Փորձագետներն առանձնացնում են էլիտայի երկու հիմնական հատկանիշ.
Այս մոտեցման համաձայն, կուսակցությունների ինստիտուտին, որոնք դիտարկվում են որպես էլիտար խմբավորումների կազմակերպական-իրավական կազմավորում, ներկայացվում են գաղափարախոսության առկայության որոշակի պահանջներ և իշխանության ձգտում:
Էլիտա հասկացության մեկնության ամենաբարձր մակարդակում (ֆունդամենտալ, բազիսային էլիտա) իմաստի արտադրությունը նշանակում է ոչ թե պարզապես գաղափարախոսություն, այլ կյանքի իմաստ: Հենց նման ֆունդամենտալ էլիտաների շնորհիվ է հասարակությունը գտնվում կյանքի իմաստների որոշակի կառույցի դաշտում: Այդ իմաստները նույնպես, ինչպես և դրանց համապատասխան ֆունդամենտալ էլիտաները, կրում են արտաժամանակային, մշտական բնույթ: Փոխվում են միայն դրանց տեսակարար կշիռները հասարակությունում:
Յուրաքանչյուր համեմատաբար երկար ժամանակային հատվածում առավել մեծ տեսակարար կշիռ բաժին է ընկնում էլիտաներից մեկին, և հասարակությունում գերիշխում է համապատասխան կյանքի իմաստը:
Հնդեվրոպական քաղաքակրթությունն ուսումնասիրող գիտության շրջանակներում ընդունված է առանձնացնել ֆունդամենտալ էլիտաների երեք տեսակ` կյանքի իրենց իմաստներով (առաքելություններով): Դրանք պայմանականորեն կարելի է անվանել տնտեսական, պետական-բյուրոկրատական, կրոնափիլիսոփայական: Ընդ որում՝ վերջինի տակ հասկանում են ոչ թե հայտնի կրոնների (քրիստոնեություն, մահմեդականություն, բուդդայականու-թյուն և այլն) կոնկրետ ինստիտուցիոնալ կազմավորումները, այլ դրանց հոգևոր հիմքը կրողներին:
Դրանց ազդեցությունը հասարակական-քաղաքական կյանքի վրա, որպես կանոն, կրում է ծածուկ, ոչ ակնհայտ բնույթ` մակերևույթին հայտնվելով հոգևոր զարգացման պարադիգմերի փոփոխության հատման կետում:
Անցյալի տեսանելի ժամանակահատվածում հասարակական-քաղաքական զարգացման դինամիկան պայմանավորվում էր առաջին երկու էլիտաների` պետական-բյուրոկրատականի և տնտեսականի դիմակայությամբ:
Հայտնի հնդեվրոպաբան Դյումեզիլն ապացուցում է, որ եվրոպական աշխարհամասում ժամանակագրական առումով առաջինը գերիշխում էր պետական-բյուրոկրատական (զինվորական) էլիտան: Այս էլիտայի գերիշխանությունը մեր օրերում փոխվել է, տնտեսական էլիտայի գերիշխանությամբ: Էլիտաների փոփոխման գործընթացը հրահրել է բուրժուական հեղափոխությունների հորձանք:
Որպես ներքին կյանքում պետական-բյուրոկրատական էլիտայի իդեալ, փոքր-ինչ չափազանցված ձևով, հանդես է գալիս բարեկարգ, հստակ աշխատող զորանոցը: Առավել նշանակալի ինստիտուտներն են անվտանգությունը, բանակը, ռազմարդյունաբերական համալիրը: Արտաքին քաղաքական առումով որպես նպատակ հանդես է գալիս տարածքն իր հաղորդակցություններով, ռեսուրսներով և բնակչությամբ:
Գիտության ոլորտում նախապատվությունը տրվում է բնական գիտություններին, որոնց մշակումները կարելի է արագ փոխակերպել ռազմականի:
Բարոյաէթիկական ոլորտում անհատից պահանջվում է լինել հասարակության օգտակար անդամ` համակարգի օգտակար տարր: Ընդ որում` հաստատվում է համակարգի տոտալ առավելությունը անհատի նկատմամբ:
Բնական է, որ տնտեսական էլիտան, որ իշխանության է գալիս պետական-բյուրոկրատականի հետ դիմակայության գործընթացում, ի գիտություն է ընդունում անձի ազատության կարգախոսը, որը նույնացվում է դեմոկրատիայի և լիբերալիզմի հասկացությունների հետ: Այդ կարգախոսները համապատասխանում էին տնտեսական էլիտաների (որին դիմակայում էր պետական ապարատը) հաստատման սկզբնական փուլին:
Երկրորդ փուլում տնտեսական էլիտան էլ ավելի է սերտաճում պետական ապարատին: Մի շարք փորձագետների կարծիքով` ամերիկյան համակարգի կարճ բանաձևը պետության և խոշոր բիզնեսի միասնական կադրային տարածքն է` գումարած «ուղեղային կենտրոնների» համակարգը: Կառավարման մեթոդներն ավելի շատ են հենվում ոչ թե մտրակի և բլիթի ուղղակի մեխանիզմներին (պետական-բյուրոկրատական էլիտա), այլ մարդու հոգեբանության վրա ազդեցության անուղղակի հնարքներին: Համապատասխանաբար` կրթության ոլորտում առաջնահերթությունները տրվում են իրավագիտությանը, էկոնոմիկային, հոգեբանությանը: Այս փուլում տնտեսական էլիտայի գաղափարախոսությունը սկսում է կրել էլ ավելի ագրեսիվ բնույթ` պետական-բյուրոկրատականի համեմատ էլ ավելի մեծ ինտենսիվությամբ ճնշելով անձի ազատությունը:
Գալով իշխանության` տնտեսական էլիտան, ինչպես և նախորդը, ակտիվորեն օգտագործում է առասպելաբանության գործիքանին` հասարակության գիտակցությունը փոխելու («ուղեղների լվացում») և իր իշխանությունը հաստատելու համար: Առասպելի նպատակը մեկն է` գիտակցության մեջ մտցնել այն փաստը, որ հասարակական-քաղաքական կարգի առկա ձևն ամենալավն է այն իմաստով, որ զրկված է նախորդների թերություններից և թույլ է տալիս էվոլյուցիոն զարգացում: Տնտեսական էլիտայի արդի գաղափարախոսները ոչնչով չեն տարբերվում ինչպես Հեգելից, որն իդեալականացնում էր կառավարման այն ժամանակվա ձևը (պրուսական միապետություն), այնպես էլ Խորհրդային Միության գաղափարախոսներից:
Թուրինի համալսարանի պրոֆեսոր Ալեսանդրո Պիցերնոն արդի դեմոկրատիան բնութագրել է որպես արևմտյան պետությունների նոր կրոն` իր ծեսերով` ընտրություններ, օրհներգեր, արարողություններով ու խաչակիրներով, որ պատրաստ են ոչնչացնել հակադեմոկրատական չարիքն աշխարհում:
Քանի որ շուկան` որպես առքուվաճառքի տոտալ տարածքի խորհրդանիշ, հանդես է գալիս միջանցիկ գաղափարախոսությամբ, ապա քաղաքականությունը պարտադրվում է ապրանքի գովազդի ձևով: Արդյունքում` ռեալ իրավունքը խիստ կապված է տնտեսական էլիտայի մոտ կենտրոնացված ֆինանսա-կազմակերպա-տեղեկատվական ռեսուրսի հետ:
Արդի դեմոկրատիայի ակնհայտ թերությունների չեզոքացման համար ակտիվորեն օգտագործվում է նախադասությունների նախագծման հոգեբանական հնարքը` բաղկացած երկու մասից. առաջին մաս – դեմոկրատիայի` որպես հասարակական-քաղաքական կարգի քննադատություն, երկրորդ մաս – պնդում, թե մյուսներն ավելի վատն են: Այստեղ օգտագործվում է հոգեբանության մեջ լայնորեն հայտնի` գիտակցության մեջ կեղծ ինֆորմացիայի ներդրման մեթոդը: Գիտակցությունը բացվում է ճշմարտացի ինֆորմացիային ընդառաջ առաջին մասում և ներս է թողնում երկրորդին` կեղծը: Ավելի համոզիչ լինելու համար այդ առաջարկները միշտ վերագրվում են շատ հայտնի անձանց, օրինակ` Ու.Չերչիլին:
Իշխանությունը որոշակի ուղղությամբ և առկա նպատակին համապատասխան հասարակության շարժը իրականացնելու ընդունակությունն է: Արդի ժամանակահատվածը բնութագրվում է նրանով, որ իշխանական էլիտաները հստակ հասկանում են, որ իրենց համար ցանկալի ուղղությամբ շարժվելու անհրաժեշտությունը պետք է գիտակցաբար կիսեն բավական լայն հասարակական շերտեր:
Իշխանությունը կարելի է սահմանել որպես հասարակությանը գիտակցության փոփոխված վիճակի մղելու կարողություն, որում իշխանական էլիտաների նպատակները կներկայացվեն որպես ցանկալի: Այս հանգամանքը 20-րդ դարի երկրորդ կեսից սկսած` պայմանավորեց մարդու հոգեկանի վրա ներգործության մեթոդների ամենաարագ, առաջանցիկ զարգացումը:
Այստեղ հարկ է արժանին մատուցել Նոբելյան մրցանակակիր Ջ.Գելբրեյթին` պետության և առանձին հասարակական ինստիտուտների մակարդակով հոգեբանական հնարքների ապագա տոտալ օգտագործման մասին մռայլ հոռետեսական կանխատեսման հեղինակին: Անցյալ դարի 60-ականների սկզբին արված այդ կանխատեսումն այսօր արդեն իրականություն է։
Հոգեբանական ներգործության օգտագործվող բոլոր մեթոդների հիմքում ընկած է գիտակցության վիճակների ամբողջ սպեկտրի գոյության մասին պատկերացումը: Ընդ որում` անհատների ճնշող մեծամասնությունը ժամանակի յուրաքանչյուր տվյալ պահի կարող է գիտակցել գիտակցության միայն մի մակարդակ: Յուրաքանչյուր նման մակարդակի, այսինքն՝ գիտակցության վիճակի հետ կապվում է իրականության տեսլականի որոշակի տեսակը և դրա զգացողությունը: Գիտակցության մեկ այլ (փոփոխված) վիճակի օրինակ է սովորական քունը:
Գիտակցության ընթացիկ (կենցաղային) տիրապետող վիճակը առանձնանում է մարդկային բիոհամակարգչի ռացիոնալ բաղադրիչի ակտիվ գործառնությամբ: Ակտիվ գործառնություն ասելով նկատի է առնվում մուտքային տեղեկատվության վերլուծությունը տրամաբանության դիրքերից, անցյալի փորձին համապատասխանությամբ: Արդյունքում` տեղի է ունենում տեղեկատվության սելեկտիվ ընտրություն և դրա ներկառուցում կենսափորձի արդեն ձևավորված մատրիցայում:
Գիտակցության փոփոխված վիճակներում այս ռացիոնալ ծրագրերը զգալիորեն թույլ են աշխատում կամ էլ ամբողջովին անջատված են: Արդյունքում` տեղեկատվությունը ոչ քննադատաբար գրանցվում է հիշողության մեջ:
Հաշվի առնելով այն հիմնարար հանգամանքը, որ գիտակցության վիճակների բոլոր մակարդակների միջև ամբողջ ընթացքում տեղի է ունենում տեղեկատվության պատճառահետևանքային փոխանակություն, նշանակում է` անհատի գործողությունները դուրս են գալիս ռացիոնալ գիտակցության կողմից չվերահսկվող մակարդակ:
Այսպիսով, հոգեբանական ներգործության ընդհանուր խնդիրը հանգեցվում է երկու առանձին խնդիրների լուծմանը. անհատին բերել գիտակցության փոփոխված վիճակի և որոշել տեղեկատվության տեսակը, որն այդ վիճակի մեջ կընկալվի որպես արտաքին սուբյեկտների համար ցանկալի գործողությունների անվերապահ հրաման: Հենց այս ուղղությամբ են տարվում առավել ինտենսիվ, հիմնականում` փակ հետազոտությունները:
Հասանելի գրականության մակարդակով այսօր կարելի է խոսել գիտակցության վիճակների փոփոխված մակարդակների վրա դուրս գալու հետևյալ մեթոդների և դրանց օգտագործման մասին:
Ցիկլիկ, կրկնվող գործողություններ և տեղեկատվություն. hիպնոսի գոյություն ունեցող տեսությունը, մեղմ ասած, հեռու է ավարտուն լինելուց: Ըստ էության, առկա են ընդամենը առանձին փորձարարական փաստերի ընդհանրացումներ:
Առաջին հերթին դրանց է վերաբերում այն փաստը, որ ցիկլիկ, պարբերական գործողությունները, ինչպես և պարբերաբար կրկնվող տեղեկատվությունը անհատին բերում է գիտակցության այլ, փոփոխված, տրանսային վիճակի: Բաց աչքերով հարթմնի քնի նման մի բան: Նման ցիկլիկ գործողություններ են, օրինակ, շուրջպարերը, ռիթմիկ երաժշտությունը, պարբերաբար կրկնվող արարողությունները: Այս փաստը հատկապես լայնորեն օգտագործվում է բանակում և ուժային այլ կառույցներում, նախևառաջ` ամեն օր միևնույն ժամին կրկնվող արարողությունների ձևով:
Ուշագրավ է այն հիմնարար փաստը, որ մարդկանց ճնշող մեծամասնությունը յուրաքանչյուր առավոտն սկսում է գրեթե նույն գործողություններով: Այսպիսով, ստեղծվում է ասես գիտակցության միևնույն վիճակի մեջ հայտնվելու բնական նախադրյալ:
Այս մասին շատ պատկերավոր արտահայտվել է ավստրիացի գրող Գ.Մանրիկի «Գոլեմ» ստեղծագործության հերոսներից մեկը: Էությունը մոտավորապես հետևյալն է. իրավիճակի տրագիկոմիզմն այն է, որ առավոտյան արթնանալով` մարդուն թվում է, թե իսկապես արթնացել է, այնինչ, նա հայտնվում է էլ ավելի ամուր քնի վիճակի մեջ:
Հենց այս պատճառով է, որ հնդեվրոպական բոլոր կրոնները մարդու հոգևոր զարգացումը կապում են քնից վերջնական արթնացման հետ (Բուդդա` նշանակում է արթնացած): Այս հանգամանքի հետ է կապված նաև քնի թագավորության և այն արթնացրած հերոս արքայազնի մասին ժողովրդական հեքիաթների սյուժեն:
Հիպնոսի տեսության մեջ նշվում է, որ գիտակցության փոփոխված վիճակներում (գիտակցության ընթացիկ, կենցաղային վիճակներից տարբեր վիճակներ) գոյություն ունեն տեղեկատվության ձևեր, որոնք ընկալվում են որպես հրաման: Տեղեկատվության նման ձևերի որոնումը հետազոտության ամենաինտենսիվ ուղղություններից մեկն է:
ԱՄՆ-ում հիպնոսի առաջատար մասնագետներից մեկը` Չարլզ Թարտը, գրել է այն մասին, որ իր վրա միշտ ամենաճնշիչ տպավորություն է թողնում այն փաստը, որ գիտակցության փոփոխված վիճակում գտնվող անհատին տրված հրամանը հետո արդեն նա, վերադառնալով սովորական, կենցաղային վիճակի, համառորեն ջանում է կատարել, ավելին` հարցերի դեպքում դրա համար ռացիոնալ բազա է բերում:
Տարածության կառուցվածքային ձևավորում. գիտակցության փոփոխված վիճակին հասնելու մեկ այլ եղանակ է անհատների շուրջ որոշակի տարածքային կառուցվածքի ստեղծումը: Հնագույն ժամանակներից մինչև մեր օրերը նման կառուցվածքի օրինակ է հատյալ բուրգը: Նրա հիմքի մոտ գտնվող անհատները, անկախ բուրգի գագաթին գտնվող անձանց որակից, սկսում են նրանց ընկալել որպես բնական, խարիզմատիկ լիդերներ:
Նույն էֆեկտի ստեղծմանն են ուղղված նաև T-ատիպ հսկայական սեղանները պետերի աշխատասենյակներում: Սեղանի այս ձևը, զուգահեռ գծերի նեղացման էֆեկտի հաշվառմամբ, այդ նույն հատյալ բուրգի հարթ տեսակն է: Արդյունքում` սեղանի հետևում նստած պետն արդեն սովորական անձնավորություն չի ընկալվում, այլ մեկը, որ հրամաններ տալու բնական իրավունք ունի:
Ուշադիր անհատը ուշադրություն կդարձներ այն հանգամանքին, որ ընկերասեր, վստահելի խոսակցության տրամադրված պետը հաճախ վեր է կենում սեղանի առջևից և նստում խոսակցի դիմաց` սիմետրիկ դիրքով:
Մարդկային բիոհամակարգիչն ունի նաև հիմնարար մի հատկություն, որը կապված է նրա իներցիոնության հետ. արտաքին տեղեկատվությունը մշակելու և, որպես արդյունք, այն գիտակցելու համար որոշակի ժամանակ է պետք: Պատկերավոր ձևով սա կարելի է ներկայացնել որպես տեղեկատվության ընկալում առանձին կադրերի ձևով:
Առանձին կադրի մշակումը ժամանակի որոշակի միջակայք է պահանջում: Այդ միջակայքի ներս թափանցող ողջ տեղեկատվությունն անցնում է գիտակցության այլ մակարդակներ (ենթագիտակցություն), որը չի վերահսկվում գիտակցության ընթացիկ մակարդակով:
Եթե այդ տեղեկատվությունը ծրագրային կարգադրության բնույթ կրի, ապա անհատը, չգիտակցելով դա, կձգտի կատարել այն: Այս հնարքն արդեն օգտագործվում է գովազդի համար` ապրանքի ենթագիտակցական պարտադրմամբ: Մեկ այլ, անհամեմատ ավելի վտանգավոր տարբերակ է գաղափարների, լիդերների, քաղաքական շարժումների գովազդը:
Մարդկային բիոհամակարգչի ծրագրային ապահովումն ունի մշակվող տեղեկատվության գծային էքստրապոլյացիայի հիմնարար հատկություն:
Այս հատկությունն իր արտահայտությունն է գտել տվյալների ժամանակային շարքերի մշակման հետ կապված համակարգչային ծրագրերում: Առավել շատ օգտագործվող ծրագրերը իրենցից ներկայացնում են կա՛մ ժամանակային շարքի նկարագրման շարունակությունն ապագայում (որպես կանոն` գծային), կա՛մ ռեգրեսիվ հավասարում, որում պատճառահետևանքային կապի (հավասարման ձևը և գործակիցը) տեսակը փոխադրվում է ապագա:
Այսպիսով, ինչպես առանձին անհատի, այնպես էլ հասարակության համար ընդհանրապես ապագան երևում է որպես անցյալի գծային շարունակություն: Ավելի ճիշտ` գծային շարունակության սցենարն ընկալվում է առավելագույն հավատով, ինչն էլ այն առավել հավանական է դարձնում:
Այս արդեն բավական վաղուց հայտնի փաստը դրսևորվում է երկու հիմնարար հետևանքներում:
Դրանցից մեկը կապված է այն հանգամանքի ըմբռնման հետ, որ որակական (ոչ էքստրապոլյացիոն) կանխատեսումը կապված է միայն ինտուիցիայի հետ և չի կարող ստացվել ռացիոնալ մեթոդների հիման վրա: Վերջինները կարող են լրացնել և մեկնաբանել ինտուիտիվ տեսլականը:
Այս հանգամանքը պայմանավորեց մարգարեների, գուշակների ինստիտուտի ի հայտ գալը, որոնք օժտված էին ապագայի սցենարները տեսնելու ընդունակությամբ:
Մյուս հետևանքը կապված է անցյալի պատկերացումը փոխելու անհրա-ժեշտության հետ այն իմաստով, որպեսզի նոր գծային էքստրապոլյացիան դուրս բերի դեպի ցանկալի ապագա:
Այս նպատակի համար առավել արդյունավետ է առասպելաբանության գործիքանին:
Առասպելը պետք է բավարարի հետևյալ պահանջներին.
Առասպելաբանության համատեքստում զարգացումը մի առասպելից մյուսին անցումն է: Այդ անցումը ներառում է հին առասպելի կործանման և նորի ստեղծման փուլերը:
Տեսանելի անցյալում հին առասպելի կործանումն իրականացվում էր հին հերոսների և սիմվոլիկայի պսակազերծման հաշվին, ընդ որում` ավելի հաճախ նրանց ուղղակի նսեմացնելու և սովորականի մակարդակի իջեցնելու հաշվին: Այս գործիքի օգտագործման ցայտուն օրինակ են ոչ վաղ անցյալի պատմական իրադարձությունները: Խորհրդային Միության հիմնադրման փուլում ստեղծվել էր հերոսների՝ քաղաքացիական պատերազմի առաջնորդների, պետության և որոշակի սիմվոլիկայի առասպել։ ԽՍՀՄ փլուզման փուլում լայնորեն օգտագործելով անեկդոտի, շարժի հոգեբանական հնարքները` այդ հերոսները և սիմվոլիկան նսեմացվեցին մինչև առավելագույն ցածր սովորականի մակարդակը: Զուգահեռաբար նախածվում էր նոր առասպել, որ գաղափարայնացնում էր արևմտյան համակարգի որոշ չափով պարզեցված սխեմատիկ պատկերացումը:
Ներկայումս ընթանում է հերթական առասպելի ձևավորման և նախորդի կործանման գործընթացը` նոր աշխարհակարգի անհրաժեշտության հիմնավորման նպատակով: Դրա համար առավելագույնս օգտագործվում է արհեստականորեն ստեղծված և հրահրված գլոբալ ֆինանսական ճգնաժամը:
Զուգահեռաբար լայնորեն կիրառվում է ազգային լիդերներին, նրանց անբավարար բանիմացությունը և գործունակությունը թաքուն ծաղրելու և անվանարկելու նախկին հնարքը:
Նպատակն է` հոգեբանորեն հիմնավորել թեզն այն մասին, որ ազգային լիդերներն արդեն ի վիճակի չեն գլուխ հանել ազգային խնդիրներից: Հաջորդ տրամաբանական եզրակացությունն այն է, որ ազգային պետությունը` որպես պատմության սուբյեկտ, բարոյապես հնացել է: Այս պատկերացումն արդեն հնչեցվել է բավական բարձր մակարդակներում, և կարծես թե ստիպողաբար կսերմանվի նաև հետագայում:
Կյանքի այս իմաստներն առավել արտահայտիչ են դրսևորվում հերոս հասկացության բովանդակության մեջ երեք էլիտաներից յուրաքանչյուրում: Այդ բովանդակությունն արդեն իր պատկերավոր և խորհրդանշական արտահայտությունն է ստացել կինոյում և գրական ստեղծագործություններում, գովազդներում:
Տնտեսական էլիտա. այս էլիտայի կողմից գեներացվող կյանքի իմաստը կարելի է արտահայտել հավասարության տեսքով, որի աջ մասը ներկայացնում են հենքային նյութական բարիքները` անշարժ գույք` ներառյալ հողային տարածությունը, ենթակառուցվածքը, ներառյալ անձնակազմը, տեղեկատվությունը, կանանց (հայրիշխանական հասարակությունում կինը համարվում է հաջողության չափանիշ):
Հավասարության ձախ մասը պետք է արտահայտի աջ մասի հավաք (կոմպակտ) խորհրդանշական համարժեքը` փողը: Փող ասելով պետք է հասկանալ ոչ թե ցանկացած ազգային արժույթն իր գործողության սահմանափակ շառավղով, այլ համաշխարհային արժույթը` դոլարը, որ վաղուց արդեն փողի համաշխարհային խորհրդանիշն է դարձել:
Նշված հավասարությունը միտումնավոր ներդրվում է սովորական մարդու գիտակցության մեջ ֆիլմաշարերի միջոցով, որոնցում հերոսների շոշափելի նպատակը, որպես կանոն, կոմպակտ փոքրիկ դոլարներով լի ճամպրուկն է, որը շատ հստակ արտահայտիչ ցուցադրվում է էկրանին: Ինտենսիվորեն ներդրվում է կյանքի իմաստի տեսողական ասոցիացիան` դոլարներով լի ճամպրուկը: Այս խորհրդանիշը կրող հերոսները համապատասխան կինոնկարներում, կարևոր չէ, թե ինչ գնով ու մեթոդներով, վերջում ստանում են բաղձալի ճամպրուկը:
Կյանքի այս իմաստը որոշակի տեսական լեգիտիմություն է ստացել դասական մեյնսթրիմի կողմից: Վերջինիս հիմքն են կազմում ռացիոնալության սկզբունքը և նրա կրողը` հոմո էկոնոմիկուսը: Սկզբունքի էությունն այն է, որ հոմո էկոնոմիկուսի վարքագիծը ենթարկվում է շահույթի մաքսիմիզացման սկզբունքին: Այս տրամաբանական հիմքի վրա կառուցվում են պահանջարկի և առաջարկի հավասարության մակրո- և միկրոհաշվեկշռային սխեմաները, այդ կորերի պարամետրային կապերը:
Ռացիոնալացման սկզբունքի մաթեմատիկական անալոգը կարելի է ներկայացնել որպես նպատակային ֆունկցիայի մաքսիմիզացում կամ մինիմիզացում (եթե խոսքը կորուստների մասին է) որոշումների կայացման սահմանափակ ոլորտում: Առհասարակ, այդ սահմանափակումները կարող են և պետք է կրեն նաև բարոյական բնույթ: Բարոյաէթիկական բնույթի սահմանափակումները պետք է առաջադրվեն այլ ֆունդամենտալ էլիտաների կողմից:
Հասարակական համակարգի համար գոյություն ունի միայն մեկ կայուն վիճակ` կապված կյանքի իմաստների բնական հիերարխիայի և համապատասխան ֆունդամենտալ էլիտաների հետ: Այդ հիերարխիայում տնտեսական էլիտան պետք է զբաղեցնի ամենացածր մակարդակը:
Տնտեսական էլիտային և ընդհանրապես տնտեսությանը ինքնաբավ իմաստ հաղորդելն անդառնալիորեն տանում է բիզնեսի ոլորտում բարոյական սահմանափակիչների թուլացմանը և վերացմանը:
Պետական-բյուրոկրատական էլիտա. այս էլիտայի հիմքը կազմում են ռազմաստրատեգիական մտածողություն ունեցող մարդիկ: Արդեն նշել ենք, որ այս էլիտայի շրջանակներում անհատից պահանջվում է առավելագույնս օգտակար լինել համակարգին` պետությանը: Անհատի կյանքի նպատակը, իմաստը պետք է դառնա ժողովրդի բարեկեցությունը, որը սահմանվում է պետության բարձրագույն մարմինների կողմից:
Այս թեմատիկային նվիրված բազմաթիվ ֆիլմերի սյուժեները, որպես կանոն, կառուցվում են Կ.Յունգի արքետիպերի հավաքածուի հիման վրա: Այդ հավաքածուում կենտրոնական հերոսն է երկիրը, քաղաքը, մարդկանց խմբերին կործանումից փրկողը: Հերոսի հակառակորդներն են ներքին կամ արտաքին թշնամիները, որոնք հաճախ միավորվում են: Հերոսն անպայման ունենում է հավատարիմ ընկերուհի և դավաճան մեկը՝ մերձավոր շրջապատից:
Երջանիկ ավարտի դեպքում հերոսին սպասում է վաստակած պարգև պետության կողմից` գումարած ընկերուհու սերը: Տխուր ավարտի դեպքում հերոսը զոհվում է, և անպայման առկա է դրական տարր` մարդկանց և պետության հիշողության մեջ երախտագիտության ձևով:
Պետական-բյուրոկրատական էլիտայի սերմանած գաղափարախոսության էությունը կյանքի անհատական իմաստի ենթարկեցումն է պետության ռազմավարական շահերին: Այս էլիտայի հետ է կապված ընդհանուր առմամբ պետության և առանձին անհատների գործունեությանը կյանքի միսիոներական իմաստ հաղորդելու ևս մեկ կարևոր ասպեկտ: Պետական-բյուրոկրատական էլիտան զարգացման գագաթնակետին է հասնում կայսերական պետական կազմավորումներում: Սա բացատրվում է նրանով, որ այդ էլիտային ներհատուկ է արտաքին էքստենսիվ ինքնահաստատման գործընթացը: Կայսերական էլիտան պետք է ունենա «Մեծ նախագիծ» քաղաքականության ոլորտում և մի շարք հավակնոտ նախագծեր սոցիալ-տնտեսական ոլորտում:
«Քաղաքականության ոլորտի «Մեծ նախագիծը» բարբարոս-հեթանոսներին (արտաքին աշխարհ) կրոնական բնույթի որոշակի դոգմաների պարտադրումն է. քրիստոնեություն, սոցիալիզմ, դեմոկրատիա, լիբերալիզմ և այլն: Կայսրության յուրաքանչյուր քաղաքացի իրեն պետք է առաքյալ-զինվոր զգա, որ բարբարոսներին է տանում կայսերական դոգմաների լույսը:
Կրոնափիլիսոփայական էլիտա. հնդեվրոպական բոլոր կրոնական ուղղությունների հիմքում ընկած է մարդու երկակի բնույթի մասին թեզիսը: Մարդու հիմքը Բարձրագույն Ես-ն է, որը նրան միավորում է Աստծո հետ:
Անհատի կյանքի իմաստը նրա ընթացիկ և ըստ էության պատրանքային գիտակցության միավորումն է Բարձրագույն Ես-ի գիտակցության հետ: Այդ ակտը կոչվում է երկրորդ, կրկնակի ծնունդ:
Ասվածը հետևյալ արտահայտություններն է ստացել հայտնի կրոններում.
