Հայոց առևտրատնտեսական ներկայությունն աշխարհում

12.02.2007

Հայոց առևտրատնտեսական ներկայությունն աշխարհում

Խաչատուր Դադայան

ԱՄՆ

ԱՄՆ–ում հայտնված առաջին հայը Հովհաննես Մարտիրոսյանն էր (կամ Ջոն Մարտինը)։ 1618թ. Վիրջինիա ներգաղթածների մեջ նա գրանցվել է որպես Լոնդոնի Ջեյմս-թաուն թաղամասի անդամ, և նրան տրվել է 96 ակր (1 ակրը=4060 մ2) հողատարածք։ Ընդ որում, գրանցման մեջ նշվել է ազգային պատկանելությունը՝ John Martin the Armenian:

1650թ. Վիրջինիայի կառավարիչ Էդուարդ Դիգսը, ցանկանալով հիմնել շերամաբուծություն ու մետաքսի արտադրություն, իր ծախսերով Վիրջինիա է բերում հայ Գևորգին: Սակայն նահանգում լայն թափով զարգացում է ապրում ծխախոտի մշակությունը, ինչը Գևորգին դրդում է վերադառնալ հայրենիք։ Բայց Վիրջինիայի վարչակազմը հայ Ջորջին՝ Գևորգին սիրաշահելու նպատակով նվիրում է 4000 ֆունտ ծխախոտ, որպեսզի նա չմեկնի և շարունակի զբաղվել շերամաբուծությամբ:

Այս առաջին ծանոթություններից հետո հայ-ամերիկյան փոխադարձ շփումներում տիրում է ավելի քան մեկուկեսդարյա դադար։ Լռությունը խախտվում է XIXդ. սկզբներին, երբ Արևելքում քարոզչական լայն գործունեություն է սկսում ծավալել ամերիկյան բողոքական եկեղեցին։ 1818-1822թթ. կրոնական հողի վրա վերսկսվում են հայ-ամերիկյան փոխհարաբերությունները. Արևմտյան Հայաստանի Բեբեք գյուղում բացվում է բողոքական վարժարան, և շուտով այդպիսի հաստատություններ հիմնվում են բազմաթիվ հայաբնակ վայրերում։

Նոր ժամանակների առաջին ամերիկահայը 16-ամյա պոլսեցի Խաչատուր Ոսկանյանն էր, որը 1834թ. ամերիկյան միսիոներների հովանավորությամբ մեկնում է Նյու Յորք և 6 տարի ուսանում այնտեղ։ Այս երիտասարդի մեջ զուգակցվում էին ամերիկացու ազատախոհությունն ու թեթևամտությունը և հայի ազգասիրությունը։ Նա աշխատակցում է «Նյու Յորք հերալդ» թերթում, որի էջերում «բացահայտում» է հայի էությունը՝ նրան անվանելով փոքր Ասիայի յանկի։ Հետագայում Խ.Ոսկանյանը որոշ ժամանակով ստանձնում է Թուրքիայի հյուպատոսի, ապա՝ Նյու Յորքի Մամլո ակումբի նախագահի պարտականությունները։

Խ.Ոսկանյանն արևմտահայ Թոփհանելյանի և արևելահայ Մանգասարյանի հետ կազմեց մի ծրագիր, համաձայն որի ԱՄՆ-ում պիտի հիմնվեր «Նոր Անի» անվամբ հայկական քաղաք, ընդ որում՝ սթրիթները պետք է կրեին պատմական Հայաստանի բնակավայրերի անվանումները, իսկ ավենյուները՝ իրենց և այլ ներգաղթողների ազգանունները։ Խ.Ոսկանյանի քարոզչությունն սկսեց արդյունք տալ, և պատահական չէ, որ առաջին արտագաղթողները նրա համերկրացի պոլսեցիներն էին։

Առաջին փուլը (1834-1867թթ.)՝ ամերիկահայ համայնքի սաղմնավորման շրջանը, աչքի էր ընկնում տարերայնությամբ։ Այսպես, երկրորդ հայը՝ Սենեքերիմ Տեր-Մինասյանը, 1837թ. ավարտեց Պրինսթոնի համալսարանը և դարձավ ամերիկահայ առաջին բժիշկը։ Իսկ երրորդը՝ բողոքական միսիոների սպասավոր Թադևոսյանը, որն սկզբում «վիթխարի» աշխատավարձ էր ստանում՝ ամսական կես դոլար, 1841-ից Նյու Յորքում սկսեց զբաղվել ռահաթ լոխումի (ֆիք փեսդ՝ թզի խմոր) պատրաստմամբ, երկար տարիների ընթացքում մեծ հարստություն դիզեց, բայց արկածախնդրական ձեռնարկների մեջ մտնելու պատճառով սնանկացավ։ Հայտնի են նաև մի հայ, որը 3 տարի ապրեց մորմոնների մոտ ու ևս մեկը, որը դարձել էր կովբոյ։

