։ Փորձագետներից մեկն այս առումով նշում է. «Կա ֆիքսված գաղափար, որ գործազրկություն է և այլն: Բայց որ ինչ-որ աշխատանք, մասնագիտություն ցույց տրվի, որը շատ կարևոր է, և որ երեխաները երազեն դա դառնալ, նման բան գոյություն չունի»: «Խոր քննարկումներ չկան ԶԼՄ-ում և չեն էլ կարող լինել, քանի որ այդ խոր քննարկումներին ամեն մեկը ունակ չէ: Իսկ մեր ԶԼՄ-ում հիմա, փաստորեն, «ամեն մեկն» է աշխատում»: Առհասարակ, իրական ինտելեկտուալների մոտ սուղ են արժեքային դաշտի վրա ազդելու, ձևավորիչ ազդեցություն ունենալու լծակները լայն հանրությանը հասանելի ԶԼՄ-ով։ Թեև չենք կարող հերքել, որ այսօր Հայաստանում առկա է տարբեր հին ու նոր ձևավորված ինտելեկտուալ խմբերի կողմից հանրայնորեն նշանակալի գաղափարների արտադրություն, բայց դա դեռևս համարժեք կերպով չի արտացոլվում լայն զանգվածներին հասանելի մեդիայում։ Գաղափարական սղության գործոններից մեկն այն է, որ մեդիա-բովանդակության (հատկապես հեռուստատեսության դեպքում) վերահսկման հիմնական մեխանիզմը մնում է անցանկալի թեմաների ֆիլտրացիան, «ներս չթողնելը» և ոչ թե անհրաժեշտ գաղափարների ներմուծումը, որը, թերևս, ավելի արդյունավետ մոտեցում կլիներ։ Վերահսկումը հատկապես վերաբերում է սոցիալ-քաղաքական ոլորտի տեղեկատվությանը, որն արդյունքում դառնում է միատիպ։ Որոշակի բազմազանություն թույլատրվում է ժամանցային բլոկում, ինչը, բնականաբար, ազդեցիկ չէ։ «Եթե խոսքը սոցիալ-քաղաքական տեղեկատվության մասին է, ապա դա հեռուստաընկերությունների և մասամբ ռադիոյի դեպքում, բնականաբար, ուղղորդվում է իշխանության ներկայացուցիչների կողմից, և դրա համար մշակված են տարբեր տեխնոլոգիաներ (...): Ինչ վերաբերում է այլ տիպի բովանդակությանը՝ պայմանականորեն կոչենք զվարճալի, ապա այստեղ հախուռն է՝ ամեն մեկն իր ճաշակի, իր տիրոջ նպատակին համապատասխան բովանդակություն է տալիս։ Այստեղ էլ ունենք մեծ բազմազանություն, որը, սակայն, ո՛չ բավարարում է, ո՛չ ուրախացնում»,- նշում է փորձագետներից մեկը:

ԶԼՄ հանրային ազդեցության էմոցիոնալ (ոչ ինտելեկտուալ) մակարդակ

Նախորդ կետի հետ սերտորեն առնչվում է այն, որ հայկական լրատվամիջոցներն առավելապես ազդում են հանրության հուզական ոլորտի վրա՝ բաց թողնելով գիտակցության դաշտը։ Տարբեր ուժեր ներկայացնող մեդիաներն իրարից քիչ են տարբերվում անհավասարակշիռ և ծայրահեղ գնահատականներով։ Անգամ որպես վերլուծություն ներկայացված նյութերը հաճախ լի են կլիշեներով, ձևավորում են նկատելի հուզական ֆոն, ընդ որում՝ բացասական։ Սա դուրս է բերվում ինչպես անմիջական դիտարկմամբ, այնպես էլ փորձագետների հետևյալ նկատառումներից. «Թերթն այսօր չի ընկալվում որպես կարծիք ստեղծող: Ինչպես օպոզիցիոն թերթն է համարում, որ պետք է թույն թափել, այնպես էլ մյուս կողմն է այդպես անում: Դրանով կարծիք չի ձևավորվում»: «Մենք այսօր չունենք զուտ լրատվական գործակալություն, որը պարզապես տա ինֆորմացիա, որտեղ վերջում գրված չլինի` ով է տականքը, ով է լավը, ինչը ինքնըստինքյան ձևավորում է արժեքային դաշտ, որը սխալ հունով է գնում»: Ըստ որում, հաղորդվող դրական արժեքները մակերեսային բնույթ ունեն, իսկ բացասական ինֆորմացիան շահարկվում է մանիպուլյատիվ նպատակներով. «Ընդդիմադիր մամուլը փորձում է բոլոր բացասական բաներն ուռճացնել, մարդկանց մոտ ստեղծել անմխիթար, անելանելի վիճակի տպավորություն, իսկ ոչ ընդդիմադիրը փորձում է բացասականը ներկայացնել զուտ ռեյթինգ բարձրացնելու նպատակով: Դրական արժեքները շատ կարճաժամկետ բնույթ են կրում: Մեր ֆուտբոլային թիմը հաղթեց, շատ կարճ ինչ-որ դրական բան կար։ Բայց դրանց տարածման ուղղությամբ աշխատանք չի արվում, եթե, իհարկե, դրանք կլիշեական արժեքներ չեն այն մասին, որ Հայ Առաքելական եկեղեցին կարևոր է, և աղանդները պետք է ճնշվեն»։

Հուզականության գերիշխումը պայմանավորված է նաև այն հանգամանքով, որ հիմնականում անդրադառնում են ինտելեկտուալ լուրջ ջանքեր և լուսաբանվող ոլորտում հատուկ բանիմացություն չպահանջող թեմաների, մինչդեռ այդպիսիք պահանջող թեմաները մնում են լուսանցքում։ Լրագրողները, հատկապես՝ սկսնակ (իսկ վերջիններս մեծ ծավալով նյութ են արտադրում այսօրվա լրատվամիջոցներում), որևէ դժբախտ դեպքի կամ ցուցահանդեսի մասին կարող են «հուզիչ» ոճով խոսել կամ գրել, մինչդեռ այդ նույն «տրամադրությամբ» տնտեսական լուրջ վերլուծություն կամ կանխատեսում պարունակող նյութ չես պատրաստի։

Սոցիալական իրականության խիստ մասնակի ներկայացում

Նշվածն ունի առնվազն երկու ասպեկտ։ Նախ, չենք կարող չնկատել, որ տարբեր լրատվամիջոցների ազդեցությունը տարբերակված է ըստ լսարանների։ Տվյալ դեպքում նկատի ունենք ոչ այնքան տվյալ լսարանի հետաքրքրությունները հաշվի առնելը, որքան այն, որ զանգվածային լրատվամիջոցները հանրության տարբեր շերտերի համար վերարտադրում ու վերահաստատում են նրանց իսկ իրականությունը։ «Հայկական ժամանակը» կարդում են ընդդիմադիրները, ովքեր արդեն համաձայն են նրա հետ, ինչ արդեն գրված է, ուղղակի ևս մի անգամ ուզում են, որ սրտները հովանա այդ ամեն ինչից: Այնպես չէ, որ թերթերը փորձում են համոզել հակառակ տեսակետ ունեցողներին: Թերթերը մարտական թերթիկներ են հիշեցնում»: Իրականության մասնակի արտացոլման մեկ այլ ասպեկտ է այն, որ հաճախ մեդիաները անհամամասնորեն շատ են լուսաբանում իրականության որևէ մասնավոր կողմ՝ դա նորմավորելով որպես համատարած։ Այս առումով դիպուկ է հասարակագետ-փորձագետներից մեկի նկատառումը հեռուստասերիալների մասին. «Սերիալներից մատուցվում է այն, որ հանցագործությունը և կրիմինալ հեղինակությունը դարձել են նորմալ: Դա ավելի լուրջ բան է, քան այն քննադատությունը, որ սերիալներում հայոց լեզուն է աղավաղվում և այլն: Ստացվում է, որ ամեն մեկը կարող է հանգիստ սպանել և չի պատժվում: (...) Սերիալները չեն կարող չարտացոլել իրականությունը, բայց դա չի՛ նշանակում, օրինակ, որ բոլոր պատգամավորները քրեական հանցագործներ են: Բայց մեր իրականության համար այդ ցուցադրվող հարաբերությունները դառնում են օրենք»:

Վերջապես, գաղափարական աղքատիկ պատկերին նպաստող գործոնների շարքում չպետք է մոռանալ նաև ինքնին հասարակության առանձնահատկությունները, «փակ» մշակույթի սինդրոմները, որոնք կաշկանդում են տեսակետների ազատ արտահայտումը։ Փորձագետները մանրամասնում են. «Քանի որ հայ հասարակությունը փակ պուրիտանական հասարակություն է, հաճախ մարդիկ չեն ցանկանում ունենալ սեփական կարծիք, այլ շատ ավելի հեշտությամբ դրան հետևում են, դրա համար ես նախընտրում եմ ասել կարծիք տարածողներ, ոչ թե՝ ձևավորողներ»։ «Ամեն ինչ ներկայացվում է կլիշեներով` մենք հին, խելացի, մշակույթ ունեցող ժողովուրդ ենք: Ոչ ոք չի կարդա, օրինակ, Սիլվա Կապուտիկյան ու քննարկի` լավ գրող է, թե վատ: Ասված է, որ նա ամենայն հայոց բանաստեղծուհին է, ուրեմն այդպես է: Կապ չունի, թե նա ինչ է գրել»։

Այսպիսով, թեև մեդիա-դաշտում ունենք տարբեր շահեր ներկայացնող, տարբեր արժեքներ արտադրող և տարբեր լսարաններ ունեցող սուբյեկտներ, շատ չեն ինչպես ոճական, այնպես էլ բովանդակային տարբերությունները։ Կան համընդհանուր իրավիճակից բխող հատկանիշներ, որոնք բնորոշ են մեդիաների մեծ մասին, և դա լավ ամփոփվում է հետևյալ փորձագիտական դիտարկման մեջ. «Մեր հասարակությունը աղքատ է, չի կարող մեծ ռեսուրսներ ներդնել լրագրողի պատրաստման համար, այնպիսի միջավայր ապահովելու համար, որպեսզի նա կարողանա բարձր որակի պրոդուկտ տալ: (...) Սրան գումարվում են արագությունը, ռիթմը, քաղաքական տրամաբանությունը, երկրի ընդհանուր վիճակը: Եվ ստանում ենք այն, ինչ ունենք. ազատության չափերով լրատվամիջոցները տարբեր են, բայց կարծրատիպերի առումով տարբեր չեն»:

Վերը նշված կարծրատիպերից դուրս գալու փորձերը նկատելի են արդեն այսօր, ինչը կարող ենք դրական գնահատել։ Թեև երբեմն կարծրատիպային օղակից դուրս գալը դրսևորվում է ինքնատիպ թվալու արհեստական փորձերում, սակայն այսօր տեսնում ենք նաև հասուն քննարկումներ, տարբերվող խորքային վերլուծություններ։ Դրանք այսօր անհատական ջանքերի մակարդակում են, սակայն կարող են հետզհետե դառնալ միտում։

¹ Վերլուծությունը հիմնված է փորձագիտական (15 փորձագետ) հարցազրույցների, ինչպես նաև հայկական սոցիալական ցանցերում կարծիքի առաջատարների հետ ֆոկուսխմբային քննարկման տվյալների վրա։ Դրանք իրականացվել են «Նորավանք» ԳԿՀ Տեղեկատվական հետազոտությունների կենտրոնի աշխատակիցների, այդ թվում հեղինակների կողմից՝ «ՀՀ տեղեկատվական տարածքի իդեոլոգեմների ուսումնասիրությունը» գիտական հետազոտական ծրագրի շրջանակներում (ՀՀ ԿԳՆ Գիտության պետական կոմիտեի ֆինանսավորմամբ)։

²Փորձագետների խոսքից մեջբերումները տեքստում առանձնացված են շեղատառերով։

«Գլոբուս» վերլուծական հանդես, թիվ 12, 2012

դեպի ետ

Հեղինակի այլ նյութեր