• Աշխարհաքաղաքականություն
• Ազգային անվտանգություն
• Հայության հիմնախնդիրներ
• Տնտեսագիտություն

10.05.2012

ԿԵՆՍԱԲԱՆԱԿԱՆ ԶԵՆՔՆ ԱԴՐԲԵՋԱՆՈՒՄ

   

Ռազմաքաղաքական հակամարտությունների պայմաններում կարևորվում է հակառակորդի զինված ուժերի և հատկապես զանգվածային ոչնչացման զենքերի վերաբերյալ հավաստի տեղեկությունների առկայությունը: Սույն վերլուծությունը նպատակ ունի պարզելու Ադրբեջանի կողմից կենսաբանական զենքերի¹ տնօրինման և դրանց հնարավոր կիրառման հետ կապված հարցերը:

1. Խորհրդային ժառանգությունը և արդի վիճակը

Խորհրդային ժամանակաշրջանում Ադրբեջանի հակաժանտախտային ենթակառույցները եղել են ԽՍՀՄ հակաժանտախտային համակարգի բաղկացուցիչ մասը: Այդ համամիութենական համակարգը նախկինում բաղկացած էր վեց ինստիտուտներից, 29 տարածաշրջանային հակաժանտախտային կայաններից և 53 դաշտային հակաժանտախտային կայաններից: «Ժանտախտ» տերմինը վերը նշված համակարգում օգտագործվում էր լայն իմաստով և վերաբերում էր առավել մեծ վտանգավորություն ներկայացնող վարակիչ հիվանդություններին, ինչպիսիք են սիբիրախտը, բրուցելյոզը, այտուցային ժանտախտը, կոնգո-ղրիմյան հեմոռագիկ տենդը և տուլարեմիան:

ԱՄՆ-ում գործող «Ջեյնի տեղեկատվական խումբ» վերլուծական-տեղեկատվական կենտրոնի տվյալներով²՝ 1960-ական թվականներից սկսած Խորհրդային Միության հակաժանտախտային համակարգի առանձին ստորաբաժանումներ համագործակցել են ԽՍՀՄ պաշտպանության նախարարության հետ կենսաբանական զենքերի մշակման ծրագրերի իրականացման ուղղությամբ:

Նույն Ջեյնի կենտրոնի տվյալների համաձայն, խորհրդային ժամանակաշրջանում Ադրբեջանում հակաժանտախտային համակարգի շրջանակներում պատվաստանյութեր արտադրող լաբորատորիաներն ունեին կենսաբանական նյութերի երկակի (խաղաղ և ռազմական) օգտագործման հնարավորություններ: Խորհրդային Միության փլուզումից հետո Ադրբեջանը վերակառուցեց 1963 թվականից ի վեր գործող իր հակաժանտախտային համակարգը: Ներկայումս այն բաղկացած է երեք հիմնական ստորաբաժանումներից՝ լաբորատոր, համաճարակագիտական և կենդանաբանական պարազիտոլոգիայի ստորաբաժանումներից: 2010թ. դրությամբ այդ համակարգն ուներ շուրջ 400 աշխատակից, որոնց մոտ կեսը բժիշկներ և լաբորանտներ էին, իսկ մյուս մասը՝ օժանդակ գործառույթներով աշխատակիցներ³:

2005թ. սեպտեմբերին ամերիկյան «Չիկագո Թրիբյուն» թերթը հրապարակեց իր թղթակից Ջեֆ Զելենիի «ԱՄՆ-ը նախկին խորհրդային հանրապետությունից ստանում է ախտածին միկրոօրգանիզմներ» վերտառությամբ նյութը. «Բաքու, Ադրբեջան: Բակտերիաների ավելի քան 60 վտանգավոր և մահաբեր տեսակներ, որոնք նախկին Խորհրդային Միության կենսաբանական զենքերի հարցերով ծավալուն ծրագրի ժառանգությունն են, ուրբաթ օրը Ադրբեջանից տեղափոխվեցին Միացյալ Նահանգներ՝ որպես երկու երկրների կողմից կենսաբանական ահաբեկչության սպառնալիքի դեմ համատեղ պայքարի քայլերից մեկը: Բակտերիաների նմուշները, այդ թվում՝ ժանտախտ և սիբիրախտ առաջացնող տեսակները, գաղտնիության քողի տակ իրականացված առաքելությամբ Բաքվից տեղափոխվեցին ԱՄՆ ռազմական օդանավով: Հիվանդաբեր միկրոօրգանիզմները, ըստ պաշտոնյաների տեղեկատվության, շաբաթ օրը կհասցվեն ռազմաօդային ուժերի Դելավերում տեղակայված Դովեր ռազմակայան: Պետական հաստատությունների գիտնականները հաջորդ շաբաթ Վաշինգտոնում կսկսեն դրանց ուսումնասիրությունները»⁴:

«Միջուկային սպառնալիքի դեմ նախաձեռնություն»⁵ կազմակերպության հրապարակումից լրացուցիչ պարզվում է, որ վերը նշված առաքելության միջոցով Ադրբեջանը ԱՄՆ-ին տրամադրել է ժանտախտի, սիբիրախտի, խոլերայի և այլ վտանգավոր հիվանդությունների հարուցիչների 62 յուրօրինակ տեսակների 124 նմուշ: Այդ նմուշները փոխադրվել են Վաշինգտոն քաղաքում գտնվող ԱՄՆ Զինված ուժերի ախտաբանական ինստիտուտ, որտեղ ԱՄՆ պաշտպանության նախարարության և Ադրբեջանի հետազոտողների կողմից կատարվելու են համատեղ ուսումնասիրություններ:

Հավելյալ մանրամասնություններ են պարունակվում Բաքվի «Էխո» թերթի հրապարակման մեջ⁶: Թերթը, մասամբ հղում կատարելով «Չիկագո Թրիբյունին», ընթերցողներին տեղեկացնում է ադրբեջանական իշխանությունների կողմից ԱՄՆ-ին կենսաբանական զենք հանդիսացող ավելի քան 60 հարուցիչներ փոխանցելու մասին:

Այդ նմուշների փոխանցումը հնարավոր է դարձել ամերիկյան սենատոր Ռիչարդ Լուգարի Ադրբեջան կատարած այցի շնորհիվ: Լուգարը հայտարարել է, որ հետազոտությունների արդյունքում ստացվելիք տվյալները կարևոր են լինելու «ահաբեկչության դեմ պատերազմում և կենսաբանական հարձակումներին հակազդելու գործում»: Ընդգծվում է, որ Ադրբեջանից ստացված հարուցիչները կարող են աջակցել ԱՄՆ-ում չորս տարի առաջ իրականացված կենսաբանական հարձակման մանրամասները պարզելու խնդրին: Ադրբեջանական հարուցիչները սառեցման հատուկ հարմարանքների միջոցով գաղտնիության պայմաններում տեղափոխվել են օդանավակայան, ուր փոխանցվել են ԱՄՆ ռազմական հետազոտությունների ինստիտուտի ներկայացուցչին՝ ԱՄՆ փոխադրվելու համար: Հիվանդաբեր հարուցիչները նախ տեղափոխվել են Գերմանիայում տեղակայված ամերիկյան ռազմաօդային կայան, իսկ այնուհետև հասցվել են ԱՄՆ:

Ադրբեջանի ուժային կառույցների ներկայացուցիչները հանրությանը հայտնի դարձած փաստերը համարեցին կասկածելի՝ հայտարարելով, որ իրենց այդ մասին ոչինչ հայտնի չէ⁷: Դրան հետևեց ադրբեջանական «Թուրան» տեղեկատվական գործակալության կողմից՝ իրավիճակը մեկնաբանելու խնդրանքով, Բաքվում ԱՄՆ դեսպանությանը դիմելու ակցիան: Ի պատասխան՝ դեսպանության ներկայացուցիչը հաստատել է ախտածին հարուցիչների փոխանցման փաստը և հայտարարել, որ այդ փոխանցումն իրականացվել է երկու երկրների կառավարությունների ստորագրած Կենսաբանական զենքի տարածման կանխարգելման ծրագրի շրջանակներում: Դեսպանատան ներկայացուցիչն անհրաժեշտ է գտել նաև հայտարարել. «ԱՄՆ կառավարությունը հաստատում է, որ Ադրբեջանը չունի կենսաբանական զենք: Վերջերս ԱՄՆ-ին փոխանցված հարուցիչները հավաքվել են բնական, հիվանդ կրողներից: Սակայն այդ հարուցիչները կարող են օգտագործվել կենսաբանական զենք արտադրելու համար»:

Միջազգային սոցիալ-էկոլոգիական միության հաղորդմամբ⁸՝ Ռիչարդ Լուգարը լրագրողներին հայտնել է, որ Ադրբեջանից վիրուսները ԱՄՆ փոխադրելու համաձայնությունը ձեռք է բերվել Իլհամ Ալիևի հետ բանակցությունների շնորհիվ: Լուգարն այդ քայլն անվանել է կենսաբանական զենքի նյութերի և տեխնոլոգիաների տարածման դեմ համագործակցության օրինակ: Այդ համագործակցության շրջանակներում ԱՄՆ-ը աջակցելու է Ադրբեջանին՝ վերջինիս Ախտածին նյութերի կենտրոնական լաբորատորիայում անվտանգության պայմանների կատարելագործման հարցում: Դրա հետ մեկտեղ, ադրբեջանական մասնագետներին հնարավորություն է ընձեռվելու ստաժավորվել ԱՄՆ-ում:

Միջազգային սոցիալ-էկոլոգիական միության հրապարակման մեջ⁹ Ադրբեջանում կենսաբանական զենքի առկայության խնդրի շուրջ կատարվում է հիմնավորված հարցադրում. «Անկախ Ադրբեջանը չի կարող ունենալ կենսաբանական զենք սկզբունքորեն: Եթե չլիներ մի «բայց»՝ ԽՍՀՄ ունեցվածքի, այդ թվում և ռազմական ունեցվածքի բաժանումը Ռուսաստանի և Ադրբեջանի միջև տեղի է ունեցել խառնակ ժամանակներում: Եվ Ադրբեջանի կողմից ԱՄՆ-ին վիրուսների 124 նմուշ փոխանցելը, ըստ էության, կարող է նշանակել Ռուսաստանի ռազմակենսաբանական գաղտնիքների բացահայտում… Արդյո՞ք մեր առաջ հետնաբեմային քաղաքական առևտրի մի օրինակ չէ»:

2005թ. մեկ այլ հրապարակումից¹⁰ պարզվում է, որ «Ադրբեջանից ստացված ախտածին նմուշները, հարևան Վրաստանի հետ նախորդ տարի ձեռք բերված մեկ այլ համաձայնագրի հետ մեկտեղ, ԱՄՆ գիտնականներին հնարավորություն են տալիս ավելի շատ բան իմանալ խորհրդային ժամանակաշրջանի կենսաբանական զենքերի վերաբերյալ ծրագրերի մասին»:

2. Չունի՞ արդյոք Ադրբեջանը կենսաբանական զենք

Զանազան պաշտոնական հայտարարություններում հաճախ հատուկ շեշտադրվում է. «Ադրբեջանը չունի կենսաբանական զենք» (Ադրբեջանում ԱՄՆ դեսպանության ներկայացուցիչ)¹¹, կամ՝ «Չկան ապացույցներ, որոնք վկայեին, թե Բաքուն ունի կենսաբանական զենք», կամ՝ «ձգտում է նման զենքի արտադրության հնարավորությունների ստեղծմանը» («Միջուկային սպառնալիքի դեմ նախաձեռնություն» կազմակերպություն)¹²:

Երբեմն, վերն ասվածին զուգընթաց, նաև հաստատվում է այն իրողությունը, որ Ադրբեջանի տրամադրության տակ եղած մահաբեր միկրոօրգանիզմները «կարող են օգտագործվել կենսաբանական զենք արտադրելու համար» (Ադրբեջանում ԱՄՆ դեսպանության ներկայացուցիչ)¹³: Դրա հետ մեկտեղ, ընդունվում է նաև այն փաստը, որ դեռևս Խորհրդային Միության ժամանակաշրջանում Ադրբեջանում հակաժանտախտային համակարգի շրջանակներում պատվաստանյութեր արտադրող լաբորատորիաներն ունեին կենսաբանական նյութերի երկակի (խաղաղ և ռազմական) օգտագործման հնարավորություններ («Ջեյնի տեղեկատվական խումբ»)¹⁴: Դրան պետք է ավելացնել նաև այն, որ ադրբեջանական մասնագետները վերջին տարիներին մասնագիտական ստաժավորում են անցնում ամերիկյան վիրուսաբանական բարձրակարգ հաստատություններում:

Ոմանք հաշվի են առնում նաև այն հանգամանքը, որ «ռազմական ունեցվածքի բաժանումը Ռուսաստանի և Ադրբեջանի միջև տեղի է ունեցել խառնակ ժամանակներում» (Միջազգային սոցիալ-էկոլոգիական միություն)¹⁵ և որ այդ պայմաններում գործնականում հնարավոր էր ստանալ կամ պահպանել ունեցած ամեն բան, ներառյալ զանգվածային ոչնչացման զինատեսակներ:

Բոլոր դեպքերում, այն փաստը, որ Ադրբեջանն իր տրամադրության տակ ունի առնվազն 62 տեսակի մահաբեր միկրոօրգանիզմների նմուշներ, անժխտելի փաստ է:

Այժմ փորձենք հասկանալ այն անձանց տրամաբանությունը, ովքեր ընդունում են, որ Ադրբեջանն ունի կենսաբանական զենքի հիմքը կազմող միկրոօրգանիզմներ, սակայն միաժամանակ պնդում են, թե այդ երկիրը չունի կենսաբանական զենք: Տրամաբանությունը, ամենայն հավանականությամբ, հետևյալն է. կենսաբանական զենքը տարածվում է հատուկ մարտագլխիկներով հրթիռների, հրետանային արկերի և ավիացիոն ռումբերի միջոցով, և եթե դրանք չեն հայտնաբերվել Ադրբեջանում, ուրեմն Ադրբեջանը կենսաբանական զենք չունի: Սակայն զինված հակամարտություններում կիրառվող միջոցների վերաբերյալ նման դասական մոտեցման կողմնակիցներն անտեսում են այն հանգամանքը, որ թվարկվածով ամենևին էլ չեն սպառվում կենսաբանական զենքի կիրառման հնարավորությունները: Իրականում այդ զինանոցում հայտնի են նաև այլ միջոցներ¹⁶` վարակի հարուցիչներ պարունակող ծրարներ, պարկեր, տուփեր օդանավից վայր նետելը, օդանավից վարակակիր միջատներ տարածելը, դիվերսիոն մեթոդները և այլն: Բառացի մեջբերենք համացանցում հրապարակված օրինակներից մի քանիսը. «Որոշ դեպքերում վարակիչ հիվանդություններ տարածելու համար հակառակորդը կարող է նահանջի ժամանակ թողնել վարակված կենցաղային առարկաներ` հագուստ, սննդամթերք, ծխախոտ և այլն: Հիվանդությունն այդ դեպքում կարող է առաջանալ վարակված առարկաների հետ անմիջական շփման հետևանքով: Հնարավոր է նաև նահանջի դեպքում վարակակիր հիվանդներին կանխամտածված կերպով թողնելը, որպեսզի նրանք դառնան զորքերի և բնակչության վարակման աղբյուր»¹⁷:

Այսպիսով, ստացվում է մի անհեթեթ իրավիճակ. Ադրբեջանը կենսաբանական զենք իրավաբանորեն չունի, սակայն փաստորեն ի վիճակի է այն կիրառել՝ առանց հատուկ ռազմական սարքավորումների (հատուկ մարտագլխիկներով հրթիռների, հրետանային արկերի և ավիացիոն ռումբերի) ձեռքբերման:

Քննարկվող խնդրի առումով հետաքրքրություն կարող է ներկայացնել Բի-Բի-Սի-ի կողմից 2001թ. հոկտեմբերի 30-ին հեռարձակված հետևյալ տեղեկությունը, որը ներկայացնում ենք ըստ «Ազգ» օրաթերթի հրապարակման. «Երեկ BBC հեռուստակայանը հաղորդեց, որ աշխարհի թիվ մեկ ահաբեկիչ և 2001թ. Նյու Յորքի և Վաշինգտոնի ահաբեկչությունների կազմակերպման մեջ մեղադրվող սաուդցի Ուսամա բեն Լադենն իր գլխավորած «Ալ Ղաիդա» կազմակերպության էմիսարների միջոցով փորձել է Հեյդար Ալիևից ձեռք բերել քիմիական և կենսաբանական զենք: BBC-ն չմասնավորեցրեց, թե համագործակցության արդյունքում հաջողվե՞լ է բեն Լադենին ձեռք բերել քիմիական և կենսաբանական զենք»¹⁸: Ինչպես տեսնում ենք, առևտրի կողմերն ու առարկան հայտնի են, իսկ գործարքի վերջաբանը` ոչ:

Ուշագրավ կարող է լինել նաև այլ աղբյուրներից հանրությանը հայտնի դարձած հետևյալ փաստը. «1998 թվականին դեսպանատների պայթյուններից հետո Ադրբեջանը ենթարկվեց իր տարածքում ծայրահեղական իսլամական կազմակերպությունների գործունեությունը սահմանափակելու վերաբերյալ ԱՄՆ աճող ճնշումներին: Այնուհանդերձ, Ադրբեջանը հրաժարվեց կասկածյալ ահաբեկիչներին ԱՄՆ-ին հանձելուց՝ «չարժանանալու համար իսլամական արմատականների ցասմանը»: Դրա փոխարեն Ադրբեջանը նրանց վերադարձրեց իրենց երկրներին: Իր երկրին հանձնված կասկածյալ ահաբեկիչներից մեկը` Ահմադ Սալամ Մաբրուքը, որն այդ ժամանակ գլխավորում էր «Ալ Ղաիդայի» տեղական բաժանմունքը, ձերբակալվել էր Ադրբեջանում քիմիական և կենսաբանական զենքեր ձեռք բերելու ջանքերի ընթացքում»¹⁹:

Տեղին կլինի հիշել Սահմանամերձ համագործակցության ասոցիացիայի ռազմավարական ծրագրավորման ծառայության ղեկավարի՝ քննարկվող հարցերին համահունչ դիտարկում-նախազգուշացումը. «Երկբևեռ աշխարհում հոգեբանական արգելք գոյություն ուներ ոչ միայն միջուկային, այլև կենսաբանական զենքի հանդեպ»,- նշում է Սահմանամերձ համագործակցության ասոցիացիայի ռազմավարական ծրագրավորման ծառայության ղեկավար Ալեքսանդր Սոբյանինը: Ըստ նրա` այդ արգելքն արդեն վաղուց «կոտրվել» է. մի շարք երկրներ սկսել են նորից զբաղվել կենսաբանական զենքի մշակմամբ և փորձարկումներով: «Կառավարման միջազգային մեխանիզմները չեն գործում. ազգային պետությունները պարզապես արհամարհում են դրանք»,- ավելացնում է Սոբյանինը²⁰:

Երբեմն միջազգային հանրության սեփականությունն են դառնում առանձին տեղեկություններ, որոնք վերաբերում են սովորական զինատեսակներից տարբերվող այլ զենքերի միջպետական առևտրի դեպքերին: Թեև արևմտյան երկրների կառավարությունները հարաբերական զգուշավորություն են ցուցաբերում այլ պետություններին նորագույն զինատեսակներ վաճառելու հարցում, այնուհանդերձ, այդպիսի խոչընդոտները չեն կարող անհաղթահարելի դիտվել պոտենցիալ գնորդների համար: Սույն հարցին անմիջականորեն առնչվում է «Վիքիլիքսի» հրապարակած Բաքվում ԱՄՆ դեսպանի զեկույցն իր ղեկավարությանը, ուր նա մասնավորապես նշում է. «Իսրայելի հետ սերտ հարաբերությունների շնորհիվ Ադրբեջանի համար մատչելի են դարձել իր բանակի կատարելագործմանն ուղղված այնպիսի բարձրակարգ զենքերի համակարգեր, որոնք զանազան իրավական սահմանափակումների պատճառով Ադրբեջանը չի կարող ձեռք բերել ո՛չ ԱՄՆ-ից ու Եվրոպայից, ո՛չ էլ նախկին խորհրդային մատակարարներից՝ Բելառուսից և Ուկրաինայից»²¹: Նույն աղբյուրում նշվում է, որ Ադրբեջանն Իսրայելից ձեռք է բերում հրետանի, զինամթերք, ռադիոսարքավորումներ, ինչպես նաև հրթիռային հրետանու տարբեր տեսակներ: Սա Ադրբեջանի կողմից այլ պետություններից կատարվող ներկրման վերաբերյալ ընդամենը առանձին տեղեկություն է, որն ինքնին բավարար հիմք չէ ներկրվող զենքերի ողջ տեսականու մասին լիարժեք պատկերացում կազմելու համար, սակայն լիովին բավարար է գործընթացի տրամաբանությունը հասկանալու համար:

Ադրբեջանում կենսաբանական զենքերի հետ կապված իրավիճակի շուրջ տեղեկությունները, ըստ իս, մասամբ կարելի է լրացնել հարևան Վրաստանի հետ զուգահեռներ անցկացնելու միջոցով, քանի որ վերջինս խորհրդային ունեցվածքի միևնույն ժառանգության և ավանդույթների կրողն է: Վրաստանի մասով հանրությանը հայտնի են դարձել որոշ տեղեկություններ, որոնց վերաբերյալ համառոտ տեղեկություններ ենք ներկայացնում ստորև:

«Նորաթերթ»-ի 2011 թվականի օգոստոսի 11-ի «Վրաստանը կենսաբանական զենք է ստեղծում: Ինչո՞ւ» հրապարակման մեջ ասվում է. «Ֆրանսիացի լրագրողներին հայտնի է դարձել, որ միջազգային անասնահամաճարակային գրասենյակը տվյալներ ունի, ըստ որոնց՝ Վրաստանը կենսաբանական զենքի տարածումը կանխելու ծրագրի իրականացման քողի տակ զբաղվում է իր տարածքում զանազան վիրուսների ստեղծմամբ: Ինչպես տեղեկացնում է բուլղարական Bulgarian News Network (bnn) կայքը, ԱՄՆ (ԱՄՆ բանակի վարակիչ հիվանդությունների բժշկական հետազոտությունների ինստիտուտ՝ USAMRIID, Ֆորտ Դեթրիք) և Վրաստանի (Թբիլիսիի Մանրէակիրների, միկրոկենսաբանության և վիրուսաբանության ինստիտուտ) միկրոկենսաբաններն ու վիրուսաբանները զբաղվում են խոլերայի հարուցիչների և դրանց նույնականացման մեթոդների ուսումնասիրությամբ: ...ԱՄՆ և Վրաստանի գիտնականների համագործակցությունը հնարավորություն է տալիս ոչ միայն ջրամբարներում հետազոտել որոշակի շտամները, այլև պայմաններ է ստեղծում դրանցից ի սկզբանե առավել ախտածինների գենետիկական փոխակերպումների մեթոդիկայի մշակման համար` հետագայում դրանք որպես կենսաբանական զենք օգտագործելու նպատակով: ...Նշանակալի է այն փաստը, որ քննարկվող համատեղ հետազոտությունների շրջանակում վրացական կողմի գլխավոր գործընկերը USAMRIID-ն է, հաստատություն, որը զբաղվում է հատկապես միկրոօրգանիզմներն իբրև կենսաբանական զենք օգտագործելու հնարավորությունների ուսումնասիրմամբ: ...Որպես կանոն, խոշոր տերությունները խուսափում են իրենց տարածքներում վտանգավոր լաբորատորիաներ ստեղծելուց և գերադասում են դրա համար օգտագործել երրորդ երկրներ: Փորձագետների կարծիքով, այս ծրագիրը կարող է ծառայել նաև զուտ ռազմական նպատակների»²²:

Նույնաբովանդակ տեղեկություններ են պարունակվում նաև «Հայաստան-Արցախ» կայքում 2011թ. մայիսի 31-ին տեղադրված «Կենսաբանական զենք Ջավախքի դե՞մ» հոդվածում²³:

Քննարկվող հարցերի կապակցությամբ անհրաժեշտ է նկատի ունենալ նաև այն հանգամանքը, որ Ադրբեջանի կողմից կենսաբանական զենք չկիրառելու վերաբերյալ կնքված միջազգային և երկկողմ համաձայնագրերը չեն կարող բավարար երաշխիք ծառայել հարևան երկրների համար: Նման հարցերում արդարացված չի լինի հավատ ընծայել մի երկրի, որը ազգայնամոլական և ծավալապաշտական դիրքերից մշտապես խախտել և խախտում է բոլոր հնարավոր միջազգային նորմերն ու պարտավորությունները: Հնարավոր չէ անտեսել նաև այդ երկրի բնակչության մեջ պատմականորեն տիրապետող ցեղասպանական մշակույթը, հոգեբանությունը և ավանդույթները: Ադրբեջանի կողմից զանգվածային ոչնչացման զենքեր մինչ այժմ չկիրառելու պատճառը կարելի է տեսնել զուտ գործնական հանգամանքներում, ինչպիսիք են` հակահարված ստանալու վախը, գերտերությունների բացասական վերաբերմունքն այլ պետությունների կողմից նման զենքերի կիրառման փաստերի հանդեպ, միջազգային պատժամիջոցներ կիրառվելու սպառնալիքը և այլն: Այսինքն՝ իրավիճակը նպաստավոր չէ արտառոց քայլերի դիմելու համար: Իրավիճակը, սակայն, քարացած չէ և միշտ չէ, որ կանխատեսելի է:

3. «Ավագ եղբոր» գործոնը

Հաշվի առնելով Ադրբեջանի և Թուրքիայի ռազմաքաղաքական սերտաճման ներկայիս վիճակը՝ Հայաստանին (այսինքն` Հայաստանի Հանրապետությանը և Արցախի Հանրապետությանը) վերաբերող հարցերում արդարացի չի լինի այդ երկրների ռազմական կարողությունները միմյանցից մեկուսացված քննարկելը: Այս նկատառումից ելնելով՝ համառոտ անդրադարձ կատարենք Թուրքիայի կողմից զանգվածային ոչնչացման զենքեր ունենալու խնդրին:

Բազմաթիվ աղբյուրներ բազմիցս անդրադարձել են Թուրքիայում զանգվածային ոչնչացման զենքերի առկայության և դրանց առանձին տեսակների կիրառման փաստերին:

Այսպես, Գլոբալիզացիայի ուսումնասիրության կենտրոնի կայքը²⁴ տեղեկացնում է, որ ՆԱՏՕ նախկին գլխավոր քարտուղար Ջորջ Ռոբերտսոնը հաստատել է, որ Թուրքիան իր տրամադրության տակ ունի ամերիկյան արտադրության միջուկային զենքեր: Թուրքիան, որը Իրանի դեմ ամերիկյան կոալիցիայի կազմում է, Ինջիրլիք ռազմակայանում ունի B61 տիպի մոտ 90 ջերմամիջուկային ռումբ և դրանք նպատակակետին հասցնելու կարողություններ:

Դրա հետ մեկտեղ, Թուրքիայում բացահայտ կոչեր են հնչում այդ երկրում միջուկային զենքի սեփական արտադրություն սկսելու անհրաժեշտության մասին: Օրինակ, թուրքական մեջլիսի (Ազգային մեծ ժողովի) պատգամավոր Հալուկ Օզդալգան հրապարակավ խոսում է այն մասին, որ Թուրքիան ներկայումս պետք է «նախաձեռնի միջուկային տեխնոլոգիաների գծով լավ մտածված և համապարփակ ծրագիր»: Այդ ծրագիրը, ըստ պատգամավորի, պետք է ուղղված լինի սեփական միջուկային արտադրության համար անհրաժեշտ կարողությունների մշակմանը: «Թուրքիան,- ըստ նույն պետական գործչի,- պետք է նաև մեծացնի իր կառավարվող հրթիռների գործողության շառավիղը»²⁵:

Միջուկային զինատեսակներին փաստացի տիրապետելու և դրանց հետագա կատարելագործման բացահայտ ծրագրերի կողքին, Թուրքիան նաև սպառնալիք է ներկայացնում այդ զենքերի տարածման հարցում: «Միջուկային պատասխանատվության կոալիցիա» կանադական կազմակերպությունը բացահայտում է²⁶ Թուրքիայի կողմից Պակիստանին միջուկային ռումբի ստեղծման համար անհրաժեշտ նյութեր մատակարարելու փաստերը:

Տարբեր լրատվամիջոցներով բազմիցս հաղորդումներ են եղել նաև Թուրքիայի կողմից քրդերի դեմ քիմիական զենքի կիրառման փաստերի մասին²⁷: Ուշագրավ է նաև այն տեղեկատվությունը, որ մաքսանենգությամբ Թուրքիա բերված քիմիական և կենսաբանական զենքերը հնարավոր է, որ օգտագործվեն Ռուսաստանի և ԱՄՆ դեսպանությունների դեմ ահաբեկչական գործողություններ կատարելու համար²⁸:

Թուրքիայում զանգվածային ոչնչացման զենքերի տիրապետման, օգտագործման և տարածման հարցերում ներկայացված ամենաթողության իրավիճակը հարկադրում է մտահոգվել նաև Թուրքիա-Ադրբեջան համատեղ գործողությունների (բացահայտ կամ քողարկված) հեռանկարների մասին:

4. Հակահայկական քարոզչությունը

Ադրբեջանի կողմից փաստացի կենսաբանական զենքեր ունենալու վերաբերյալ տեղեկատվության և փաստերի առկայության պայմաններում ամենևին զարմանալի չի թվում, որ Ադրբեջանը հետևողականորեն հենց Հայաստանին է մեղադրում կենսաբանական զենք ունենալու և կիրառելու մեջ: Զարմանալի չի թվում, քանի որ դա թուրք-ադրբեջանական ավանդական գործելաոճն է, որի ականատեսն ենք բոլոր ասպարեզներում (պատմական և մշակութային հուշարձանների ոչնչացում, Խոջալուի «ցեղասպանություն», հրադադարի խախտումներ և այլն):

Օրինակ, 1992թ. Ադրբեջանը դիմել է ՄԱԿ Անվտանգության խորհրդի քարտուղարին՝ հայտարարելով, թե հայերն իրենց դեմ կիրառել են քիմիական զենք²⁹: 1992թ. հունիսի 19-ին գլխավոր քարտուղարն Ադրբեջան է գործուղել մասնագետների միջազգային թիմ, որի կատարած ուսումնասիրությունների արդյունքում հերքվել են ադրբեջանական պնդումները:

Այլ օրինակներ. «Հայերը ծրագրում են հակամարտության վերսկսման դեպքում սիբիրախտ պարունակող կենսաբանական զենքերի միջոցով գերեզմանոցների վերածել Նախիջևանի և Գյանջայի ուղղությամբ ադրբեջանական ընդարձակ տարածքները»³⁰: Ոմն Ռովշան Նավրուզօղլու Յունուս Օգուզ Արցախի Հանրապետությանը մեղադրում է բոլոր հնարավոր հանցագործություններում՝ միասնական փաթեթով, որն ընդգրկում է ահաբեկչությունը, թմրամիջոցների արտադրությունը և փոխադրումը, միջուկային թափոններ այրելը, գերված երեխաների և կանանց առևտրի կենտրոններ ունենալը, էկոլոգիական և հոգևոր ահաբեկչությունը, ահաբեկիչների վարժակայանները, զանգվածային ոչնչացման զենքերի տեղափոխման միջանկյալ օղակ լինելը և, իհարկե՝ ռազմական նպատակներով կենսաբանական ու քիմիական հետազոտական կենտրոնների առկայությունը³¹:

Հասկանալի է, որ Ադրբեջանը կանոնավոր կերպով մասնակցում է նաև կենսաբանական զենքի տիրապետման, օգտագործման և տարածման դեմ զանազան պաշտոնական միջազգային միջոցառումների, ուր ներկայացնում է, թե Ադրբեջանն ինչ «մեծ ջանքեր է գործադրում» իր ստանձնած միջազգային և երկկողմ պարտավորությունների պատշաճ կատարման ուղղությամբ:

5. Եզրահանգում

Ադրբեջանը ֆորմալ-իրավաբանական առումով կենսաբանական զենք չունի, սակայն գործնականում տիրապետում է ախտածին միկրոօրգանիզմների միջոցով մարդկանց զանգվածային ախտահարում իրականացնելու համար անհրաժեշտ կարողություններին:

¹Կենսաբանական զենքը այն զենքն է, որի վնասող գործողությունը հիմնված է մարդկանց, կենդանիների և բույսերի հիվանդությունների հարուցիչների՝ միկրոօրգանիզմների (բակտերիաներ, վիրուսներ, սնկեր և այլն) հիվանդաբեր հատկությունների վրա: «Կենսաբանական զենք» հասկացությանը զուգընթաց, որպես նրա հոմանիշ, երբեմն կիրառվում է նաև «բակտերիոլոգիական զենք» տերմինը: Կենսաբանական զենքը, սակայն, ավելի լայն իմաստ ունի, քանի որ բակտերիաներից բացի, որպես զենք կարող են կիրառվել նաև վիրուսները, սնկերը և այլն: Ժամանակակից աղբյուրներում գերակշռում է «կենսաբանական զենք» տերմինի կիրառությունը:

² http://articles.janes.com/articles/Janes-CBRN-Assessments/Proliferation-Azerbaijan.html

³Նույն տեղում:

⁴“U.S. gets pathogens from ex-Soviet republic” by Jeff Zeleny, “Chicago Tribune”, September 03, 2005, http://articles.chicagotribune.com/2005-09-03/news/0509030224_1_soviet-republics-pathogens-strains,
http://articles.janes.com/articles/Janes-CBRN-Assessments/Proliferation-Azerbaijan.html

⁵The Nuclear Threat Initiative (NTI) http://www.nti.org/country-profiles/azerbaijan/

⁶ http://www.regnum.ru/news/511973.html

⁷Նույն տեղում, նաև http://www.nti.org/gsn/article/azerbaijan-denies-transferring-bioweapons-to-us/

⁸ http://www.seu.ru/members/ucs/chemwar/2005/752.htm

⁹Նույն տեղում:

¹⁰“Secret Flight Brings Deadly Ex-Soviet Germs To US”, By Jeff Zeleny,Chicago Tribune correspondent http://www.rense.com/general67/secret.htm

¹¹http://www.regnum.ru/news/511973.htm

¹² http://www.nti.org/country-profiles/azerbaijan/

¹³ http://www.regnum.ru/news/511973.htm

¹⁴ http://articles.janes.com/articles/Janes-CBRN-Assessments/Proliferation-Azerbaijan.html

¹⁵ http://www.seu.ru/members/ucs/chemwar/2005/752.htm

¹⁶ http://ru.wikipedia.org/wiki/%C1%E8%EE%EB%EE%E3%E8%F7%E5%F1%EA%EE%E5_%EE%F0%F3%E6%E8%E5

¹⁷Նույն տեղում:

¹⁸«Ազգ» օրաթերթ, թիվ 198, 31.10.2001թ., «Բեն Լադենը փորձել է Հեյդար Ալիևից քիմիական և կենսաբանական զենք ստանալ, http://azg.am/AM/2001103107

¹⁹(“Aviation Week & Space Technology” 10/12/98; Agence “France Presse” 3/18/99; London's “Sunday Times” 7/18/99; “Zerkalo” 7/22/00; “Ekho” 8/29/01). “Azerbaijan and International Terrorist Networks” http://www.freerepublic.com/focus/f-news/1436994/posts
Ծանոթագրություն. Քենիայում և Տանզանիայում 1998թ. ԱՄՆ դեսպանատներում կատարված պայթյունների հետաքննությամբ բացահայտվեց, որ այդ հանցագործությունների հետքերը տանում են Բաքու (տե՛ս, օրինակ` http://www.ng.ru/cis/2001-09-05/5_terrorism.html):

²⁰ http://www.tert.am/am/news/2008/01/05/fluscience/

²¹ http://kavkazcenter.com/eng/content/2010/12/16/13148.shtml

²² http://noratert.am/news/id/7127.html

²³ http://www.armar.am/?p=60653

²⁴“Europe's Five "Undeclared Nuclear Weapons States", by Prof. Michel Chossudovsky http://www.globalresearch.ca/index.php?context=va&aid=17550,
http://www.marketoracle.co.uk/Article17195.html

²⁵“Yoday’s Zaman”, “Nuclear weapons” by Haluk Özdalga, 29 January 2012, http://www.todayszaman.com/news-269859-nuclear-weaponsby-haluk-ozdalga*.html

²⁶Turkey and Nuclear Weapons Proliferation, http://www.cnp.ca/issues/turkey-nuclear-background.html

²⁷“Turkey: A long history of chemical weapons use against the Kurds” http://kurdistancommentary.wordpress.com/2010/08/15/turkey-a-long-history-of-chemical-weapons-use-against-the-kurds/
“Раскрыто использование Турцией химического оружия” http://agrimaykop.ucoz.com/news/raskryto_ispolzovanie_turciej_khimicheskogo_oruzhija/2011-08-30-780
“German military and secret service expert Erich Schmidt-Eenboom says chemical weapons could have been used”, 9.11.2011 http://ekurd.net/mismas/articles/misc2011/11/turkey3552.htm
Dr. Jan van Aken, Member of the German Bundestag, Berlin, 30.11.2011. “On the possible use of chemical weapons by the Turkishmilitary”. http://www.jan-van-aken.de/files/chemiewaffen_t__rkei_eng.pdf

²⁸Российский сайт ядерного нераспространения http://nuclearno.ru/text.asp?3461

²⁹ http://www.armscontrol.org/act/2002_04/tuczilapril02

³⁰Office of Communication of Azerbaijan

http://ocaz.eu/destruction-devastation-in-azerbaijan-occupied-by-armenia.html

³¹Rovshan Novruzoglu Yunus Oguz, “Karabakh: uncontrolled zone.” http://www.erevangala500.com/uploads/pdf/1323818338.pdf

դեպի ետ