Սակայն այս շրջանի ամենանշանավոր մարդկանցից մեկն, անշուշտ, Քրիստափոր Սերոբյանն էր։ Նա 1843թ. եկավ Նյու Յորք, եղավ սպասավոր, հետո ախոռապան ու ձիաբույժ, ապա 1848-ին ավարտեց Յելի համալսարանը և հորինեց այսօրվա ամերիկյան դոլարի կանաչ գույնի բաղադրությունը։ (Մինչ այդ դոլարն ուներ դեղին գույն և հեշտությամբ կեղծվում էր։ Նա $6000-ով իր գյուտի մենաշնորհը վաճառեց ամերիկյան կառավարությանը, վերադարձավ Կ.Պոլիս և պաշտոն ստացավ Թուրքիայի դրամահատարանում)։

Բնութագրելով ամերիկահայության առաջին հոսքի էությունը՝ կարելի է փաստել, որ այն դասական իմաստով գաղթականություն չէր. դրանք 50-60 ուսանողներ, արհեստավորներ ու վաճառականներ էին, որոնց զգալի մասը վերադարձավ բնօրրան, հիմնականում՝ Կ.Պոլիս և Խարբերդ։

Երկրորդ շրջանը (1867-1896թթ.) կարելի է բնորոշել որպես ինքնահաստատման փուլ։ Մինչև 1875-ական թթ. հայերը հիմնականում ապրում և աշխատում էին Նյու Յորքում ու շրջակայքում, հետո աստիճանաբար սկսեցին սփռվել նահանգներով։ 1880-ական թթ. հիմնվում են Մասաչուսեթսի նահանգի Բոստոն և Ուորչեսթր (Ուստր) քաղաքների համայնքները։ 1880թ. Ուստրում բնակվում էին մի քանի տասնյակ հայեր, որոնց թվում էր և կարպետի գործարանատեր, պոլսեցի Թովմաս Նշանյանը (նրա եղբայր Օնիկ Նշանյանը 1910-ական թթ. Սան Դիեգոյում դարձավ առաջին հայ միլիոնատերերից մեկը)։ 1888թ., երբ հայոց թիվը Ուստրում հասավ մի քանի հարյուր հոգու (ամբողջ ամերիկահայության թիվը 1200 էր), սկսվեց եկեղեցաշինության գործընթաց։ Ի վերջո, ԱՄՆ 25 քաղաքների հայերի դրամահավաքի և նյույորքաբնակ խոշոր գորգավաճառ Հովհ. Թավշանճյանի ու փաստաբան Գյուլբենկ Գյուլբենկյանի նվիրատվությունների շնորհիվ $9460-ով 1890թ. կառուցվեց ամերիկահայոց առաջին եկեղեցին՝ Ուստրի Սբ Փրկիչը (այդ գումարի մասին պատկերացում կազմելու համար ասենք, որ հոգևոր հովիվ Հովսեփ ծ.վրդ Սարաջյանի տարեկան ռոճիկը $500 էր)։

Երկրի արևելքին զուգընթաց, հայերն սկսեցին «նվաճել» նաև արևմուտքը, ի մասնավորի՝ Կալիֆորնիան։ 1880-1890թթ. հայկական համայնքներ են սաղմնավորվում Ռոդ Այլենդ, Յուտա, Վաշինգտոն, Քոնեքթիքութ, Մասաչուսեթս, Նյու Ջերսի, Վիսկոնսին նահանգների բազմաթիվ քաղաքներում։

1894-1896թթ. համիդյան կոտորածներից հետո ամերիկահայության թիվն ավելացավ, որով սկսվեց երրորդ՝ 1897-1915թթ. շրջանը։ Ըստ ԱՄՆ ներգաղթի դեպարտամենտի պաշտոնական տվյալների՝ 1900-1910թթ. երկիր ներգաղթեց 25.824 հայ, մեծ մասամբ՝ Թուրքիայից։

Ուշագրավ է Ֆրեզնոյից 42 մղոն (1 մղոնը=1,609կմ) հեռավորության վրա գտնվող միակ հայանուն քաղաքի՝ Եդեմի (Yettem) գաղթօջախի հիմնումը։ Բնակավայրի նախկին անվանումը Լոուել էր, ուր ապրում էր 5 ամերիկացի։ Շուտով քաղաքը վերածվեց գրեթե բացառապես հայերով բնակեցված մի վայրի, և, բնակիչների խնդրանքով, ամերիկյան կառավարությունը քաղաքը վերանվանեց Եդեմ։

ԱՄՆ-ում հայոց առևտրատնտեսական ներկայությունն սկսվում է հենց առաջին շրջանից, և առաջին ամերիկահայ վաճառականը պոլսեցի Սարգիս Մինասյանն էր, որը բնակություն հաստատեց Բրուքլինում ու երկար տարիներ ամերիկյան ապրանքներ արտահանեց Թուրքիա։ Ազգասեր այս մարդը 1856-1866թթ. իր տարեկան եկամտի կեսը, իսկ դրանից հետո մինչ ի մահ (1905թ., Նյու Յորք)՝ մեկ երրորդը նվիրաբերեց զանազան ազգանպաստ ձեռնարկների։

Նրան հաջորդում են զմյուռնիացի Սարգիս Փափազյանը (առևտրով էր զբաղվում Թրոյում), տիգրանակերտցի Ասլան Սահակյանը (1862-ից Ֆիլադելֆիայում վաճառական էր ու կալվածատեր, $85 հազար է կտակել ազգային բարեգործության համար), մարաշցի Հակոբ և Հարություն Իսկյան եղբայրները (մեկը` Ջերսի Սիթի Հայցում, մյուսը՝ Նյու Յորքում 1867-ից հիմնել են գորգի արտադրություն), մշեցի Մելքոն Մարգարյանը (1871-ին Նյու Յորքում հիմնել է կարպետի գործարան, որի սենյակներից մի քանիսը նորեկ ազգակիցների համար վերածել էր անհատույց հյուրանոցի)։

1878թ. Փրովիդենսում (Ռոդ Այլենդի նահանգ) առևտրով են զբաղվում տասնյակ հայեր։ 1894թ. այստեղ հիմնվում է առաջին համայնքային կառույցներից մեկը՝ «Ազգային տնտեսական միությունը», որի նպատակն էր նպաստել հայոց տնտեսական, մտավոր ու ֆիզիկական զարգացմանը։ 1910թ. Փրովիդենսի 2500 հոգանոց գաղթօջախում կային շուրջ 150 մանր վաճառական, 10 գործարանատեր (5-30 բանվորով) և 40 կալվածատեր (միայն անշարժ գույքի արժեքը կազմում էր $92.680)։

Նույն նահանգի Նյու Փորթ քաղաքում խարբերդցի Պետրոս և Հովհաննես Գազանճյան եղբայրները 1884թ. հիմնում են առաջին ամերիկահայ առևտրային ընկերությունը, որն զբաղվում էր գորգերի և արևելյան ասեղնագործ իրերի վաճառքով։

Ի տարբերություն արևելյան ափի, ուր հայոց բիզնեսը հիմնականում առևտրաարդյունաբերական էր, արևմուտքում՝ Կալիֆորնիայում, հայերի տնտեսական հենքը հողի սեփականությունն էր ու գյուղատնտեսությունը։ Այսպես, 1913թ. Ֆրեզնոյում 326 հայեր (այս թվի մեջ մտնում են նաև կանայք ու երեխաներ) տիրում էին 12.816 ակր հողատարածքի և արտադրում տեղական չամիչի 1/5-ը։

1915թ. Հայոց ցեղասպանության հետևանքով կտրուկ աճեց ԱՄՆ ներգաղթողների թիվը, որոնք դժբախտ տարագիրներ էին և չունեին ոչ դրամագլուխ, ոչ վաճառականական հմտություններ։ Սակայն նրանք արագորեն հարմարվեցին նոր պայմաններին։ 1925թ. տպագրված մի ցուցակում ընդգրկված են ԱՄՆ 23 նահանգների 91 քաղաքների 5000 հայեր։ Եթե նկատի ունենանք, որ այդ ժամանակ ԱՄՆ-ում հայության թիվը շուրջ 30.000 էր, իսկ ցանկում զետեղված են միայն տղամարդիկ՝ զբաղմունքի տեսակի ու հասցեի նշումով, ապա տրամաբանորեն կունենանք ամբողջ ամերիկահայության հավաստի ու ճշգրիտ պատկերը։

Ցուցակի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ հայ տղամարդկանց 2/5-ը ԱՄՆ-ում զբաղվում էր առևտրատնտեսական գործունեությամբ։ Ամերիկահայոց ամենատարածված առևտրատնտեսական գործունեությունը գորգավաճառությունն էր։ Այդ բիզնեսով զբաղվում էին 332 անձ և 29 ընկերություն, ընդ որում՝ միայն 22 անձ և 4 ընկերություն գործում էին Նյու Յորքի 5-րդ ավենյուի 225 հասցեում։ ԱՄՆ էր ներկրվում տարեկան $5 մլն-ի գորգ, դրա ¾-ը հայերի ձեռքում էր։

Հայերը զբաղվում էին նաև ակնագործությամբ և ակնավաճառությամբ՝ 41 անձ, ծխախոտարդյունաբերությամբ և վաճառքով՝ 28 անձ, անշարժ գույքի առքուվաճառքով՝ 77 անձ և 2 ընկերություն։ Կային գործարանատերեր՝ 23 անձ, հյուրանոցատերեր՝ 45 անձ, ռեստորանատերեր՝ 76 անձ և 1 ընկերություն։

Հավելենք նաև, որ 1912թ. տվյալներով այլ ազգերի համեմատ հայերի մոտ սնանկության ամենացածր ցուցանիշն էր՝ 4-5 %։

դեպի ետ

Հեղինակի այլ նյութեր