Հստակ պատկերացում է ստեղծվում, որ հնդեվրոպական հայտնի բոլոր կրոնների սկիզբն ընդհանուր կետ ունի: Այդ ընդհանուր կետը հաճախ կապում են Հերմես Տրիսմեգիստի (Գոր) հայտնի կոչի հետ. «Ծանի´ր զքեզ»: Այս կոչում (որ գրեթե հրաման է) հաստատվում է երկու ես-ի առկայությունը, որոնցից մեկը պետք է ճանաչի` ձուլվի մյուսին` Բարձրագույն Ես-ին:
Կրոնափիլիսոփայական էլիտայի համար հերոսը անհատն է, ով գիտակցաբար կանգնել է այդ ճանապարհին՝ իր ներքին Բարձրագույն Ես-ի հետ ձուլման ճանապարհին: Հերոս հասկացության այս բովանդակությունն առավել ցայտուն արտահայտվել է հին հունական առասպելներում, որոնցում հերոսը բարձրանում է Օլիմպոս` Աստվածների մոտ և այնտեղ անմահություն ձեռք բերում: Մարդկության ուսուցիչները կամ ճանապարհի վերջին հասած հերոսներն են, կամ ի սկզբանե Բարձրագույն Ես-ի հետ մեկտեղված անհատները:
Այս դեպքում իրականացվում է այն տարբերակը, երբ «տեսանողներն առաջնորդում են կույրերին»: Այլ էլիտաների կողմից կառավարման մնացած բոլոր դեպքերում տեղի է ունենում աստվածաշնչյան` «կույրերն առաջնորդում են կույրերին» պնդման իրականացումը, երբ երկուսն էլ անպայման փոսն են ընկնում:
Կյանքի իմաստների վերոնշյալ երեք տեսակների համեմատական վերլուծությունը հանգեցնում է գլխավոր եզրակացությանը. միայն կրոնափիլիսոփայական էլիտան է ինքնաբավ և ինքնուրույն մյուսներից: Մյուս բոլոր էլիտաները պետք է գործեն նրա համատեքստում: Ասվածն իր արտահայտությունն է գտնում հասարակական-քաղաքական համակարգի կառուցվածքում այն դեպքում, երբ խորհրդարանը գտնվում է կրոնափիլիսոփայական էլիտայի վերահսկողության տակ, գործադիր իշխանությունը` պետական-բյուրոկրատականի, իսկ տնտեսական էլիտան պետք է զբաղվի իրեն հարազատ բիզնեսով:
Ներկայացվածի համատեքստում անհրաժեշտ է ընդգծել, որ գոյություն չունեն ինքնըստինքյան լավ կամ վատ կյանքի իմաստներ (խոսքը պետական-բյուրոկրատական և տնտեսական էլիտաների մասին է): Դրանք հասարակության համար կործանարար բնույթ են ստանում այն ժամանակ, երբ դրանց և դրանց համապատասխանող էլիտաներին ինքնաբավ բնույթ է հաղորդվում:
Կայսրությունների ծագման, հզորացման ու կործանման պատմական դինամիկայի վերլուծությունը հետաքրքիր է դրանց կենսական շրջափուլերը հասարակությունում ֆունդամենտալ էլիտաների գերիշխանության փոփոխման գործընթացի հետ համեմատելու տեսակետից. կրոնափիլիսոփայական®պետական-բյուրոկրատական®տնտեսական:
Մոտ մեկ-մեկուկես տարի առաջ ռուսական հեռուստաալիքներով ցուցադրվում էր ամերիկյան մի ֆիլմ, որն ուսումնասիրում էր վերոնշյալ շրջափուլը Հռոմեական կայսրության դասական օրինակով: Ամենակարճ հատվածը բաժին է ընկնում հասարակությունում նյութական արժեքների գերիշխանության առավել կործանարար փուլին: Հզորության գագաթնակետին կայսրությունը կործանվում է արտաքին երիտասարդ զինվորական էլիտաների կողմից: Ֆիլմի հեղինակները համեմատություն էին անցկացնում ԱՄՆ կենսական շրջափուլի հետ` համապատասխան հոռետեսական կանխատեսմամբ:
Գլոբալ զարգացման արդի փուլի ամենավառ գիծը, որ միաժամանակ նաև վերլուծության ելակետային թեզիս է հանդիսանում, այն փաստն է, որ ճոճանակը միանշանակ տնտեսական սկզբից թեքվել է դեպի պետական-բյուրոկրատականի կողմը: Բայց շատ կարևոր է գիտակցել, որ այդ գործընթացը տեղի է ունենում պարուրաձև. ոչ թե ազգային պետությունների, այլ գլոբալ` համաշխարհային մակարդակով:
Համաշխարհային պետական-բյուրոկրատական էլիտայի համար հիմնական խոչընդոտներ են հանդիսանում ազգային էլիտաների երկու տեսակները` պետական-բյուրոկրատականը և տնտեսականը:
Բայց խնդիրը պետք է լուծել փուլ առ փուլ. առաջին փուլը ազգային պետական-բյուրոկրատական էլիտաներին հոգեբանական և կազմակերպչական լծակներից զրկելն է` առավելագույնս օգտագործելով տոտալ էկոնոմիզացման գործընթացը և տնտեսական էլիտաների ռեսուրսները, երկրորդ փուլը ազգային տնտեսական էլիտաներին հարստությունների իրական աղբյուրներից զրկելն է և նրանց արդյունավետ արտաքին վերահսկողության տակ դնելը:
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում նախապես հզոր հարված հասցվեց եվրասիական աշխարհամասում ամենաուժեղ պետական-բյուրոկրատական էլիտաներին` Գերմանիային և Ռուսաստանին:
Առաջինը նացիստական անցյալի հետ ասոցիացիայի ճնշման տակ, ըստ էության, հայտնվեց ամորձատված վիճակում (ցավոք, ավելի համարժեք բառ չեմ կարողանում գտնել): Համանման իրավիճակում հայտնվեց Ճապոնիայի պետական-բյուրոկրատական էլիտան: Երկրորդը (ռուսականը) գտնվում է այդ նույն ինտենսիվ գործընթացում հասարակության տոտալ էկոնոմիզացիայի ճնշման տակ:
Ներկայում ներգործության օբյեկտներ պետք է դառնան երկրորդ էշելոնի երկրները, որոնք նշանակալի պետական-բյուրոկրատական (զինվորական) էլիտաներ ունեն. Պակիստան, Իրան, Թուրքիա: Հատուկ սցենար կմշակվի կամ արդեն մշակվել է Չինաստանի համար:
Հասարակության էկոնոմիզացիայի գործընթացը, որ, բնականաբար, իրականացվում է տնտեսական էլիտաների կողմից, շուտափույթ դեգրադացման և Քաոսի հաստատման առավել ինտենսիվ գործոն է հանդիսանում:
Դա համաշխարհային պետական-բյուրոկրատական էլիտայից կարող է կազմակերպչական-կառավարչական մեծ ռեսուրսներ պահանջել: Ուստի, ազգային մակարդակներում կուժգնացվի պլանային-կազմակերպչական սկզբունքը` վերազգային մարմինների վերահսկողության տակ:
Համաշխարհային էլիտայի կողմից հրահրված առկա համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամը մի նպատակ ունի. հոգեբանական և կազմակերպական հիմքեր ստեղծել ֆինանսների կառավարման համաշխարհային համակարգի ձևավորման համար: Շատ հնարավոր է միասնական արժույթների խոշոր գոտիների ստեղծման սցենարը` համաշխարհային արժույթի անցման հեռանկարով:
Միասնական համաշխարհային ֆինանսական համակարգից հետո արդեն երկու քայլ կմնա մինչև համատնտեսական և համաքաղաքական համակարգերը: Ուստի, ճգնաճամի տևողությունը և ձևերը կորոշվեն առաջադրված խնդիրներով:
Անհրաժեշտ է ձերբազատվել այն պարզամիտ զգացողությունից, թե ԱՄՆ-ն է համաշխարհային էլիտան: Այդ զգացողությունն առաջ է եկել այն առանցքային դերից, որը վերագրվել է ԱՄՆ պետական մեքենային նոր աշխարհակարգի հաստատման գործընթացում: Այս խնդրի կատարումից հետո ԱՄՆ ճակատագիրը կորոշվի նոր համակարգում գրաված նրա տեղով:
Նախ` կրկին պետք է ընդգծել. տնտեսական էլիտան պետք է սահմանափակված լինի պետական-բյուրոկրատականի շրջանակներով: Վերջինս իր հերթին պետք է սահմանափակված լինի կրոնափիլիսոփայական էլիտայի կողմից:
Անսահմանափակ հնարավորությունների տարածք դուրս գալը` բոլոր սահմանափակումներից այն կողմ, միշտ անհատական բնույթ է կրում: Պատմության մեջ բազմիցս կրկնվող` բոլորով ազատագրվելու միամիտ փորձերը որոշակի էլիտայի մակարդակով միշտ էլ ավարտվել են Քաոսով և այլ` էլ ավելի դաժան շրջանակներով: Այժմ հենց այս իրավիճակում ենք Հայաստանում:
Հասարակության որոշակի խավերի շրջանում մեծանում է դիմակայությունը տոտալ էկոնոմիզացիայի գործընթացի նկատմամբ։ Սա նշանակում է, որ հասարակությունում զսպանակը սեղմվում է, որը պատրաստ է ուղղվել դեպի պետական-բյուրոկրատական (զինվորական) էլիտայի կողմը:
Էլ ավելի նշանային է աճող հետաքրքրությունը կյանքի կրոնափիլիսոփայական իմաստի հանդեպ: Այդ պահանջարկն արդեն առաջարկ է առաջ բերել` համապատասխան գրականության ինտենսիվ հոսքի (բացառապես Ռուսաստանից և ԱՄՆ-ից ) ձևով: Սա նշանակում է, որ մեծանում է հավանա-կանությունն այն բանի, որ իրեն ճանաչելու ուղին ընտրած հերոսներից մեկը կհասնի վերջին, և ծայրահեղ դեպքում տեղական մակարդակով կույրերն իրենց տեսանողին կունենան: Այս փաստի հետ է կապվում Գարեգին Նժդեհի անձի նկատմամբ աճող հետաքրքրությունը, ով ռազմապետական էլիտայի կարկառուն ներկայացուցիչն է:
Մեր ազգային զարգացման առանձնահատկության բերված փաստերը դիտարկելով վերը նկարագրված համաշխարհային, գլոբալացման գործընթացների համատեքստում` անհրաժեշտ է անել հետևյալ եզրահանգումները երկու ոլորտների ուղղությամբ` ուժային (այսինքն` անվտանգություն) և տնտեսական:
Անվտանգության ծառայությունը պետական իշխանության ամենասրբազան մարմինն է` պետականության սկզբունքի կենտրոնացված արտահայտման իմաստով: Այն առաջին անգամ ստեղծվել է, ըստ երևույթին, Հին Եգիպտոսի ժամանակներում, քրմերի կաստայի կողմից, որպես կրոնափիլիսոփայական էլիտայի աշխատանքային գործիք: Այս մարմնի որակի մակարդակն առավել ընդգծված է արտացոլում պետական կառավարման համակարգի որակն ընդհանրապես:
Անվտանգության ազգային ծառայությունը պետք է համապատասխանեցնել համաշխարհային ստանդարտներին: Այն է` դրա կառուցվածքը պետք է նպաստի վերոնշյալ ֆունդամենտալ (կրոնափիլիսոփայական, պետական-բյուրոկրատական, տնտեսական) էլիտաների հետ ուղիղ և հակադարձ կապի ստեղծմանը և այդ ռեժիմով աշխատելուն:
Համապատասխանաբար` անվտանգության համակարգում պետք է գործեն երեք խոշոր ստորաբաժանումներ` հոգևոր-հոգեբանական անվտանգության, ռազմաստրատեգիական անվտանգության և տնտեսական անվտանգության:
Անվտանգության համակարգում պետք է գործեն խոշոր գիտահետազոտական կենտրոններ` կապված հետևյալ խնդիրների հետ.
Ոչ հարուստ Հայաստանում գոյություն ունի տեղեկատվական-վերլուծական համարվող կառույցների մեծ քանակություն: Այնինչ, դրանց որակը վերոնշյալ խնդիրների առումով, մեղմ ասած, բարձր չէ: Այս ոլորտի որակի կառավարումն ու վերահսկումը պետք է դառնան անվտանգության ազգային ծառայության խնդիրներից մեկը:
Էկոնոմիկայի բնագավառում անհրաժեշտ է վերականգնել պետական կառավարման երկու առաջատար հենարանները` պլանավորումն ու պետական սեփականությունը ռազմավարական ոլորտներում: Պլանավորման գործառույթն անհրաժեշտ է վերականգնել նոր մակարդակով` որպես զարգացման պլանավորում. առաջատար գործառույթ զարգացած երկրների կառավարման համակարգում:
Պետական սեփականությունը զարգացած երկրներում տատանվում է 12-20%-ի սահմաններից մինչև 40% և ավելի, ինչպես ըստ ժամանակի, այնպես էլ ըստ տարբեր երկրների: Այստեղ կարևոր են ոչ այնքան տոկոսները, որքան պետական սեփականության ընդգրկած ոլորտները: Իսկ դրանք միշտ այնպիսին են, որ որոշում են զարգացման վեկտորը:
Նոր աշխարհակարգի ձևավորման փաստից և ազգային տնտեսությունում դրա ներդրումից ելնելով` այդ գործընթացը պետք է վարել քաղաքական առումով բավական կոռեկտ: Դա նշանակում է, որ Հայաստանի պետական-բյուրոկրատական էլիտան պետք է պահպանի համաշխարհային գործընթացների նկատմամբ լոյալության օպտիմալ սահմանը: Այս իմաստով օպտիմալ չի թվում շարունակվող շեշտադրումը մակրոէկոնոմիկայի վրա (հարկային, դրամավարկային խնդիրներ):
Համաշխարհային ճգնաժամից դուրս գալու բանաձևն ունի երկու ունի-վերսալ բաղադրիչ.
Առաջին բաղադրիչը լուծվում է ամենաբարձր գլոբալ մակարդակում: Կառավարման ազգային համակարգից պահանջվում է հետևել և կանխատեսել այդ գործընթացները: Ցավոք, սա ենթադրում է շատ ավելի բարձր մակարդակ անկախության տարիներին ձևավորված նոր հեթանոսների համեմատությամբ, ովքեր մտածում են, թե «միագումար պահանջարկ», «միագումար առաջարկ», «արժեթղթերի շուկա» բառերի հաճախակի կրկնությունից առատություն կտիրի:
Երկրորդ բաղադրիչը նշանակում է կառուցվածքային քաղաքականու-թյան (արդյունաբերական և նորարարական քաղաքականության) ռեալ անցում իրականացնելու անհրաժեշտություն: Խոշոր բիզնեսի լոյալությունը պետք է գնահատվի` ելնելով կառավարության կառուցվածքային նախագծերում նրա ռեալ մասնակցության աստիճանից:
Առկա միտումների շարունակման ամենահոռետեսական տարբերակով Քաոսը կաճի, քանի որ էկոնոմիզացիան դեպի այն տանող ամենաուղիղ և ամենաարագ ճանապարհն է: Այն կխորանա մինչև գործընթացների կառավարելիության լիակատար վերացումը: Ընդ որում` հարկ է հաշվի առնել, որ Քաոսը` որպես այդպիսին, ազգային չէ, այն գլոբալ, համաշխարհային երևույթ է և ժամանակի որոշակի ընթացքում կընդգրկի բոլոր տարածաշրջանները. այնպես որ` փախուստի տեղ չկա:
Ցավոք, հօգուտ վերջին ապոկալիպսիսային սցենարի է խոսում այն փաստը, որ տիեզերածին բնույթի գրական բոլոր հուշարձանները, որ նկարագրում են տիեզերքի ստեղծումը, սկսվում են Քաոսից Կարգուկանոնի առաջացման նկարագրությամբ: Սրանով կարծես հաստատվում է Քաոսի առաջնայնությունը:
Անձամբ կարծում եմ, որ ընտրություն միշտ կա, և այդ ընտրությունը յուրաքանչյուրն անում է իր համար` ստեղծելով այն կրիտիկական զանգվածը, որը որոշում է մի կողմից` ընդհանուր, մյուս կողմից` անձամբ իր ապագան:
